<blockquote><b ><i>Lời dẫn Cùi Các</i>: </b>Tôi tình cờ gặp ông
- triết gia Bùi Văn Nam Sơn khi cánh cửa thang máy của trường
Đại học KHXH&NV mở ra. Ngay lập tức tôi nhận ra ông dù
đây là lần đầu tiên tôi được gặp ông. Khi đó tôi đang
đi lên, còn ông đang đợi đi xuống, nhưng tôi liền quay đầu
ngược trở xuống để được đi cùng với ông, tranh thủ
trải nghiệm một chút cảm giác "theo chân triết gia lữ hành"
khét tiếng này.
Qua vài phút trò chuyện ngắn ngủi, tôi nhận ra rằng ông là
người rất dễ gần gũi vì sự dí dỏm, nói chuyện dễ nghe,
dễ hiểu và dễ hấp thụ. Nó xua tan cảm giác trước đây
của tôi đối với dân triết gia là hay "màu mè hoa lá hẹ" và
thường ở "xa tít trên mây", và hay sợ những đặc tính
thường có của mấy ông dạy triết học Mác-Lênin là
thường... "chơi không vô".
Không biết có phải vì trong tôi đã có ý niệm ông là triết
gia trước đó, nên mỗi câu nói của ông, dù là bông đùa
nhưng buộc tôi phải suy ngẫm, hay là vì tôi "sùng" ông như
một tượng đài trí thức lẫm liệt, mà cố gắng nuốt từng
câu từ khi ông nói ra...
Lần thứ hai tôi gặp ông, khi tôi chủ động "mò" vào lớp
Triết học của ông đang giảng dạy. Tại đây, tôi khá ấn
tượng vì cách học ở đây. Nói là học theo cách hiểu phổ
thông thì cũng không đúng, vì mọi người ngồi lại với nhau
để trao đổi và tranh luận thì đúng hơn. Dường như bằng
cấp là thứ mà ở đây bị xem như vô nghĩa, khi những người
ngồi nghe ông giảng có đầy đủ thành phần, từ một anh chị
Sinh viên chưa ra trường, cho đến Thạc Sỹ, và cả Tiến Sỹ
tranh luận tay đôi với nhau.
Nhưng trong họ có một đặc điểm chung, luôn vây quanh lấy ông
và tôn vinh ông. Đơn giản cũng vì, họ xem ông không chỉ là
một người thầy rao giảng tri thức thuần túy, mà xem ông như
là một gã khổng lồ về mặt tri thức mà ai cũng khát khao xô
ngã. Và điều quan trọng hơn, họ xem ông như là người tiên
phong mang cả hệ thống triết học Phương Tây về Việt Nam
nhằm phục vụ cho con đường khai minh dân tộc.
Tất nhiên, ở một nơi mà nhà cầm quyền chỉ muốn "duy trì
và kiên định lập trường của Chủ nghĩa Mác-Lênin" thì công
cuộc khai minh bằng triết học Phương Tây của ông, dù chỉ
dựa vào tri thức khoa học kinh điển, tất nhiên cũng sẽ phải
gặp nhiều khó khăn.
Như trước đây, báo Sài Gòn Tiếp Thị đã dành hẳn cho ông
một chuyên mục riêng để ông có thể "trò chuyện triết
học", với những câu chuyện gần gũi đi vào đời thường,
đã mở ra một kho tàng tri thức từ cổ chí kim được bạn
đọc hân hoan đón nhận. Thế nhưng sau khi đăng được 92 kỳ,
chuyên mục của ông trên tờ báo này đột ngột đóng cửa,
với một câu nói nổi tiếng của một vị quan chức cho biết:
"Báo Tiếp thị mà toàn đi bàn chuyện triết học(?)!".
Dù khó khăn như vậy, nhưng ông vẫn miệt mài, tâm huyết và
say mê theo đuổi công việc khai minh của mình. Giống như tôi
đã được được nghe nhà giáo Phạm Toàn đã từng nói:
"người trí thức, hãy liên tục làm và làm, đừng nghĩ tới
kết quả có thành công hay không."
Câu nói này mang lại cho tôi cảm giác thật đúng trong trường
hợp của ông. Tôi không biết con đường khai minh của ông
đến bao giờ thì đến đích, có mang lại kết quả mà ông mong
đợi hay không. Nhưng trước mắt ông vẫn tận tụy, vẫn đi
"gieo hạt" mỗi ngày bất kể trời nắng hay trời mưa. Dù trong
bất cứ môi trường và hoàn cảnh nào nào, ông vẫn liên tục
làm và làm... vẫn tất bật với việc "ngồi xe buýt hàng ngày,
lang thang trên khắp ngõ ngách "rải truyền đơn"... khai minh.
Những ai "nhặt" được "truyền đơn" của ông, họ có thể xem
ông là một nhà quân sư chính trị hay một nhà giáo dục, hoặc
cả hai. Điều này tùy thuộc vào cách nhận định riêng của
mỗi người khi tiếp thu các giá trị tri thức của ông. Riêng
tôi, tôi xem ông như một "đại sư phụ" của mình, ông đã
chọn con đường giáo dục, bằng tri thức và tấm lòng, ông
đã góp phần đặt nền tảng của sự khai minh cho những thế
hệ sau này.
Và trong tôi đã nảy nở, cũng như có thể trưởng thành
được cũng từ sự ươm mầm của ông. Và từ đó tôi xem ông
là một người Thầy! Một người Thầy trong rất nhiều người
Thầy vĩ đại của tôi, đang theo đuổi con đường khai minh dân
tộc.</blockquote>
<h1>Bùi Văn Nam Sơn - Giáo dục: Một nhân quyền cơ bản</h1>
"Không nên để học vấn mãi làm người khách trọ. Hãy cử
hành hôn lễ với chàng (nàng) thôi!". Lời khuyên ấy của De
Montaigne (1533-1592), nhà hiền triết người Pháp, dẫn đến lời
khuyên tiếp theo của cụ Nguyễn Du: "Trăm năm tính chuyện vuông
tròn/phải dò cho đến ngọn nguồn lạch sông".
<em >Câu chuyện giáo dục - </em>mở đầu cuộc <em >Trò chuyện
triết học</em> dang dở và... bất tận, nay được hân hạnh
tái ngộ bạn đọc - sẽ thử làm công việc ấy một cách
thật khái quát, góp phần vào nỗ lực suy nghĩ và thảo luận
chung về vấn đề giáo dục đầy bức xúc.
<center><img
src="http://cdn.c.photoshelter.com/img-get/I0000ShmaUGNgTzU/s/600/600/120324-9202-0205.jpg"
width="400" /></center>
<center><em>Triết gia Bùi Văn Nam Sơn</em></center>
<h2>KHẢ THỂ CỦA MỘT "QUYỀN TỰ NHIÊN"</h2>
Trước khi đi tìm "ngọn nguồn lạch sông" của vấn đề giáo
dục về cả hai phương diện: phương diện lịch sử (các chủ
thuyết hay các triết học giáo dục tiêu biểu) và phương diện
hệ thống (các khái niệm "nền tảng" của giáo dục), hãy thử
đặt giáo dục vào đúng "cương vị" của nó: như môt nhân
quyền cơ bản.
Điều 26 của Tuyên Ngôn Phổ Quát về Nhân quyền của Liên
Hợp Quốc ngày 10.12.1948 đã trịnh trọng khẳng định:
<blockquote>"1. Mọi người đều có quyền được hưởng giáo
dục. Giáo dục phải miễn phí, ít nhất là ở bậc tiểu học
và trung học cơ sở. Giáo dục tiểu học phải là bắt buộc,
Giáo dục kỹ thuật và dạy nghề phải đến được với mọi
người, và giáo dục đại học hay cao hơn phải theo nguyên tắc
công bằng cho bất cứ ai có khả năng.
