Đỗ Trường - Văn chương và con người

Phàm đã là con người, ai cũng có lúc khôn lúc dại, lúc dở
lúc hay, âu đó cũng là thường tình của người trần tục.
Ngày còn học sư phạm, chúng tôi có được nghe một nhà tâm
lý học nói đại ý rằng: Một đời người thế nào cũng có
khoảng 4 đến 8 năm là thông minh hơn bình thường. Những
người có năng khiếu và theo nghiệp văn chương, trong thời gian
này, họ thường để lại những tác phẩm hay. Hoặc những nhà
khoa học, các nhà chính trị cũng vậy, sự thông minh nổi trội
cũng chỉ có trong khoảng thời gian như vậy mà thôi, có người
bộc phát lúc trẻ, có người lúc trung tuổi, về già khả năng
này thường không còn nữa. Chứ chẳng ai dám vỗ ngực nói,
tài năng và thông minh cả đời. Điều đó là phi khoa học.

Ngẫm nghĩ ra quả là đúng thật, tôi có thằng bạn rất thân,
học chung suốt từ cấp một cho đến hết cấp ba (hệ 10 năm).
Những năm học cấp một, cấp hai, lực học của nó vào dạng
thường thường hoặc trung bình. Lên đến lớp 8 lớp 9 lực
học của nó cũng chưa có gì nổi trội. Nhưng đến lớp 10
lực học của nó vượt hẳn lên, làm cho mọi người rất
ngạc nhiên, nhất là các môn tự nhiên. Như mọi người đều
biết, những năm 1976-1977 làm gì đã có học thêm học nếm như
bây giờ. Gia đình nó cũng như gia đình tôi đều nghèo. Buổi
sáng chúng tôi đều phải nhịn đói đi học. Trưa về ăn vội
vài bát cơm độn khoai lang khô, hoặc bánh mì hấp hôi rình,
chiều chúng tôi lại phải làm giúp đỡ gia đình, tối mịt
mới về nhà. Ăn uống qua quýt, rồi xem qua sách vở, mệt quá
chúng tôi lăn quay ra ngủ. Nói thật ngày ấy không phải đóng
tiền học phí, cứ như phải đóng tiền như bây giờ, có lẽ
nó và tôi phải nghỉ học từ lâu rồi. Năm đó nó thi vào
đại học bách khoa, đủ điểm đi du học ở Liên xô. Sau khi
tốt nghiệp loại giỏi, nó về nước, được dậy ở trường
đại học lớn có tiếng tăm ở Hà Nội. Chuyên môn của nó,
nghe bạn bè kể lại là rất khá. Được đi làm luận án tiến
sĩ ở một nước tư bản, sau đó nó được về lãnh đạo
một khoa, thuộc chuyên môn của mình. Ở xa, nghe tin, tôi cũng
mừng. Nhưng gần đây, tôi lại nghe kỳ đại hội vừa rồi,
nó có chân trong ban chấp hành đảng ủy. Có lẽ nó sắp thành
lãnh đạo của trường, xa rời chuyên môn của mình. Quả
thật, tôi lo và tiếc cho nó quá.

Lại có ông bạn thân cũng cùng học khác. Thằng này học hành
vào dạng làng nhàng, và chểnh mảng như tôi. Thi đại học
thiếu mấy điểm, nhờ có bố là liệt sỹ, nên nó được
gọi vào học dự bị. Tốt nghiệp, nó về nhận công tác ở
một sở của thành phố. Thời bao cấp, lương ba cọc ba đồng,
nên cuộc sống vợ chồng nó vất vả lắm. Năm 1990, sau mở
cửa được mấy năm, nó bỏ việc, ra ngoài lập công ty chuyên
sản xuất những thiết bị về công tắc, và dây dẫn điện.
Bốn, năm năm đầu nó làm ăn phát đạt lắm. Năm 1994, tôi về
dự đám cưới cô em gái út. Nó lái xe ô tô riêng ra sân bay
đón tôi, nhìn rất phong độ. Hầu như chiều nào cũng vậy, sau
khi tan sở nó cũng lái xe qua nhà đón tôi đi uống bia. Nghe nó
nói về công ty và những hoạch định, tôi cho là nó có đầu
óc sáng tạo. Đang làm ăn ngon lành như vậy, không hiểu ma đưa
lối, quỉ dẫn đường như thế nào, nó lại kết hợp với
người khác, mở rộng ngành nghề kinh doanh, sang cả lãnh vực
xuất khẩu lao động. Bất chấp sự can ngăn của vợ con, và
bạn bè. Nội tình vụ việc tôi không rõ như thế nào, hai năm
sau vợ nó gọi điện báo tin, nó đã dính vào vòng lao lý, gia
đình, tài sản tan nát cả.

Trong lãnh vực văn học, nghệ thuật cũng vậy, không phải lúc
nào các văn nghệ sỹ cũng viết hay, viết giỏi. Tài năng của
họ thực sự chỉ bộc lộ trong ít năm mà thôi. Người nào
được đánh giá là những cây đa, cây đề trong làng văn học
để lại cho đời vài, ba tác phẩm là cũng may mắn lắm rồi.
Còn lại thật ra họ viết cả đời chỉ là những dạng văn
kiếm sống mà thôi. Có cố gắng mãi cũng chỉ đẻ ra những
quả trứng ung, trứng lép. Ở Đức, khi nào buồn buồn, mấy
bác, mấy cụ nhà văn già (thuyền nhân) gọi điện cho tôi
đến hầu, điếu đóm, rượu chè. Các cụ hay bàn đến những
nhà văn nhà thơ lớn ở ngoài Bắc, như Nguyễn Tuân, Nguyễn
Công Hoan, Xuân Diệu, Chế lan Viên... Trước năm 1945, họ viết
hay như vậy, sau khi tự đổi mình theo Việt Minh cây bút của
họ bị trói buộc không viết được gì cả. Tôi chỉ ngồi
nghe, không dám có ý kiến, sợ các cụ chưởng cho mấy nhát,
nhỏ mà dám hỗn. Thật lòng tôi rất nể, phục kiến thức
của các cụ, nhưng tôi không hẳn đồng ý những ý kiến đó.
Tôi nghĩ rằng, tài năng của các bác nhà văn, nhà thơ trên,
chỉ bộc lộ thực sự những năm khi họ còn trẻ, còn sau này
họ không viết được như trước vì một phần tài năng họ
đã cạn, chứ trói tay, trói chân không phải là nguyên nhân
chính. Nếu họ còn tài năng, trói như vậy chứ trói nữa, họ
vẫn viết được. Họ không được viết công khai, thì viết
bí mật. Sách của họ không được in, không được phổ biến,
nhưng họ có thể cất đi, lúc nào đó sẽ được in có sao
đâu. Mà văn thơ viết ra đâu chỉ nhằm có một mục đích
để in bằng giấy mực. Đã là các nhà thơ, nhà văn tác phẩm
của họ phải in vào lòng độc giả, mới là những giải
thưởng đích thực. Bằng chứng là các nhà thơ, nhà văn
Nguyễn Tuân, Xuân Diệu... mất đi, những phóng sự, bút ký,
những bài thơ đậm chất cổ động như Hà Nội Ta Đánh Mỹ
Giỏi, Sông Đà, Ngói Mới… cũng chết theo. Người ta cố tìm
trong hành trang của người đã mất, xem có còn những miếng
quặng chưa được khai phá hay không, mà có khi tác giả cố
tình cất giấu sau "Vang bóng một thời" hoặc những câu thơ
đầy tính lãng mạn, mượt mà "Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn
vào ngươi..." nhưng hoàn toàn thất vọng. Nhưng một bằng
chứng khác, cho chúng ta thấy, có những tài năng càng cấm
đoán, tù tội, lại càng viết hay. Những tài năng này viết ra,
sách của họ có được in đâu. Nếu có in, họ cũng phải nhờ
người khác đứng tên. Ấy vậy mà họ mất đi, những cái tên
Phùng Quán, Trần Dần, Lê Đạt... đóng đinh vào lòng người
đọc.

Có một chi tiết, tôi cho là thú vị, nhưng không biết có đúng
hay không? Các văn nghệ sỹ (có lúc) bị đói một chút, có
khổ một chút, có đắng cay một chút, dường như họ viết hay
hơn. Các văn nghệ sỹ, sống trong bao cấp, viết bằng tài
trợ, thường ít để lại những tác phẩm nào ra tấm, ra
miếng. Bằng chứng là các văn nghệ sỹ của nhà nước, lâu
lâu cùng nhau hội thảo, phát động phong trào viết về cái
này, về cái kia... ở các nơi nghỉ mát (tất nhiên kinh phí là
do nhân dân là các chủ nhân ông của đất nước gánh chịu).
Sau đợt phát động này, các bác bắn ra một loạt tác phẩm
đượm chất cổ động, nào là - Anh Chủ Nhiệm (bài thơ này,
bao thế hệ học sinh phải ra rả đọc như quốc kêu, cho đến
thuộc lòng như cháo) rồi đến những câu ca, tôi đứng trông
sang nhà chị giỏi chăn nuôi, thấy đàn lợn béo, nước trong
leo lẻo tưới mát cho từng con... Và đây còn kinh dị hơn nữa,
cây súng bên mình cũng đẹp như em.. .Ôi giời, đất ơi! cái
thứ vũ khí giết người, lạnh tanh như vậy mà các bác khen
đẹp, mang so sánh với các cô gái duyên dáng Việt Nam ta. Dù có
nâng lên đến chủ nghĩa này, học thuyết nọ, nghĩa đen hay
nghĩa bóng, cũng chẳng rọi tìm được tính chân, thiện, mỹ
trong văn học nào ở đây. Bây giờ ở Việt Nam ta, có rất
nhiều hoa hậu, ứ hậu, thử hỏi có cô nào dám ôm cái của
nợ này, lên sân khấu trình diễn không? Qua những những lần
phát động này, thành quả sáng tác của các văn nghệ sỹ
chẳng khác gì những đội sản xuất của hợp tác xã thời bao
cấp.

Tháng 5 vừa rồi ở Đức có ngày đàn ông, các bà vợ cho các
ông chồng xả láng. Chúng tôi, cánh đàn ông rủ nhau tụ tập
rượu chè. Không hiểu ông bạn hàng xóm, đi bắt ở đâu về
mấy con ngan, xắn tay áo một mình lụi hụi đánh tiết canh. Anh
không cho ai giúp, sợ làm hỏng hàng độc. Chúng tôi quí anh,
nhưng lại rất sợ nhậu cùng anh, vì anh uống rượu vào là hay
nói lung tung, can mãi mà chẳng được. Bữa nhậu đang vui vẻ,
xung quanh đề tài, làm sao giúp quí ông sinh được con trai hay
gái theo ý muốn. Ông bạn hàng xóm này, bẻ ngoặt giò lái sang
đề tài văn học, thế mới chết chứ. Đúng là rượu vào
lời ra, chẳng ai chịu ai, toàn những đại học, với cựu
nghiên cứu sinh mà cãi nhau cứ như mổ bò ấy. Ông hàng xóm, to
mồm khảng định, nếu còn hội nhà văn của nhà nước, thì
Việt Nam không bao giờ nhận được giải Nobel về văn học.
Bằng chứng anh ta đưa ra, có nước không có hội nhà văn, mà
họ vẫn có tác phẩm văn học nhận giải Nobel. Anh ta còn cả
gan đề nghị với nhà nước, nếu không muốn giải tán hội
nhà văn nhà nước, nên bỏ bao cấp, cho thành lập hội văn
nghệ tư nhân, để cùng nhau phát triển. Tất cả các con mắt
đục ngầu nhìn chõ về phía anh ta, đồng thanh, ông tưởng
lập hội mà dễ đấy, còn quản lý nữa chứ, đây là ngành
đặc biệt. Anh ta gân cổ giải thích, thì coi nó như các hội
làm kinh tế khác, cũng có môn bài, hàng tháng cũng phải khai
báo thuế, nghĩa vụ, trách nhiệm với xã hội. Anh nào làm sai
luật, thì đi tù chơi vậy thôi... Cho là anh ta say rồi, nên
mọi người không thèm chấp. Thấy mọi người im lặng, anh ta
tưởng mình có lý, làm ra vẻ tiên tri (lại còn thế nữa) anh
bảo đảm chắc chắn, nếu Việt Nam, nhận được giải Nobel
về văn chương, người đó chắc chắn không phải là nhà văn,
trong hội của nhà nước. Không chịu nổi, tôi bịt miệng, kéo
anh ta ngồi xuống. Uống tiếp, thật là, chẳng ra làm sao cả!

Cách đây có lẽ cũng đến mấy năm, tôi đọc đâu đó, giáo
sư Hà Minh Đức nịnh đầm nhà thơ Xuân Diệu, Anh (tức Xuân
Diệu) làm việc bằng cả viện văn học. Vị giáo sư này bảo
nói đùa, sau đó lại in thành sách, tôi nghĩ không còn là đùa
nữa. Không rõ nhà thơ Xuân Diệu nhận được lời khen này,
lúc đó ông đã nghĩ gì? Có người độc mồm, độc miệng
bảo, khác gì sát ớt vào mặt các vị giáo sư, tiến sĩ của
viện văn học, rõ là phí tiền đóng thuế của dân. Người
sạch mồm sạch miệng hơn, lại nói, người Việt ta có tính
xấu khó sửa, thích ai, nịnh ai thì tâng qua đầu, ghét ai đạp
xuống cho đến chết. Chả lẽ cả cái viện hàn lâm này,
thường đến thế thôi sao?. Còn nữa, tôi lại gặp trên báo
mạng giáo sư Phan Ngọc khen Nguyễn Tuân viết về đề tài nào,
cũng đều sâu sắc, trình độ, như luận văn tiến sĩ. Trình
độ tiến sỹ mà ông Ngọc dễ dãi đưa ra như vậy, trách gì
ở Việt nam ta có quá nhiều tiến sỹ giấy. Tôi nói thật, các
nhà khoa học chân chính (tôi nói vậy bởi VN còn có một số
nhà khoa bảng dởm theo tiêu chuẩn của ông Phan Ngọc) của
chúng ta quá hiền lành, bị xúc phạm như vậy mà vẫn làm
thinh. Có lẽ họ ngại va chạm chăng?. Làm gì có chuyện một
người kém về sinh vật học như Nguyễn Tuân, sau cách mạng
tháng tám, nhờ đảng và tự học, Nguyễn Tuân đạt đến
trình độ tiến sỹ (viết) về lâm nghiệp, sinh vật học? Tôi
nói cụ Nguyễn Tuân rất kém về sinh học, không phải nói
bậy. Nguyễn Tuân chẳng để chú tiểu bẻ cành đào tươi cho
vào gánh nước, mang về pha trà uống đó sao? Chẳng lẽ giáo
sư Phan Ngọc cũng không biết nhựa đào có độc? Tài văn của
cụ Nguyễn Tuân, không có thể ai phủ nhận. Nhưng không phải
lúc nào ông viết cũng hay và cái gì cũng đúng. Văn chương
cũng như cuộc sống cần có sự công bằng. Cứ khen kiểu ông
Phan Ngọc, khác gì bôi bác Nguyễn Tuân. Nếu quả thật, Việt
Nam trình độ giáo sư, tiến sỹ theo tiêu chuẩn của ông Phan
Ngọc này, thì ngành giáo dục của chúng ta, không sớm thì
muộn cũng tan nát.

Mấy năm trước đây, tôi có nhờ trannhuong.com, tìm giúp bài
thơ, Huyện Lắc của cố thi sĩ Xuân Diệu. Anh Trần Nhương có
nhận lời giúp, nhưng không chắc vì bài thơ này không hoặc
chưa in ấn. Qua bài viết này, mong rằng các nhà nghiên cứu về
Xuân Diệu có thể tìm thấy. Bài này chúng tôi chỉ còn nhớ
có câu đầu: Hồ Lắc bên huyện Lắc. Theo nhận xét của ông
bạn Hoàng Thế Hoan ( làm nghề dậy học ở Đà Lạt quê quán
Nam Định) bài thơ này, Xuân Diệu viết như bài văn tả cảnh
của học sinh lớp 4. Khoảng năm 1979, sáng thứ hai nào, trong
buổi chào cờ, học sinh chúng tôi cũng hát vang "Tiếng súng
đã vang trên bầu trời biên giới, gọi toàn dân ta vào cuộc
chiến đấu mới, quân xâm lược bành trướng dã man, đã dầy
xéo...". Vào đúng thời điểm này, Xuân Diệu đến thăm và
nghỉ mát tại Hồ Lắc, tỉnh Đak Lak. Ông có đến bình, đọc
thơ ở hai nơi đó là trường sư phạm, và trường đại học
Tây nguyên. Cả hai nơi, ông nói chuyện y trang như nhau, và đều
đọc bài thơ này. Buổi thứ 2 ở ĐH Tây nguyên, chán quá, tôi
và Hoàng Thế Hoan bỏ về nửa chừng. Thành thật mà nói, Xuân
Diệu nói và bình thơ không hay. Buổi nói chuyện ở trường sư
phạm, có hiệu trưởng Hồ Đình Phương và hình như có cả anh
Nguyễn Lưu, lúc này anh đang dạy ở ĐH Tây Nguyên (Anh Nguyễn
Lưu con cụ Nguyễn Xiển) đến nghe. Nhiều lần nhà thơ Xuân
Diệu gọi hiệu trưởng mắng, có lúc đang nói nhà thơ cũng
dừng lại mắng hiệu trưởng, chỉ vì ba cái lặt vặt, như
sắp chỗ ngồi, hoặc treo đi treo lại chiếc bóng đèn. Tôi
cũng không hiểu sao, thầy Phương ngồi yên, không phản ứng gì
cả. Thầy là dân Nam bộ, tôi biết thầy rất nóng tính, và
sòng phẳng. Tuy thầy đã lớn tuổi, nhưng thầy vẫn chơi ở
vị trí chuyền hai, của đội bóng chuyền trường tôi. Cả
đội chỉ có tôi và anh Hường là học sinh, nhưng lại là nòng
cốt của đội bóng. Từ thích thể thao, nên thầy quí luôn
chúng tôi. Chiều nào, chúng tôi cũng tập cùng thầy nên tôi
rất rõ tính của thầy. Tôi biết hôm đó thầy nén nhịn
nhiều lắm. Hình như buổi nói chuyện đó, có một cái gì đó
bất bình thường, tôi nghĩ vậy. Bây giờ, tóc trên đầu đã
bạc quá nửa, tôi mới nghiệm ra một điều, cứ không phải
ông nào có học vị cao, là có văn hóa. Có rất nhiều người
thất học, nhưng lại có văn hóa rất cao. Sau buổi nói chuyện,
ông bạn Hoàng Thế Hoan (Hoan lúc này, đang là sinh viên sư phạm
Đà Lạt) rủ tôi sáng mai, lên xin nhà thơ Xuân Diệu bài thơ
Huyện Lắc đọc lại. Hoan vừa thăm dò được nhà thơ đang
nghỉ ở nhà khách tỉnh ủy. Tôi bảo, sao khi nãy không xin, mà
đã nghe rồi, ông chê như bài văn tả cảnh, còn xin làm gì.
Hoan bảo khi nãy đông quá, đọc lại xem có cảm xúc gì khác
không? Tôi biết Hoan rất thích thơ Xuân Diệu, nể bạn từ Đà
lạt sang, nên tôi nhận lời đi cùng. Biết tính Hoan bộp chộp,
ăn nói ít ý tứ, nên trước khi đi tôi bảo, nếu nhà thơ
tiếp, ông nên ăn nói cẩn thận. Đến cổng tỉnh ủy, tôi
định không vào. Tôi sợ. Tôi sợ đứng trước một nhà thơ
lớn, tôi sợ phải đi qua cái cổng có người lính gác. Xem xong
thẻ sinh viên, người cảnh vệ chỉ nơi ở của nhà thơ. Chúng
tôi đến gần, thấy nhà thơ Xuân Diệu đang đi về hướng
chiếc xe mầu đen đỗ đầu hồi nhà. Cửa xe đã mở. Biết
rằng ông sắp đi đâu đó, Hoan đi nhanh về phía ông, thấy
thế tôi đứng lại. Không hiểu Hoan nói với ông những gì,
tôi chỉ nghe thấy tiếng của nhà thơ hơi lớn, và gắt. Hoan
quay lại, tôi hỏi sao? Hoan bảo,bị đuổi thôi. Tôi cũng không
hỏi gì thêm. Nhưng tôi nghĩ chắc Hoan nói gì làm phật ý nhà
thơ.

Trên đời này có ai được hoàn hảo đâu, nhất là trong văn
chương. Vì thương nhau đôi khi bốc thơm nhau mà thôi. Các cụ
nói, Thánh Nhân còn có khi sai cơ mà. Nhưng Thánh Nhân nào chúng
ta đã gặp bao giờ?

ĐỖ TRƯỜNG
Frankfurt/M tháng 6-2008- Leipzig 4-11-2012

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20121104/do-truong-van-chuong-va-con-nguoi),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!