Ivanov-Razumnik - Tầng lớp trí thức là gì?

"Tầng lớp trí thức là cơ quan nhận thức của cơ thể xã
hội" – cái định nghĩa về tầng lớp trí thức mà "lí
thuyết hữu cơ về xã hội" đưa ra ngày xưa hiện đã bị
bác bỏ rồi; mặc dù vậy, chúng tôi hoàn toàn chấp nhận
định nghĩa này vì tuy về hình thức, nó chưa đạt nhưng nội
dung thì lại rất sâu sắc. Lịch sử tầng lớp trí thức Nga
là lịch sử nhận thức của người Nga vì trí thức chính là
người truyền bá nhận thức. I. Aksakov hoàn toàn có lí khi
định nghĩa tầng lớp trí thức là "những người tự nhận
thức" và chỉ ra rằng tầng lớp trí thức "không phải là
một đẳng cấp, không phải là giai cấp, cũng không phải là
một liên hiệp hay một nhóm nào… Đấy cũng không phải là
một tập hợp mà là toàn bộ các lực lượng sống động
xuất phát từ nhân dân…"

Tầng lớp trí thức là cơ quan nhận thức của cơ thể xã
hội, là toàn bộ các lực lượng sống động của nhân dân…
Chúng tôi đồng ý với định nghĩa này, đồng thời không thể
không lưu ý đến sự thiếu rõ ràng của nó; đây là những
định nghĩa đúng đắn nhưng mơ hồ, cần phải được giới
hạn lại và tách hẳn nó ra. Nhận thức của nhân dân là gì?
Lực lượng sống động của nhân dân biểu lộ như thế nào?
Đấy là những câu hỏi cần trả lời, cần phải giới hạn
thuật ngữ "tầng lớp trí thức" trong khuôn khổ hoàn toàn
xác định, cần phải tách hẳn nó ra khỏi những khái niệm
gần gũi khác bằng những đường phân định rõ ràng. Nói cách
khác, trước hết cần phải tìm cho bằng được những đặc
trưng cơ bản của khái niệm mà chúng ta đang tìm cách định
nghĩa.

Đặc trưng đầu tiên và quan trọng nhất là: tầng lớp trí
thức là một nhóm xã hội nhất định; đặc trưng này tạo cho
ta khả năng xác định điểm xuất phát của công việc mà ta
dự định tiến hành và cùng với những đặc trưng khác, tìm
ra thời điểm hình thành tầng lớp trí thức Nga và xuất phát
điểm của lịch sử của nó. Đặc điểm này chỉ rõ sự khác
nhau căn bản giữa "những người trí thức" đơn lẻ và
tầng lớp trí thức, theo nghĩa là một nhóm người. "Những
người trí thức" đơn lẻ thì lúc nào cũng có, nhưng tầng
lớp trí thức lại chỉ xuất hiện khi có sự liên kết mật
thiết những người trí thức đơn lẻ thành một nhóm thống
nhất, hoàn chỉnh. Những người, do quá trình lao động mà có
một khối lượng kiến thức nhất định hay những người có
quan hệ nhất định đối với các vấn đề đạo đức-xã
hội học thì lúc nào cũng có và mãi mãi sẽ có, nhưng họ
chưa tạo thành tầng lớp trí thức, theo nghĩa là một nhóm
người. Thí dụ, trong thế kỉ XVI, công tước Kurbsky, Ivan Bạo
chúa, Feodosy Kosoi, một người vô chính phủ Nga đặc trưng; hay
trong thế kỉ XVII, Matveev, Kotoshikhin, Khvorostinin; trong thế kỉ
XVIII, Petr I, Tatishev, Lomonosov… đã là những người trí thức;
nhưng trong thế kỉ XVI, thế kỉ XVII và thế kỉ XVIII nước Nga
chưa có tầng lớp trí thức. Tương tự như thế, hiện nay cũng
có "những nhà trí thức" đơn lẻ, do quá trình lao động mà
có một khối lượng rất lớn kiến thức nhưng họ không tham
gia vào tầng lớp trí thức; như chúng ta sẽ thấy sau đây,
một viện sĩ hay một giáo sư siêu đẳng có thể không thuộc
vào tầng lớp trí thức theo nghĩa mà Lavrov nhận xét: thuật
ngữ "tầng lớp trí thức" không liên quan đến những khái
niệm về bất cứ nghề nghiệp nào. Một người nông dân vừa
thoát nạn mù chữ cũng có thể thuộc về tầng lớp trí thức,
nhưng không tấm bằng đại học nào có thể cấp cho người
chủ của nó quyền tự coi mình thuộc tầng lớp trí thức. Sau
đây chúng ta sẽ trở lại vấn đề này, bây giờ xin tiếp
tục theo dõi những đặc trưng chủ yếu tiếp theo của khái
niệm mà chúng ta đang khảo sát.

Như vậy là, tầng lớp trí thức là một nhóm xã hội xác
định; đây là điều kiện cần, nhưng chưa đủ để nói lên
bản chất của khái niệm "tầng lớp trí thức". Lúc nào
cũng tồn tại "những người trí thức" đơn lẻ, tương tự
như thế, lúc nào cũng tồn tại những nhóm cố kết của
những người có học nhất trong thời đại của mình, họ tập
hợp lại vì đồng tình với những cương lĩnh hay những hành
động nào đó. Thí dụ, trong thế kỉ XV ở Nga đã có những
nhóm "trí thức" đoàn kết, một mặt, xung quanh Nil Sorsky, và
mặt khác, xung quanh Iosef Volosky; tất cả bất đồng tôn giáo
trong những thế kỉ sau đều tập hợp thành những nhóm với
một tư tưởng nào đó. Như thế nghĩa là các mâu thuẫn chính
trị đã chia người Nga thành những nhóm riêng biệt; thí dụ
từ thế kỉ XVI xu hướng thân phương Tây đã thể hiện rõ
trong những nhóm trí thức và vì thế chúng ta có đảng của
những người ủng hộ Maxim Grek; thế kỉ XVII chúng ta có cái
gọi là Đảng Ba Lan trong tầng lớp quí tộc-phong kiến, sau này
chúng ta lại có Trường phái Kiev; đầu thế kỉ XVIII lại có
nhóm quí tộc và nhóm xung quanh Tatishev. Nhưng chúng ta vẫn không
thể coi lịch sử tầng lớp trí thức Nga, như một nhóm
người, kể từ Nil Sorsky, Lomonosov, Tatishev hay Petr Mogila được:
đấy chỉ là những nhóm tách biệt, không có tính kế thừa
cả về mặt logic lẫn lịch đại; đấy chỉ là những sự
kiện, tuy rất quan trọng đối với lịch sử văn hoá Nga, nhưng
không có quan hệ gì với lịch sử của tầng lớp trí thức
Nga.

Như vậy là đặc trưng thứ hai của tầng lớp trí thức: tính
kế thừa - tầng lớp trí thức là một nhóm mang tính kế
thừa, hay nói bằng ngôn ngữ toán học: là một hàm liên tục.
Nhóm trí thức Nga như thế tồn tại từ giữa thế kỉ XVIII,
từ đó, tức là từ thời Novikov Fonvizin và Radishev đến nay,
giới trí thức Nga đã tồn tại được một trăm năm mươi
năm; nó lớn lên, phát triển, đôi khi chia thành các phân nhóm.
Nhưng sự phát triển của nó là liên tục, nó là một nhóm mang
tính kế thừa. Có một tư tưởng chung (chúng ta sẽ xem xét tư
tưởng này sau) liên kết nhóm này thành một khối thống nhất,
không đứt đoạn; ngoài ra, không phụ thuộc vào tư tưởng
này, từ giữa thế kỉ XVIII, giới trí thức Nga còn được
liên kết bởi một hành động chung: cuộc đấu tranh giải
phóng. Cuộc đấu tranh kéo dài hàng trăm năm, mang tính sử thi
này đã cố kết tầng lớp trí thức Nga thành một khối với
sức kháng cự chưa từng có; cuộc đấu tranh này đã tôi
luyện tầng lớp trí thức Nga như lửa tôi thép; cuộc đấu
tranh này rèn tầng lớp trí thức Nga thành một loại vũ khí
không nước nào có, không dân tộc nào có thể có.

Xác định trí thức như là một nhóm người có tính kế thừa
là chúng ta đã đặt giới hạn cho công cuộc nghiên cứu của
chúng ta: lịch sử tầng lớp trí thức Nga xuất phát từ một
nhóm, lần đầu tiên coi cuộc đấu tranh giải phóng nhân dân
là nhiệm vụ của mình; nửa sau thế kỉ XVIII chỉ là khởi
đầu của tiến trình lịch sử mà thế kỉ XIX đã triển khai
một cách rộng rãi nhất. Đây là tác phẩm dành cho việc
nghiên cứu cái lịch sử đó, nhưng trước khi tiến hành nghiên
cứu, chúng ta đã có thể chỉ rõ hai đặc trưng nữa của
tầng lớp trí thức Nga: tính phi đẳng cấp và phi giai cấp
của nó.

Đây là hai đặc trưng tách biệt hẳn tầng lớp trí thức mang
tính kế thừa khỏi những nhóm tôn giáo hoặc chính trị từng
tồn tại trước đó ở nước Nga: tất cả các nhóm này đều
mang tính đẳng cấp hoặc tính giai cấp.

Thế kỉ XVIII, lần đầu tiên tầng lớp trí thức rũ bỏ
được lí tưởng giai cấp và bằng cách đó, dù là đẳng cấp
về mặt thành phần, họ đã trở thành phi đẳng cấp về mặt
mục tiêu. Nhóm các nhà hoạt động xã hội đứng đầu là
Novikov và Radishev ở cuối hàng, hạt giống của tầng lớp trí
thức Nga, về thành phần là quí tộc-điền chủ, nghĩa là mang
tính giai cấp-đẳng cấp, nhưng họ đã hi sinh quyền lợi giai
cấp, trong trường hợp này là quyền lợi của các điền chủ,
cho lí tưởng chung; mục tiêu của đẳng cấp đã bị loại bỏ
khỏi thế giới quan của họ. Về mặt thành phần thì tầng
lớp trí thức Nga mang tính giai cấp và đẳng cấp, nhưng về
nhiệm vụ đặt ra và mục tiêu theo đuổi thì họ là nhóm
người phi giai cấp và phi đẳng cấp một cách sâu sắc. Đầu
thế kỉ XIX về mặt thành phần thì tầng lớp trí thức Nga
còn mang tính đẳng cấp hơn nữa, nhưng đồng thời nó còn
kiên quyết cắt đứt khỏi mọi liên hệ với quyền lợi
đẳng cấp của mình hơn nữa; không phải ngẫu nhiên mà ngày
14 tháng 12 năm 1825 những nhà quí tộc lâu đời và những
điền chủ lớn đã cố gắng thực hiện một cuộc đảo chính
[1] mà nếu thành công thì sẽ tấn công ngay vào giai cấp, tấn
công vào đẳng cấp của họ. Sau năm 1825 tầng lớp trí thức
Nga tiếp tục mang tính đẳng cấp về mặt thành phần nhưng phi
đẳng cấp về nhiệm vụ và mục tiêu; nhưng từ đó trở đi
tính đẳng cấp trong thành phần trí thức đã trở thành qui
luật có ngoại lệ, mà đây là những ngoại lệ như Polevoi,
Nadezhdin và Belinsky. Nói cho ngay "một con én không làm nên mùa
xuân", nhưng nó báo hiệu mùa xuân sắp về; trong những năm
1860 xuất hiện một đám đông các "thông ngôn kí lục" [2]
và họ lập tức đứng vào hàng đầu của tầng lớp trí thức
Nga. Từ đó trở đi tầng lớp trí thức Nga trở thành phi
đẳng cấp và phi giai cấp không chỉ về nhiệm vụ, mục tiêu
và lí tưởng mà còn phi giai cấp về thành phần nữa; đấy
cũng là lúc, và dĩ nhiên không phải là vô tình, xuất hiện
thuật ngữ "tầng lớp trí thức" theo nghĩa hiện đại của
từ này.

Tầng lớp trí thức là một nhóm phi giai cấp, phi đẳng cấp
và mang tính kế thừa – cơ cấu của tầng lớp trí thức và
ranh giới phân biệt nó với những khái niệm khác được
quyết định bởi bốn đặc trưng mang tính hình thức này.
Nhưng cần phải nhấn mạnh ngay rằng cả bốn đặc trưng này
chỉ là điều kiện cần chứ chưa phải là điều kiện đủ.
Dưới đây chúng ta sẽ thấy rằng có một nhóm nữa, cũng mang
tính kế thừa, cũng phi giai cấp và phi đẳng cấp nhưng lại
trái ngược hoàn toàn với tầng lớp trí thức; chúng ta sẽ
định nghĩa nhóm này bằng thuật ngữ "tiểu tư sản", dùng
thuật ngữ này để kết nối vào một nhóm mang tính kế thừa
những người nằm ngoài đẳng cấp, nằm ngoài giai cấp về
mặt luân lí, về mặt thiếu cá tính, về sự hạn hẹp và
nông cạn trong thế giới quan của họ. Bây giờ chúng ta chỉ
cần mô tả bằng những đường nét chung nhất rằng nếu về
mặt xã hội học, tầng lớp trí thức là một nhóm có tính
kế thừa, phi đẳng cấp và phi giai cấp thì về mặt đạo
đức, nó trước hết là nhóm chống lại thói tiểu tư sản.
Lavrov là người đầu tiên đưa ra tư tưởng này, ông cũng là
người đầu tiên định nghĩa khái niệm "tầng lớp trí
thức", chúng ta sẽ xem xét một cách kĩ lưỡng hơn cách giải
quyết nói chung là đúng của ông.

Lavrov không sử dụng thuật ngữ "tầng lớp trí thức",
nhưng đã đưa khái niệm này vào thành ngữ: "những cá nhân
có tinh thần phê phán", bị người đời chế giễu một cách
ghê gớm và cũng bị hiểu sai một cách ghê gớm từ đó. Không
hiểu sao người ta lại cho rằng "cá nhân có tinh thần phê
phán" là "anh hùng", là lãnh tụ của đám đông, là nhà
hoạt động nhằm sáng tạo lịch sử theo quan điểm và ước
muốn của mình, hướng tiến trình lịch sử theo nguyên tắc:
"Vì chúng tôi muốn như thế" [3] . Không có gì sai lầm hơn là
cách hiểu như thế, vì hệ thống thuật ngữ của Lavrov chỉ
nhằm nói đến nhu cầu giới hạn và thậm chí thu hẹp cái
thuật ngữ "giới trí thức" lại mà thôi. Nói chung người
ta sẵn sàng coi, như chúng tôi đã chỉ ra bên trên, tất cả
những người có một trình độ học vấn nào đó đều là trí
thức cả: người ta đánh đồng tất cả những người "có
học" với thành phần của giới trí thức, mà quên mất rằng
tự thân không một bằng cấp nào có thể biến một người
"có học" thành "trí thức" được. Còn có nhiều người
hơn sẵn sàng coi bộ phận "văn minh" hay "có văn hoá"
của xã hội là trí thức nữa, trong khi trình độ văn hoá cũng
như trình độ học vấn chỉ là hình thức bên ngoài, không
quyết định được nội dung bên trong. Lavrov nhấn mạnh vấn
đề này một cách đặc biệt kiên nhẫn, để làm như thế ông
đã vẽ ra hẳn một giới tuyến phân biệt giữa văn hoá và
văn minh. Chúng tôi xin nhắc lại một cách ngắn gọn lí
thuyết, được trình bày trong "Những bức thư lịch sử"
nổi tiếng của ông.

Không phải kẻ nào nói "Chúa, Chúa" cũng vào được nước
trời; không phải người "có văn hoá" nào cũng vào được
nhóm những người có tư tưởng phê phán, nghĩa là vào nhóm
trí thức. "Văn hoá", Lavrov bảo, là "thành tố mang tính
sinh vật trong cuộc sống của loài người", chỉ có tư duy
mang tính phê phán trên nền tảng của văn hoá mới tạo ra
được văn minh: "khi tư duy trên nền tảng của văn hoá tạo
ra cuộc sống xã hội theo những đòi hỏi của khoa học, nghệ
thuật và đạo đức thì văn hoá trở thành văn minh và xuất
hiện lịch sử loài người". Nhưng nhiều việc đối với
thế hệ trước là kết quả của tư duy phê phán thì đối
với thế hệ sau đã là "thành tố mang tính sinh vật" quen
thuộc. Như vậy là, "cái phần văn minh của thế hệ cha anh,
dưới hình thức thói quen và truyền khẩu, chính là thành tố
văn hoá mang tính sinh vật trong đời sống của các thế hệ sau
và thế hệ mới phải tư duy một cách có phê phán trên cái
nền văn hoá đã quen thuộc đó, để cho xã hội không rơi vào
trạng thái trì trệ, để nó có thể nhìn thấy trong số những
thói quen và truyền khẩu được thừa hưởng đó những điều
có thể giúp cho quá trình tư duy trên con đường tiến đến
chân lí, tiến đến cái đẹp và công bằng, vứt bỏ tất cả
những thứ đã lỗi thời và tạo ra một nền văn minh mới,
một thiết chế văn hoá mới, được hồi sinh bằng tư duy"…
Và tiến trình đó cứ lặp đi lặp lại trong mỗi thế hệ;
nhiệm vụ của tiến bộ nằm chính trong quá trình thay thế văn
hoá bằng văn minh theo trật tự như thế. "Nền văn hoá của
xã hội chính là môi trường, do lịch sử để lại, cho tiến
trình tư duy… Tư duy là nhà hoạt động duy nhất có thể biến
được nhân phẩm thành văn hoá. Lịch sử tư tưởng, do văn
hoá chế định, trong quan hệ với lịch sử văn hoá, đến
lượt mình văn hoá lại biến dịch dưới ảnh hưởng của tư
duy - đấy là toàn bộ lịch sử của nền văn minh"…

Dĩ nhiên là cái sơ đồ mang tính duy lí đặc trưng cho giai
đoạn những năm 1860 đó không thể làm chúng ta thoả mãn,
đấy là chưa nói đến hệ thống thuật ngữ xưa cũ của Lavrov
cũng không thể chấp nhận được. Nhưng hiểu một cách có
điều kiện đoạn viết về sự đối lập giữa văn hoá và
văn minh đưa chúng ta đến một kết luận không thể nào thay
đổi được, đấy là không thể đồng nhất một người "có
văn hoá" với một "người có tư tưởng phê phán": khái
niệm thứ nhất rộng hơn khái niệm thứ hai và không phải
người "có văn hoá", có học nào cũng là người thuộc
giới trí thức. Trong khi chứng minh điều này, Lavrov nhấn mạnh
rằng ngay cả một nghề "có văn hoá" nhất cũng không thể
cấp cho người ta cái bằng "trí thức". "… Các giáo sư
và các viện sĩ", Lavrov nói", "tự bản thân họ, nếu chỉ
là như thế, không có và không có tí quyền nào trong việc tự
coi mình là thuộc 'thành phần trí thức'… Có người viết
hàng loạt trước tác khoa học nhưng vẫn chỉ là kẻ sùng bái
đời sống văn hoá, trong khi một người thợ thủ công, tranh
thủ thời gian rỗi để hoàn thiện bản thân mình lại đứng
cao hơn ông ta mấy bậc trên nấc thang của giới trí thức…
Bao nhiêu kì thi, bao nhiêu văn bằng chính thức cũng không cho nó
(giới trẻ Nga) quyền được coi mình là thuộc giới trí thức,
cái giới vốn là hiện thân của đời sống tư tưởng của
nước Nga… Chỉ do nhầm lẫn mà người ta mới có thể liệt
những kẻ chuyên phục vụ cho tệ sùng bái văn hoá vào hàng
ngũ trí thức" ("trích bản thảo những năm 90"). Nói cách
khác, Lavrov loại những người tiểu tư sản có văn hoá ra
khỏi nhóm những người có tư tưởng phê phán, ông gọi những
người tiểu tư sản kia là "bọn mọi rợ có văn hoá cao".

Những kẻ mọi rợ có văn hoá cao này tạo ra đa số tuyệt
đối trong thành phần có văn hoá của xã hội, họ có mặt
khắp nơi, ở đâu ta cũng có thể gặp: "họ có tiền của,
họ tạo ra dư luận xã hội, họ nắm đa số trong các cơ quan
quản lí mang tính tập thể và trong các cơ quan lập pháp, họ
nắm quyền lãnh đạo nhiều cơ quan ngôn luận, họ có chân
trên các bục giảng của các trường đại học và trong các
tổ chức khoa học, trong các viện hàn lâm"… Dưới đây, khi
xem xét cụ thể hơn khái niệm "tiểu tư sản" chúng ta sẽ
thấy rằng tất cả những điều vừa nói cung cấp một đặc
trưng mang tính tiêu cực của khái niệm mà chúng ta đang tìm
cách xác định: người tiểu tư sản về mặt đức dục không
phải là tầng lớp trí thức. Các định nghĩa mang tính phủ
định đó tạo ra giới hạn và tách biệt khái niệm tầng lớp
trí thức với các khái niệm tương tự.

Cuối cùng chúng ta đi đến kết luận sau: tầng lớp trí thức,
được định nghĩa về mặt xã hội học như một nhóm người
phi đẳng cấp, phi giai cấp, có tính kế thừa và chống thái
độ tiểu tư sản về mặt đức dục. Nhưng định nghĩa này
hoá ra cũng vẫn chưa đủ, vì nó được xây dựng trên những
đặc trưng tiêu cực. Chúng ta sẽ cùng thử tìm hiểu những
đặc trưng mang tính tích cực nội tại của khái niệm này. Rõ
ràng là chỉ sử dụng các đặc trưng mang tính hình thức thì
chưa đủ vì không có đặc trưng hình thức nào có thể cho
phép phân biệt tiến bộ với phản động. Chúng ta lại trở
về với Lavrov, vì bức thư thứ mười trong "Những bức thư
lịch sử" của ông là dành để chứng minh tư tưởng vừa
nêu và vì tư tưởng này hoàn toàn phù hợp với vấn đề
giới trí thức mà chúng ta đang xem xét [4] . Chúng ta sẽ thảo
luận về lịch sử giới trí thức Nga sau, còn ở đây xin chỉ
dừng lại ở những đặc trưng mang tính tích cực của nó.
Một lần nữa chúng ta lại gặp Lavrov.

Có cảm tưởng như chính Lavrov đã đưa ra ở bên trên một
công thức hoàn toàn xác định, cho phép chỉ thẳng ra cái đặc
trưng hoàn toàn xác định về tầng lớp trí thức: người
"có văn hoá", dùng tư duy để biến nền văn hoá cũ thành
nền văn minh mới, là một người có tư tưởng phê phán; như
vậy nghĩa là sự sáng tạo của tư duy dường như là đặc
trưng mang tính tích cực. Nhưng không phải như vậy, hay nói
chính xác hơn, không hoàn toàn như vậy và chính Lavrov đã
nhiều lần nhấn mạnh rằng sáng tạo chỉ là điều kiện cần
chứ chưa phải là đủ để chứng tỏ một người có thuộc
về giới trí thức hay không (xem bức thư thứ năm của ông).
Lavrov đã chỉ rõ một cách hoàn toàn đúng đắn rằng văn
học, nghệ thuật, khoa học – những lĩnh vực sáng tạo chủ
yếu – "tự bản thân chúng không phải và không tạo ra
được tiến bộ. Chúng chỉ cung cấp cho nó công cụ. Chúng
tích luỹ sức mạnh. Nhưng chỉ có nhà văn, người nghệ sĩ hay
nhà khoa học nào thực sự phục vụ cho tiến bộ, người nào
làm tất cả mọi việc có thể nhằm ứng dụng cái sức mạnh
mà mình thu thập được cho việc quảng bá và củng cố nền
văn minh của thời đại mình, người nào đấu tranh với cái
xấu; người nào thể hiện được các lí tưởng nghệ thuật,
các chân lí khoa học, các tư tưởng triết học, các khát vọng
của dân chúng vào tác phẩm mang đầy dấu ấn của thời đại
mình và vào hành động, tương hợp hoàn toàn với phẩm chất
sức mạnh của anh ta"… Nói cách khác: tự thân hành động
sáng tạo không phải là đặc điểm của tầng lớp trí thức
mà chủ yếu là mục tiêu của sáng tạo và tính chủ động
trong việc theo đuổi mục tiêu; tự bản thân cả khoa học lẫn
nghệ thuật "đều không phải là tiến bộ…; tự bản thân,
cả tài năng lẫn kiến thức đều không thể làm cho con người
trở thành động lực của tiến bộ"… Như vậy là, theo
Lavrov thì đặc điểm mang tính tích cực của những cá nhân có
tư tưởng phê phán là sáng tạo ra những hình thức và lí
tưởng mới, nhưng là sáng tạo hướng đến mục tiêu nhất
định và tính cực hoạt động để đạt mục tiêu đó. Mục
tiêu của sáng tạo là biến tiến trình lịch sử thành tiến
bộ, mà tiến bộ, theo Lavrov, chính là sự phát triển về mặt
thể chất, trí tuệ và đạo đức của cá nhân trong quá trình
đưa chân lí và công bằng vào các hình thức xã hội. Theo
định nghĩa này thì người có tư tưởng phê phán có đặc
điểm là sáng tạo và tích cực đưa những lí tưởng mới,
những hình thức mới, hướng đến việc giải phóng cá nhân,
vào cuộc sống.

Dĩ nhiên là chúng tôi không bảo phải chấp nhận toàn bộ lí
thuyết của Lavrov. Niềm tin vào sức mạnh toàn năng của những
người có tư tưởng phê phán, vốn là cơ sở của lí thuyết
của Lavrov, niềm tin vào sức mạnh vô địch của giới trí
thức nay đã hoàn toàn không chấp nhận được nữa; nhưng
chúng tôi còn cảm thấy xa lạ hơn với thái độ khinh thường
quá đáng mà nhiều người gần đây vẫn thể hiện đối với
tầng lớp trí thức phi đẳng cấp và phi giai cấp, nhằm vinh
danh [5] hệ tư tưởng mang tính giai cấp, hơn nữa, điều đặc
biệt trong thái độ khinh bỉ này là tất cả các nhà tư
tưởng mang tính giai cấp này, trong đa số trường hợp, cũng
lại là đại diện của chính cái tầng lớp trí thức phi
đẳng cấp và phi giai cấp đó… Nếu ta cho rằng phái dân tuý
cũ đánh giá quá cao vai trò của tầng lớp trí thức thì chủ
nghĩa Marx chính thống ở Nga lại qui giản nó thành con số
không; đã đến lúc quay trở lại với cách đánh giá chính xác
sức lực và giá trị của chính mình. Dĩ nhiên đây không phải
là khẩu hiệu "quay lại với Lavrov!": chúng tôi cho rằng
mọi lời kêu gọi kiểu đó đều không đúng chỗ. Quá trình
tự nhận thức của người Nga đã bước qua nấc thang Lavrov
từ lâu rồi, nhưng, mặc dù không quay lại, chúng ta có thể coi
ông là điểm xuất phát để đi theo nhiều hướng khác nhau.
Trong vấn đề tầng lớp trí thức cũng phải làm như thế: từ
lâu đã cần phải công nhận và công nhận một cách dứt khoát
giá trị đạo đức cao và ảnh hưởng về mặt xã hội học,
dù không trực tiếp, của cái thành phần cao cả nhất và
tuyệt vời nhất này của xã hội Nga. Lí thuyết về sức mạnh
vô địch của tầng lớp trí thức Nga dĩ nhiên là không thể
hồi sinh được, nhưng điều đó không ngăn cản chúng ta công
nhận rằng chỉ có trong tầng lớp trí thức phi đẳng cấp và
phi giai cấp (về mặt xã hội học) và chống thái độ tiểu
tư sản (về mặt đạo đức) mới diễn ra quá trình sáng tạo
các hình thức mới và các lí tưởng mới, đưa đến mục tiêu
phát triển và tự giải phóng cá nhân về mặt thể chất, trí
tuệ và đạo đức. Dù ảnh hưởng tuyệt đối của giới trí
thức có nhỏ đến đâu chăng nữa thì trí tuệ sống động
của nhân dân vẫn nằm trong sự sáng tạo và lí tưởng của
họ, vì trí thức chính là cơ quan nhận thức của nhân dân, là
toàn bộ các lực lượng sống động của nhân dân. Cứ cho là
tầng lớp trí thức không có nhiều ảnh hưởng về mặt xã
hội học, nhưng thiếu sự sáng tạo của họ, thiếu các lí
tưởng của họ thì bất kì xã hội "có văn hoá" nào, bất
cứ giai cấp mạnh mẽ nào cũng sẽ trở thành đám đông của
những tên "tiểu tư sản"…

Như vậy là, với câu hỏi "tầng lớp trí thức là gì?"
chúng ta có thể trả lời như sau: tầng lớp trí thức là nhóm
người chống thái độ tiểu tư sản, về mặt đạo đức và
phi đẳng cấp, phi giai cấp, có tính kế thừa về mặt xã hội
học, có khả năng sáng tạo ra những hình thức mới và lí
tưởng mới, tích cực hoạt động để biến chúng thành hiện
thực nhằm giải phóng con người về mặt thể chất, trí tuệ
và xã hội.

Định nghĩa này thu hẹp đáng kể nhóm trí thức về mặt số
lượng, nhưng lại nâng cao đáng kể giá trị của nó về mặt
chất lượng. Nhưng đấy chính là điều chúng ta mong muốn vì
mở rộng quá mức khái niệm "tầng lớp trí thức", đưa
vào đó tất cả những người có một số lượng kiến thức
giả định nào đó là hạ thấp giá trị đạo đức của tầng
lớp trí thức. Nguyên tắc "quí hồ tinh bất quí hồ đa" [6]
có thể được áp dụng cho trường hợp này.

Nhưng cái định nghĩa về tầng lớp trí thức nói trên vẫn
chưa thể coi là cuối cùng: chúng ta còn phải xác định một
cách chính xác sáng tạo là gì, tính tích cực thể hiện như
thế nào và hướng hoạt động của tầng lớp trí thức là
gì. Dưới đây chúng ta sẽ thấy rằng sự sáng tạo của tầng
lớp trí thức Nga nằm ở "cuộc đấu tranh cho tính cá
nhân", cho cái Tôi của con người được phát triển cả về
chiều rộng lẫn chiều sâu và ngày càng toả sáng, tính tích
cực của nó được thể hiện bằng cuộc cuộc đấu tranh cho
con người cá nhân, cuộc đấu tranh về mặt chính trị và xã
hội, xu hướng sáng tạo của nó được quyết định bằng
nguyên tắc "con người chính là mục tiêu". Khám phá cái
nền tảng của lịch sử một thế kỉ rưỡi, tức là xác
định nội dung lịch sử của tầng lớp trí thức Nga là nhiệm
vụ trực tiếp của chúng ta.

(Năm 1907)

<strong>Nguồn:</strong> <em>Những cột mốc (Vekhi) – 1909.</em>

Đã đăng trong tập tiểu luận Về trí thức Nga, Nhà xuất bản
trí thức, Trang 27-41, Hà Nội, 2009.

[1] Cuộc Khởi nghĩa tháng Chạp, những người tham gia sau này
được gọi là Những người tháng Chạp - ND

[2] Dịch thoát ý từ "разночинец", tức là những
người làm công việc lao động trí óc không xuất thân từ các
đẳng cấp đặc quyền đặc lợi, mà thường xuất thân từ
thành phần công chức cấp thấp, thường có tư tưởng dân
chủ.

[3] car telle est notre bonne volonte (tiếng Pháp trong nguyên bản –
ND)

[4] "Giả sử rằng", Lavrov nhận xét, "tiến bộ chính là
sự phát triển của cá nhân và biến chân lí và công bằng
thành các hình thức xã hội thì câu hỏi… về đặc trưng
của các đảng tiến bộ và phản động sẽ khó giải quyết
hơn nhiều vì chúng không có các đặc trưng nổi bật bên ngoài
như thế. Trong một chỗ khác Lavrov lại viết rằng "không
một từ nào chứa đựng đặc quyền của sự tiến bộ: tiến
bộ không thể nhét vừa bất cứ một cái khung mang tính hình
thức nào. Hãy tìm nội dung của từng từ ngữ một. Hãy nghiên
cứu điều kiện của thời đại đã cho và hình thức xã hội
đã cho"

[5] ad majorem gloriam (Tiếng Latinh trong nguyên bản- ND)

[6] Dịch thoát ý câu "non multa, sed multum" (Tiếng La Tinh –
ND)

Ivanov-Razumnik (1878 -1946) tên thật là Razumnik V. I., triết gia và
nhà phê bình văn học nổi tiếng người Nga. Gần gũi với
những người thuộc Đảng cách mạng-xã hội, tích cực ủng
hộ Cách mạng Tháng mười. Năm 1918 "tả" hơn cả Lenin, kiên
quyết chống lại việc kí kế hiệp ước hoà bình với Đức
(Hiệp ước Brest). Bị bắt giam nhều lần.

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/8618), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!