2. Giáo dục nhằm giúp con người phát triển đầy đủ về
nhân cách và thúc đẩy sự tôn trọng các nhân quyền và các
tự do cơ bản của con người. Giáo dục cũng phải nhằm tăng
cường sự hiểu biết, lòng khoan dung và tình hữu nghị giữa
tất cả các dân tộc, các nhóm chủng tộc hay tôn giáo, cũng
như phải nhằm đẩy mạnh các hoạt động của Liên Hợp Quốc
về duy trì hòa bình.
3. Cha mẹ có quyền ưu tiên lưa chọn các hình thức giáo dục
cho con cái họ."</blockquote>
Cùng với quyền được hưởng giáo dục vừa nói, các quyền
về lao động, nghỉ ngơi, giải trí, an toàn và an sinh xã hội
cũng được lần lượt nêu đầy đủ từ các Điều 22 đến
26. Vài nhận xét:
- <b>Chỉ được gọi là nhân quyền cơ bản khi con người sở
hữu nó chỉ vì họ là... con người, nghĩa là, thuộc về con
người mọi lúc và mọi nơi. Quyền ấy được "tự nhiên ban
cho", nhờ thế, có cương vị của một "quyền tự nhiên". Liên
Hợp quốc hoàn toàn có lý khi gọi bản tổng hợp này là
"Tuyên Ngôn", chứ không phải Công ước hay Thỏa ước v.v..
Chúng có tính ràng buộc mà không cần thỏa thuận. Chúng có
giá trị hiệu lực trước và độc lập với mọi sự đặt
định. Vì thế, chỉ cần "tuyên bố" mà không cần "quyết
nghị". Một "Công ước" hay "Hiệp ước" về nhân quyền là
một sự mâu thuẫn nội tại! Cách dịch quen thuộc Tuyên Ngôn
quan trọng này ra tiếng Việt thành "Tuyên Ngôn <em >quốc
tế</em> về nhân quyền" dễ dẫn đến sự ngộ nhận vừa nói,
bởi không làm nổi bật tính "<em >phổ quát" ("universal")</em>
đúng theo tinh thần và lời văn chính thức của Tuyên ngôn.</b>
- Nhiều quyền xã hội được nêu trong các điều trên (chẳng
hạn quyền lao động, nghỉ ngơi, giải trí, an sinh…) là rất
quan trọng, cần được bảo vệ. Nhưng, liệu chúng có quyền
yêu sách là thuộc cương vị những nhân quyền phổ quát? Thắc
mắc ấy chính đáng, bởi chúng phụ thuộc vào các điều kiện
xã hội nhất định, không "phổ quát" (chẳng hạn, quyền lao
động, và cùng với nó, là quyền nghỉ ngơi, giải trí, an
sinh.., chỉ có ý nghĩa trong xã hội có lao động làm thuê
v.v..). Chúng quan trọng, nhưng không… tuyệt đối, không phải
do "tư nhiên ban cho", trái lại thuộc về pháp luật thực
định. Thực tiễn chính trị đã nhận ra điều ấy, và không
phải ngẫu nhiên khi chúng được gọi là "quyền", thay vì "nhân
quyền" khi được đưa vào các "<em >Công ước quốc tế</em>"
về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa của Liên Hợp Quốc
ngày 19.12.1966.
- Ngoại lệ ở đây chính là quyền được hưởng giáo dục
như một nhân quyền cơ bản đích thực! Biện minh cho điều
này thật không dễ dàng và vượt ra khỏi khuôn khổ câu
chuyện của chúng ta, vì phải chứng minh được hai điểm rất
khó: quả có nhân quyền tự nhiên cơ bàn, và giáo dục là một
trong những quyền ấy!
<h2>HÀI HÒA CÁC MỤC ĐÍCH: HẠT NHÂN CỦA GIÁO DỤC</h2>
Bảo quyền tự nhiên là dựa vào "ý Trời" sẽ khó thuyết
phục với người không có tín ngưỡng. Bảo nó là "sự kiện
hiển nhiên" không cần và không thể chứng minh (như quan niệm
nổi tiếng của Kant về "mênh lệnh nhất quyết": khác với
châm ngôn chủ quan, mệnh lệnh nhất quyết về luân lý là
khách quan: "Hãy hành động sao cho châm ngôn chủ quan của bạn
lúc nào cũng có thể trở thành một quy luật phổ quát") thì
có vẻ chưa đủ vì chưa cho thấy sự tất yếu tại sao tôi
phải tuân thủ nó. Khó thật, nhưng ít ra phải thừa nhận sự
tất yếu rằng tự do của ta không phải vô giới hạn: thứ
nhất là tất yếu tự nhiên vì tôi không thể tàng hình đến
thăm bạn được, và thứ hai là tất yếu lôgíc khi không thể
vừa muốn ăn vừa muốn giữ lại miếng bánh ngọt! Nghĩa là,
ta tất yếu phải... <em >muốn</em> một số điều nhất định
thôi, bởi hai sự tất yếu trên đây không cho ta có lựa chọn
khác. Trong số các điều... "muốn" ấy, có các quyền cơ bản.
Tại sao?
Thưa, vì ai ai cũng muốn đạt được những mục đích của
mình. Mục đích khác với mong ước, vì mục đích, về nguyên
tắc, không thể bất khả thi. Nó đòi hỏi phải tìm ra và sử
dụng những phương tiện thích hợp, kể cả và nhất là để
loại bỏ những trở ngại (muốn vào nhà, phải mở cửa!). Ta
không thể đồng thời theo đuổi những mục đích trái ngược
nhau đã đành, mà cũng không thể biết hết mục đích của
những người khác. Cách duy nhất để tránh xung đột là phải
có những quy tắc chung đảm bảo sự hài hòa phổ quát về các
mục đích, khiến ta có thể nêu thành công thức: ai ai cũng
muốn có sự hài hòa về mục đích theo những quy tắc chung.
Từ đó mới có Ý niệm về (pháp) quyền, về (pháp) quyền
khách quan và (pháp) quyền chủ quan.
Muốn chứng minh một quyền là nhân quyền cơ bản, ta phải
chứng minh rằng thiếu nó sẽ không thể có sự hài hòa phổ
quát về mục đích (đó là lý do một số quyền kinh tế, xã
hội không hoàn toàn là những quyền cơ bản). Sự hài hòa ấy
cũng không thể đạt được bằng cưỡng bách, nếu không muốn
chỉ có sự hài hòa giả tạo, bề ngoài.
Vậy, chỉ có giáo dục mới góp phần thực hiện được sự
hài hòa đích thực, qua hai bước <em >khai minh:</em> - dù có ý
thức hay không, con người mặc nhiên muốn có sự hài hòa về
mục đích (với mình và với người khác); - thấy rằng bạo
lực, kỳ cùng, không thể mang lại sự hài hòa đích thực và
lâu bền.
Từ đó, có thể phát biểu mục tiêu cơ bản của giáo dục
theo tinh thần của Tuyên Ngôn, nhất là khoản 2, điều 26 với
tư cách một nhân quyền cơ bản như sau:
<em >Mọi người đều có quyền được hưởng giáo dục để
giúp họ có thể thấu hiểu ý niệm về (pháp) quyền và nhận
ra rằng bạo lực không phải là phương tiện thích hợp để
đạt được những mục đích của mình.</em>
Triết học phát triển những phương pháp để đặt cơ sở
hoàn toàn thuần lý cho các chuẩn mực đạo đức và pháp
quyền, vì thế, đã và sẽ luôn có mặt trong mọi nghị luận
về giáo dục.
<b>Bùi Văn Nam Sơn</b>
Nguồn:<em ><b>Người Đô Thị</b></em>, Bộ mới, số 1, 18.09.2013.
Phiên bản điện tử do tác giả gửi cho <b>triethoc.edu.vn</b>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20131120/bui-van-nam-son-giao-duc-mot-nhan-quyen-co-ban),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét