Vũ Thị Phương Anh - Các ngành nhân văn của Việt Nam sẽ đi về đâu?

<div class="special_quote">Bài viết chứa khá nhiều trăn trở này
của tôi vừa được đăng trên <a
href="http://www.baomoi.com/Cac-nganh-nhan-van-cua-Viet-Nam-se-di-ve-dau/59/7740945.epi">Tia
Sáng</a>, ở đây, có biên tập lại đôi chút. Xin đăng lại
bản gốc để chia sẻ với mọi người.</div>

<h2>CÁC NGÀNH NHÂN VĂN CỦA VIỆT NAM SẼ ĐI VỀ ĐÂU?</h2>

Nếu chỉ dùng một từ để mô tả tình trạng của các ngành
nhân văn tại Việt Nam trong năm 2011 thì có lẽ không có từ
nào thích hợp hơn là từ "báo động".

Trước khi phân tích thêm về nhận định trên, cần làm rõ
cụm từ "các ngành nhân văn". Tại Việt Nam, chúng ta
thường gộp chung "các ngành xã hội – nhân văn", hoặc
thậm chí chỉ là "các ngành xã hội", như thể "xã hội"
và "nhân văn" chỉ là một. Nhưng thực ra, sự khác biệt
giữa các ngành xã hội và nhân văn là khá rõ ràng, và số
phận của chúng tại Việt Nam cũng đang rất khác nhau. Cũng
thuộc về khối ngành "xã hội và nhân văn" nhưng hiện nay
các ngành Kinh tế, Luật, và Tâm lý học – những ngành xã
hội – đang rất được ưa chuộng. Trong khi đó các ngành nhân
văn, những ngành truyền thống được đào tạo tại hầu hết
các trường đại học lâu đời như Văn học, Ngôn ngữ học,
Triết học, Sử học, Nhân học, Chính trị học, hoặc một vài
ngành có liên hệ khác lại lâm vào tình trạng khủng hoảng và
không có người học. Bài viết này chỉ đề cập đến các
ngành nhân văn mà thôi.

<h2>Cuộc khủng hoảng được báo trước</h2>

Sự sụt giảm của các ngành nhân văn ở Việt Nam đã được
bộc lộ trong những năm gần đây. Ở các trường trung học
phổ thông, ban xã hội-nhân văn là ban được ít học sinh chọn
nhất, đến nỗi rất nhiều trường không thể tổ chức lớp
học cho ban này vì số học sinh đăng ký không đủ dù chỉ
một lớp. Trong các kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông và
tuyển sinh đại học, năm nào cũng có những bài Văn ngô nghê,
ngớ ngẩn đến nực cười của các cô tú, cậu cử tương lai
được đưa lên báo chí. Nhưng sự kiện hàng ngàn điểm không
(0) cho bài thi môn Sử trong kỳ thi tuyển sinh đại học, cũng
như việc hàng loạt các trường phải đóng cửa một số ngành
nhân văn như Ngoại ngữ, Đông phương, Việt Nam học, Văn hóa
học, cho thấy tình trạng của các ngành nhân văn ở Việt Nam
thực sự đã ở mức báo động.

Tình trạng báo động nói trên tất nhiên không chỉ xảy ra ở
Việt Nam, và cũng không hoàn toàn bất ngờ. Tương lai ảm đạm
này thực ra đã được báo trước từ thập niên cuối của
thế kỷ trước. Trong bài phát biểu nổi tiếng năm 1998 có
tựa đề là "Giáo dục nhân văn cho thế kỷ 21", W. R. Connor,
trước tình hình suy giảm của các ngành nhân văn ở Mỹ vào
thời gian ấy, vị Giám đốc đương nhiệm của Trung tâm Nhân
văn quốc gia thuộc Hiệp hội giáo dục khai phóng Hoa Kỳ, đã
phải thốt lên rằng nếu không ai chịu làm gì để thay đổi
tình hình thì khối ngành nhân văn có thể sẽ "tuyệt
chủng" hoàn toàn trong vòng một thế hệ nữa.

Lời cảnh báo của Connor ngày nay dường như đang trở thành
hiện thực. Phải chăng đây là một điều không thể đảo
ngược, vì các ngành nhân văn đã quá lỗi thời và không còn
cần thiết cho thế kỷ 21 này nữa? Ngược lại, nếu như sự
tồn tại của các ngành nhân văn vẫn cần thiết cho con người
của thế kỷ 21 thì liệu có có cách nào để cứu vãn chúng
hay không, đặc biệt là tại Việt Nam? Đó là những câu hỏi
đang khẩn thiết được đặt ra cho tất cả chúng ta trong năm
mới.

<h2>Ngành nhân văn trong thế kỷ 21</h2>

Vào thời điểm sắp bước sang thế kỷ 21, Connor đã từng
đưa ra nhận định rằng vai trò của các ngành nhân văn trong
thế kỷ 21 không những không giảm đi mà càng được khẳng
định mạnh mẽ hơn. Bởi, trong một xã hội với quá nhiều
đổi thay và biến động như ngày nay, thì những kỹ năng mà
các ngành nhân văn giúp phát triển ở người học – khả năng
hiểu các lập luận, cảnh giác với sự ngụy biện, tư duy
logic, kỹ năng diễn đạt và thuyết phục, hiểu biết về con
người và xã hội, kỹ năng giải quyết vấn đề, phán đoán
và ra quyết định – lại càng quan trọng và cần thiết hơn
bao giờ hết.

Gần một thập niên sau lời phát biểu của Connor, vị Hiệu
trưởng đương nhiệm của Đại học Harvard là Derok Bok đã
tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của các ngành nhân văn
trong thế kỷ này trong một phát biểu vào năm 2007. Theo ông,
những tiến bộ của khoa học đã giúp con người dễ dàng kéo
dài hoặc hủy diệt, biến đổi sự sống bằng những biện
pháp nhân tạo, đến nỗi sự sống của con người dường như
cũng cần được định nghĩa lại. Trong bối cảnh như vậy,
Derok Bok cho rằng những câu hỏi cốt lõi của ngành nhân văn
như các giá trị, ý nghĩa của cuộc sống, các vấn đề về
đạo đức càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Vì vậy,
thay vì đẩy các ngành nhân văn ra bên lề, các trường đại
học cần phải tạo điều kiện cho các ngành nhân văn phát
triển, sao cho chúng ta không bị choáng ngợp bởi sự phát
triển vũ bão của công nghệ, mà bắt công nghệ phải phục
vụ chúng ta một cách nhân văn hơn.

Đặt những lời phát biểu bên cạnh sự kiện gây rúng động
dư luận trong năm 2011 tại Việt Nam của sát thủ máu lạnh Lê
Văn Luyện, hay đi xa thêm một chút sang nước láng giềng Trung
Quốc là sự kiện bé Duyệt Duyệt bị xe cán hai lần trước
sự dửng dưng của rất nhiều người qua đường, và kết hợp
những sự kiện ấy với tình trạng khủng hoảng của các
ngành nhân văn, ta mới thực sự cảm nhận được tầm quan
trọng của các ngành nhân văn trong xã hội đầy biến động
của thế kỷ 21. Có lẽ giờ đây nhân loại đã bắt đầu
thấm thía những hậu quả khôn lường của việc mải mê chạy
theo giá trị trước mắt (nói theo lời của Derek Bok là
"choáng ngợp" trước những thành tựu của khoa học và sự
phát triển về kinh tế) mà quên đi những giá trị lâu dài,
bền vững mà trí tuệ của nhân loại đã để lại cho chúng ta
thông qua các ngành nhân văn như triết học, đạo đức, tôn
giáo, văn học, lịch sử, văn hóa – danh mục này còn có thể
kéo dài thêm nhiều nữa.

<h2>Đánh mất chính mình </h2>

Nếu các ngành nhân văn có tầm quan trọng lớn lao như vậy,
thì phải giải thích như thế nào cho sự sụt giảm trên phạm
vi toàn cầu của các ngành nhân văn hiện nay? Trong bài phát
biểu năm 1998, Connor đã lý giải điều này bằng một phán xét
vô cùng khe khắt: sự sụt giảm này là do các ngành nhân văn
đã tự đánh mất chính mình!

Để hiểu các ngành nhân văn đã đánh mất chính mình như thế
nào, cần quay ngược về với giai đoạn khởi thủy và lần
theo những phát triển của nó cho đến ngày nay. Theo Connor, các
ngành nhân văn như ta biết hiên nay có nguồn gốc từ những
môn học đầu tiên của nền giáo dục khai phóng (liberal
education) được bắt đầu tại thành Athens nhằm phục vụ cho
nền dân chủ sơ khai của xã hội Hy Lạp thời ấy.

Một nền giáo dục được gọi là "khai phóng" nếu nó chỉ
có một mục tiêu duy nhất là tạo ra những con người biết suy
nghĩ độc lập, có tư duy phản biện, và có những kỹ năng
cần thiết để có thể tham gia vào xã hội với tư cách là
một chủ thể tự do. Nói cách khác, mục tiêu duy nhất của
các ngành nhân văn chính là để "giải phóng" con người ra
khỏi những trói buộc của tinh thần nô lệ và phụ thuộc –
nô lệ cho những tư duy do người khác áp đặt, và nô lệ cho
những cách tiếp cận vấn đề theo thói quen và lối mòn, cho
dù nó có thể không còn phù hợp với bối cảnh mới và thời
đại mới.

Để tạo ra những "người tự do", nền giáo dục khai phóng
của Hy Lạp ở thế kỷ thứ 5 TCN nhấn mạnh các kỹ năng tư
duy, lập luận, giải quyết vấn đề, và đặc biệt là các
kỹ năng giao tiếp bằng ngôn ngữ nói (kỹ năng diễn thuyết).
Các môn học của giáo dục khai phóng ở buổi đầu chỉ gồm
có 3 môn: ngữ pháp (grammar), tu từ (rhetorics), và biện chứng
(dialectic) – tất cả đều là những môn có liên quan đến các
kỹ năng ngôn ngữ, trong đó ngôn ngữ được quan niệm như là
một công cụ tối quan trọng của tư duy, đồng thời là
phương tiện để biểu đạt ý tưởng của cá nhân đến
những người khác trong xã hội.

Với những mục tiêu như vậy, các ngành nhân văn không nhằm
chuẩn bị cho người học đi vào một ngành nghề cụ thể nào.
Làm như vậy là trái với tinh thần "khai phóng". Khác với
đào tạo nghề nghiệp mà mục đích chính là truyền lại cho
người học những quan điểm và cách tiếp cận đã được
thiết lập bởi các bậc thầy trong nghề, các ngành nhân văn
nhắm đến việc cung cấp cho người học những năng lực tổng
quát mà bất cứ người học nào cũng cần khi tham gia vào các
hoạt động xã hội trong mọi tình huống và mọi ngành nghề.
Những năng lực ấy bao gồm khả năng độc lập tư duy, phán
đoán sắc bén, ra quyết định hợp lý và giải quyết vấn
đề có hiệu quả, cũng như kỹ năng diễn đạt và giao tiếp
thành công với người khác.

Cần nhấn mạnh thêm rằng những năng lực nói trên hết sức
quan trọng cho sự phát triển của một xã hội dân chủ đang
hình thành như Hy Lạp lúc ấy. Với những kỹ năng mang tính
tổng quát do các ngành nhân văn trang bị như vậy, một người
được xem là "có học" cũng đồng nghĩa với việc người
ấy là một con người tự do, có thể tự mình tư duy và đưa
ra những quyết định phù hợp cho mình trong bất kỳ một tình
huống hoặc một bối cảnh nào. Điều này rõ ràng là cũng
rất cần thiết cho xã hội của hiện nay chúng ta.

Tiếc thay, những đặc điểm mang tính "khai phóng" ban đầu
đã bị nhạt phai nhanh chóng cùng với sự phát triển về uy
thế và số lượng của các ngành nhân văn trong giới hàn lâm
sau đó. Các tác phẩm kinh điển của các nhà tư tưởng lớn
qua cá thời đại đã được đưa vào giảng dạy và phân tích,
với mục đích ban đầu là nhằm phát triển kỹ năng tư duy và
ngôn ngữ của người học. Nhưng dần dà, mục tiêu của các
ngành nhân văn không còn là để giải phóng con người nữa, mà
trở nên thực dụng và được sử dụng vào những mục đích
cá nhân. Và, thật oái oăm, thay vì biến những con người nô
lệ thành những người tự do, thì lúc này hay lúc khác chính
các ngành nhân văn lại muốn biến người học từ những
người tự do thành những người nô lệ. Nô lệ cho cách nghĩ,
cách nói và cách hiểu của các nhà tư tưởng lớn mà các tác
phẩm đã được đưa lên thành kinh điển để dạy trong các
nhà trường mà ở đó người học chỉ có quyền ngưỡng mộ
và nhất nhất làm theo các bậc thầy.

Và cứ thế, qua thời gian, nội dung học tập của các ngành
nhân văn không còn gắn liền với xã hội nữa. Người đi học
cũng không còn mục tiêu đạt được những kỹ năng thiết
yếu cho việc tham gia vào một xã hội dân chủ, mà chỉ để
được lọt vào giới thượng lưu, có học, trong đó việc học
được xem như một công cụ thăng tiến về mặt xã hội hoặc
nhằm đạt được những lợi ích về kinh tế của thời ấy.

Tất nhiên, một nền giáo dục như vậy cũng đem lại những
lợi ích trước mắt cho người học - chẳng hạn, để được
lọt vào giới thượng lưu - nhưng nó rất xa với ý nghĩa
nguyên thủy của giáo dục khai phóng. Và điều quan trọng hơn
là nó hoàn toàn không bền vững, vì những kiến thức nó cung
cấp cho người học sẽ trở nên hoàn toàn vô ích mỗi khi xã
hội có những thay đổi, biến động, khi những giá trị cũ
đã bị đào thải.

Phải chăng đây chính là lý do của sự suy giảm đến báo
động của các ngành nhân văn tại Việt Nam trong những năm
gần đây, mà đỉnh điểm là năm 2011 vừa qua? Khi các ngành
nhân văn – các môn học như Văn, Triết, Sử – không còn là
những môn giúp rèn luyện khả năng tư duy phê phán, sáng tạo,
lập luận chặt chẽ, diễn đạt thuyết phục, mà trở thành
những môn biến học sinh thành các con vẹt, như quan niệm phổ
biến hiện nay về các thí sinh dự thi khối C trong kỳ thi đại
học?

<h2>Khôi phục các ngành nhân văn để cứu vãn tương lai</h2>

Thật là một nghịch lý khi các nhà tuyển dụng và toàn xã
hội thì cứ mãi kêu ca về việc sinh viên ra trường không có
năng lực tư duy và kỹ năng giao tiếp – cả bằng tiếng mẹ
đẻ là tiếng Việt, lẫn tiếng Anh là ngôn ngữ quốc tế rất
cần thiết cho nền kinh tế toàn cầu ngày nay, thì các ngành
nhân văn – vốn là những ngành giúp rèn luyện năng lực tư
duy, khả năng ngôn ngữ, kể cả ngoại ngữ, và kỹ năng giao
tiếp tốt nhất – lại liên tục suy giảm đến nỗi một vị
trưởng khoa Văn học và Ngôn ngữ của một trường đại học
lớn trong nước phải đưa ra lời cảnh báo về tình trạng
"báo động đỏ".

Và cùng với tình trạng báo động ấy là một loạt những
vấn đề trong xã hội Việt Nam hiện nay, khiến cho sự phát
triển về kinh tế đã chẳng hề làm chất lượng cuộc sống
tăng lên mà thậm chí có thể còn kém đi. Hàng ngày ta đều
nghe những chuyện như nữ sinh đánh nhau quay clip đưa lên mạng,
trò đánh thầy, cô giáo đánh học sinh gây thương tích, vợ
đốt chồng, cháu giết bà, và cả các sát thủ máu lạnh kiểu
Nguyễn Đức Nghĩa, Lê Văn Luyện. Rồi những tai họa bất ngờ
như đứt cáp thang máy, xe máy, xe hơi tự phát nổ hoặc cháy
giữa đường. Dường như chúng ta đang trở thành một loại nô
lệ mới, không có tư duy, cắm đầu làm theo đám đông, không
còn chút khả năng phê phán, và hoàn toàn không có khả năng
tự quyết định vận mạng của mình, khi lúc nào cũng phải
nơm nớp lo sợ không biết khi nào xe gắn máy của mình bị
bốc cháy trên đường.

Rõ ràng là chúng ta phải khôi phục lại các ngành nhân văn,
chứ không thể chịu bó tay nhìn những ngành nhân văn – ngành
học về con người – đi dần đến "diệt chủng". Một
điều không dễ, đặc biệt đối với Việt Nam hiện nay, nhưng
vẫn phải làm, và vẫn có thể làm nếu ta có đủ quyết tâm
và sự kiên trì.

Nhưng khôi phục các ngành nhân văn như thế nào? Cách làm ở
mỗi nơi có lẽ sẽ khác nhau tùy theo hoàn cảnh và điều kiện
ở nơi đó, nhưng định hướng cách làm thì đã được Connor
chỉ ra từ cách đây hơn một thập niên: Hãy kiên trì với
mục tiêu khởi thủy của giáo dục khai phóng, đó là cung cấp
cho người học những kỹ năng của một con người tự do, tức
kỹ năng tự giải phóng (the skills of freedom). Những kỹ năng mà
khối ngành nhân văn giúp phát triển ở người học – khả
năng đọc và hiểu các lập luận, cảnh giác đối với sự
ngụy biện, tư duy logic, khả năng diễn đạt và thuyết phục,
có những hiểu biết sâu sắc về con người và xã hội đương
đại, kỹ năng phán đoán và giải quyết vấn đề – sự quan
trọng và cần thiết của chúng đối với người học ngày nay
là điều không còn gì để bàn cãi.

Khôi phục lại các ngành nhân văn cho xã hội Việt Nam với
rất nhiều phát sinh và vấn nạn mới của ngày hôm nay cũng
chính là để cứu vãn tương lai cho thế hệ con cháu chúng ta.

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/11345), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét