<center><img
src="http://farm8.staticflickr.com/7077/7369381790_b2328d7aa4.jpg"
/></center>
<center><em>Giáo sư chính trị học Elinor Ostrom (1933-2012), Nobel
Kinh tế 2009. (Hình: Indiana University)</em></center>
Tiến sĩ <a href="http://en.wikipedia.org/wiki/Elinor_Ostrom">Elinor
Ostrom</a>, người phụ nữ đầu tiên và duy nhất đoạt giải
Nobel Kinh tế, <a href="http://elinorostrom.indiana.edu/">qua đời hôm
qua</a>, thọ 78 tuổi.
Bà được giải Nobel Kinh tế năm 2009, sau cả một đời nghiên
cứu cách bảo vệ tài nguyên của chung sao cho không bị lạm
dụng, không bị dùng quá trớn, bào mòn tới nỗi bị mất
luôn.
Tuy chiếm giải Nobel kinh tế, nhưng bà Ostrom không phải là một
nhà kinh tế học. Bà đậu cử nhân, cao học, và tiến sĩ đại
học UCLA không phải trong ngành kinh tế, mà trong ngành chính
trị học.
Hầu hết công trình nghiên cứu của bà đều được thực
hiện trong thời gian bà dạy tại đại học Indiana University,
cũng không phải trong khoa kinh tế, mà trong khoa chính trị.
Điều này thật ra không có gì lạ. Không lạ, vì ngành kinh tế
không còn là một ngành riêng lẻ dành riêng cho những người
muốn làm kinh tế hay thương mại nữa, mà ngành kinh tế đã
lấn vào hầu hết các ngành khoa học xã hội. Phương pháp
luận của kinh tế là một phương pháp luận căn bản hầu như
bất kỳ một nhà khoa học xã hội nào cũng phải biết. Và khi
một nhà chính trị học, như Tiến sĩ Ostrom, dùng phương pháp
của kinh tế để giải quyết vấn đề tài nguyên dùng chung,
thì công trình đó trở thành một công trình kinh tế.
<h2>Bài toán quen thuộc</h2>
Vấn đề Tiến sĩ Ostrom nghiên cứu là một vấn đề khá quen
thuộc với người Việt Nam. Tại sao phòng vệ sinh ký túc xá
lại rất dơ? Tại sao đường xá Việt Nam xả đầy rác?
Tại sao di tích lịch sử cứ bị phá hỏng không ai chăm sóc?
Tại sao ngành du lịch làm ăn chụp giựt không màng tới tiếng
xấu cho đất nước? V.v. và v.v.
Người Việt Nam mình gọi những vụ này bằng thành ngữ "cha
chung không ai khóc." Hoặc là "nhiều sãi không ai đóng cửa
chùa." Đó là những câu miêu tả tình trạng này, nhưng chưa
phải là giải pháp.
Trong kinh tế, tình trạng này mang tên gọi "<a
href="http://en.wikipedia.org/wiki/Tragedy_of_the_commons">tragedy of the
commons</a>," tạm dịch là "thảm kịch của tài nguyên dùng
chung," theo tựa của bài nghiên cứu của nhà môi trường học
Garrett Hardin, in trong <a
href="http://www.garretthardinsociety.org/articles/art_tragedy_of_the_commons.html">tạp
chí Science năm 1968</a>. (Hiện tượng một bài nghiên cứu môi
trường, do một tiến sĩ vi sinh học viết ra, lại trở thành
một bài kinh điển cho giới kinh tế, một lần nữa cho thấy
môn kinh tế không phải là một ốc đảo.)
Thế thì "tragedy of the commons" là gì? Tôi có lần nghe phỏng
vấn Tiến sĩ Ostrom trên radio, thì bà tóm tắt công trình nghiên
cứu cả đời của bà, là biến "tragedy of the commons"-thảm
kịch của tài nguyên dùng chung, thành "problem of the commons"
– một bài toán, một vấn đề, có giải pháp, chứ không
phải là thảm kịch để ngồi khóc lóc than thở với nhau.
Thí dụ tiêu biểu của "tragedy of the commons" (mỗi vấn đề
trong kinh tế thường có một thí dụ tiêu biểu) là một đồng
cỏ chăn bò.
<h2>Thảm kịch đồng cỏ tàn phế</h2>
Hardin miêu tả một cánh đồng cỏ không thuộc chủ nào hết,
bên ngoài một ngôi làng. Một nhà nông đem 2-3 con bò ra ăn cỏ,
thì không sao, vì cỏ sẽ mọc lại. Cả làng mỗi nhà mang 2-3
con, cũng chưa sao. Trong đó có một nhà mang 10 con, cũng vẫn
chưa sao, cỏ vẫn còn mọc lại được.
<center><img
src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7c/Cows_on_Selsley_Common_-_geograph.org.uk_-_192472.jpg"
/></center>
<center><em>Bò thả trong đồng cỏ chung, ở Anh. (Hình: Sharon
Loxton/Wikipedia/Creative Commons)</em></center>
Nhưng nếu ai ai cũng mang 10, 20, 30 con thả ra đồng cho nó tự
ăn tự lớn rồi mình bán lấy tiền làm giàu, nếu ai ai cũng
lùa thật nhiều bò vào ăn trong cánh đồng đấy, rồi ra cỏ
sẽ chết hết, chết cả gốc rễ luôn.
Và thế là hết cỏ. Mà hết cỏ thì cũng hết cả chăn bò.
Cái tối ưu của mỗi người, khi cộng lại, sẽ không còn là
mức tối ưu của chung. (Người quen thuộc với toán sẽ nhận
ra là điểm cân bằng Nash của trò chơi này là điểm không
tối ưu.)
Đó là thảm kịch.
Thảm kịch này đã xảy ra thật trong đời sống. Cụ thể
nhất là trong <a
href="http://www.economia.unam.mx/profesores/blopez/ScottGordonFisheries.pdf">ngành
đánh cá</a>. Có những nguồn cá bị đánh cạn kiệt, chỉ vì
mỗi người đều cố gắng đánh cho được càng nhiều cá càng
tốt, không cần biết có quá mức sinh đẻ của cá hay không.
Nếu lỡ vùng biển nào bị cạn nguồn cá thì, không sao, ta đi
qua vùng biển khác, tiếp tục vắt cho hết!
Vậy phải làm sao? Các nhà kinh tế đưa ra hai giải pháp.
Một giải pháp, có thể xem như là <em><strong>giải pháp của
"cánh tả,"</strong></em> là một chính quyền nào đó đứng ra
đánh thuế, hoặc quản lý đồng cỏ này, định giới hạn số
bò được vào. Có giới hạn, đồng cỏ sẽ không bị gặm
tới chết.
Giải pháp thứ nhì, có thể xem như <em><strong>giải pháp "cánh
hữu,"</strong></em> là đem chia lô bán đấu giá đồng cỏ đó.
Tư nhân mỗi người được một miếng, rồi tự lo mà giới
hạn để năm sau mình còn cỏ mà cho bò ăn. (Ron Coase, Nobel Kinh
tế 1991, là người cổ động giải pháp này.)
Cả hai giải pháp đều có vấn đề. Giải pháp "tả khuynh"
kiểu Pigou có vấn đề là tin tưởng vào một nhà nước anh
minh sẽ đưa ra đáp số tối ưu – trong khi nhà nước tự nó
cũng có sự ích kỷ của nó. Có cả một ngành kinh tế, gọi
là public choice theory, để phân tích sự ích kỷ của nhà nước
dẫn đến những giải pháp dưới tối ưu như thế nào. (Tiến
sĩ Ostrom cũng đóng góp đáng kể trong public choice theory.)
(Tôi cũng nhận xét thêm là ở mặt này người Việt Nam mình
<em><strong>rất tả khuynh</strong></em>. Mỗi khi có vấn đề gì,
là báo lề phải sẽ có những bài viết hay thư độc giả
"mong sao nhà nước sẽ có giải pháp X, Y, Z," và các blog lề
trái thế nào cũng có người chỉ trích nhà nước là không
chịu áp đặt giải pháp X, Y, Z.)
Giải pháp hữu khuynh cũng yếu. Chính Coase cũng nhận ra rằng
chia một mảng tài nguyên lớn thành nhiều mảng nhỏ tăng chi
phí giao dịch giữa những lô đất đó với nhau hoặc giữa
người có đất và người ngoài. Ngoài ra, có khi mảng tài
nguyên đó không phân lô được, hoặc phân lô không được
công bằng.
<h2>Giải pháp thứ ba</h2>
Tiến sĩ Ostrom đưa ra thí dụ một đồng cỏ không phân chia
được. Có cái làng kia ở miền núi châu Âu, người ta canh tác
ở chân núi còn phần đồng cỏ trên cao, không phải của riêng
ai, thì người ta thả bò ở đó.
Cỏ ở đó, mọc không đều. Cỏ mọc nhiều ít trong mùa xuân,
là tùy tuyết mùa đông thế nào. Trên núi đó, tuyết rơi không
đều, nên vào mùa xuân cỏ mọc cũng không đều. Có năm thì
phía bên này cỏ xanh rậm rạp phía bên kia thưa thớt. Có năm
thì ngược lại.
Vì vậy giải pháp của cánh hữu chia lô mỏm núi không thực
hiện được. Chia lô ra sẽ dẫn đến tình trạng có bên bò no
và dư cỏ, có bên bò thiếu cỏ bị đói.
Cái làng đó chính là nguồn cho giải pháp của Tiến sĩ Ostrom.
Cái làng đó có thật, có tên: Làng Törbel, ở Thụy Sĩ.
Ở đây, họ có luật của làng, là không cho phép thả bỏ ăn
cỏ nhiều hơn số bò có thể nuôi được (trong chuồng) vào mua
đông. Bỏ qua lý do tại sao luật này tối ưu (và nó đã tối
ưu từ năm 1517 tới nay!) sáng kiến của bà Ostrom là nhận ra
chân lý này:
<center><img
src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/T%C3%B6rbel-Strasse.JPG/450px-T%C3%B6rbel-Strasse.JPG"
/></center>
<center><em>Làng Törbel, nhìn từ mỏm núi đối diện. (Hình:
Wandervogel/Wikipedia/Creative Common)</em></center>
Vấn đề của tài nguyên dùng chung có thể giải quyết được
qua sự thỏa thuận giữa những người dùng tài nguyên đó với
nhau!
Ngoài ngôi làng Törbel ở Thụy Sĩ ra, bà Ostrom còn tìm ra hàng
trăm thí dụ khác khắp thế giới, khi người sử dụng tài
nguyên, tại địa phương, tự tìm ra giải pháp.
Tức là, trong khi giới kinh tế từng tưởng rằng chỉ có hai
giải pháp ở hai cực tả và hữu – hoặc là nhà nước phải
nhúng tay vào điều khiển từ xa, hoặc là tài nguyên đó phải
xé ra cho tư nhân – thì có một giải pháp thứ ba: Giải quyết
tại địa phương. Cái làng Törbel ấy, họ tự giải quyết
với nhau, không cần chi tới nhà nước ở Zurich xía vào.
<h2>Tự xài tự xử</h2>
Tự giải quyết với nhau à? Dễ nhỉ. Dễ thế mà cũng Nobel
sao?
À. Nếu nghĩ thêm một bước nữa, mới thấy phát hiện này
không phải là tầm thường đâu. Vì bình thường, nếu bảo, ai
xài người đó tự giải quyết với nhau, thì rất nhiều
người trong chúng ta sẽ giẫy nảy lên vì cho đó là vô lý, là
vừa đá bóng vừa thổi còi.
Chính điều đó là <a
href="http://www.press.umich.edu/pdf/9780472065462-fm.pdf">phát hiện của
Ostrom</a>: Những kẻ đá bóng này không thể thổi còi bậy
được, vì họ còn phải tiếp tục đá với nhau nữa, hết
trận này qua trận khác. Khác với hai đội chuyên nghiệp cần
có trọng tài, trẻ em trong xóm khi đá với nhau toàn tự thổi
còi đấy thôi!
Phát hiện của Ostrom cũng chứng minh thành ngữ của Việt Nam
là sai. "Cha chung không ai khóc" ư? Có ai đã từng đi đám ma
của ông nào đông con mà không con nào khóc đâu? Thực tế là
càng đông con càng nhiều đứa khóc và càng dễ làm đám ma to.
"Nhiều sãi không ai đóng cửa chùa"? Cũng sai nốt. Nhiều
sãi thì cứ phân công đóng cửa chùa thôi!
Trong công trình "<a
href="http://books.google.com/books/about/Governing_the_Commons.html?id=4xg6oUobMz4C">Governing
the Commons</a>" in năm 1990, Tiến sĩ Ostrom trình bày kết quả
khảo sát thực địa ở khắp năm châu, và rút ra danh sách 8
điểm cần có để giải pháp địa phương thực hiện được.
(Xem thêm tóm tắt <a
href="http://www.press.umich.edu/titleDetailDesc.do?id=10728">ở đây</a>,
<a
href="http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-9442.2010.01608.x/pdf">ở
đây</a>, và <a
href="http://scholarworks.umass.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1380&context=open_access_dissertations">ở
đây</a>.) Nhìn vào danh sách này, người quen thuộc với phương
pháp kinh tế sẽ nhận ra nhiều khó khăn được giải quyết,
như property rights, externalities, free-rider, one-shot game, transaction
cost, …
1. Tài nguyên dùng chung phải được phân vùng rõ rệt, để
loại bỏ người ngoài nhào vô mà không tuân thủ luật của
nhóm.
2. Luật của nhóm phải cân bằng giữa tài nguyên rút ra và
cống hiến bỏ vào, như bỏ tiền, bỏ công…
3. Người bị ép tuân thủ luật của nhóm, phải có tiếng nói
trong việc lập ra và thay đổi luật này.
4. Phải có người theo dõi sự tuân thủ để tránh gian lận.
5. Phải có luật phạt vi phạm, và mức phạt phải tăng dần.
Và ở đây, Tiến sĩ Ostrom chỉ ra điều cơ bản của vấn
đề, là không cần một nhà nước ở xa mà chính những người
sử dụng tài nguyên tự bảo đảm sự tuân thủ bằng những
mức phạt này.
6. Tranh chấp phải giải quyết được ở mức địa phương,
với phí tổn thấp về tiền bạc, nhân sự, thời gian. Điều
này giảm thiểu transaction cost.
7. Chính quyền bên ngoài phải tôn trọng quyền tự quyết của
địa phương. Cái này tiếng Việt gọi là phép vua thua lệ
làng. Không chỉ để tránh những giải pháp dưới tối ưu do
"xuân từ trong Huế đưa ra," mà điều này còn tránh cho
những kẻ muốn lách luật của nhóm không thể chạy ra trung
ương kiếm ông nào ô kê cho mình làm bậy.
8. "Nested enterprises" – phải có nhiều tầng quy tắc cho
từng tầng tài nguyên. Ostrom lấy thí dụ ở Philippines: Kênh
đào có nhiều cấp, có kênh chính, kênh nhỏ tách ra từ kênh
chính, và trên đó thì có hệ thống chung của tất cả các
công trình thủy lợi. Thì luật ở kênh nhỏ, là kênh cuối
cùng đổ vào ruộng, phải khác luật ỏ kênh chính – đổ vào
các kênh nhỏ. Và cả hai cùng phải khác luật của cả hệ
thống dẫn thủy nhập điền.
Và nhìn vào danh sách này, một người không cần quen thuộc
với phương pháp kinh tế cũng nhận ra là nó có dáng dấp của
cái gì đó rất là thượng tôn pháp luật, rất là bảo vệ
quyền tư hữu, rất là tư pháp độc lập, rất là địa
phương tự trị, rất là tôn trọng cử tri.
Nói chung là rất là dân chủ.
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/12928), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét