Ký ức về những lần kiểm duyệt kịch Lưu Quang Vũ

Giá trị phát hiện và phơi bày thực trạng xã hội trong kịch
Lưu Quang Vũ đã khiến các đạo diễn "trầy vi tróc vẩy" với
những quy chụp nói xấu chế độ ở cái thời "ai cũng có
quyền kiểm duyệt".

NSND Phạm Thị Thành và NSƯT Hoàng Quân Tạo là hai đạo diễn
gắn bó với kịch Lưu Quang Vũ. Phạm Thị Thành từng dựng 24
vở của anh, còn Hoàng Quân Tạo đã thắp đèn cho hàng chục
sân khấu từ Bắc chí Nam với bộ ba <em>Tôi và Chúng ta,
Khoảnh khắc và vô tận, Quyền được hạnh phúc</em>... 26 năm
sau khi Lưu Quang Vũ qua đời, bằng những cách lưu giữ khác
nhau, ký ức của họ về anh lại sống dậy.

<center><img data-pwidth="480" data-width="250"
src="http://m.f9.img.vnexpress.net/2014/08/29/luuquangvu-1345707846-480x0-7967-1409279418.jpg"></center>
<center><em>Nhà viết kịch Lưu Quang Vũ (1948 - 1988).</em></center>

Đạo diễn Phạm Thị Thành có một kho tư liệu nhỏ chứa
ảnh, ghi chép, tờ chương trình, tờ quảng cáo... về những
vở kịch bà từng dựng với Lưu Quang Vũ. Vừa chỉ tay vào
một tấm ảnh trong cuốn album đã úa vàng, bà vừa nói: "Vũ
đây, cao to, lãng tử, chụp ảnh lúc nào cũng đứng sau hoặc
hai rìa mép. Anh ấy viết giỏi hơn nói; hay nép mình ở chỗ
đông người nhưng lại phơi bày đến tận cùng những khát khao
của bản thân trên trang viết". Khát khao đó, nữ đạo diễn
lý giải, là nói lên sự thật, vạch ra những mặt trái và
đòi hỏi sự minh bạch trong cuộc sống đương thời. Đạo
diễn Hoàng Quân Tạo mô tả: "Vũ hiền, hay cười, ít nói, trẻ
tuổi nhưng suy nghĩ rất già dặn, rất nhiều trăn trở".

Sự già dặn, trăn trở ấy kết hợp với chất văn học của
kịch nói tạo nên tầm tư tưởng lớn cho những vở kịch của
anh. Ở những năm 1980, khi phần lớn tác giả chỉ quen viết
một chiều, nhìn một phía, phản ánh niềm tin tuyệt đối, thì
các nhân vật của Lưu Quang Vũ luôn nghi ngờ, luôn phản biện,
thậm chí nói thẳng ra rằng: "Các đồng chí không muốn hoặc
không dám nhìn thẳng sự thật"; "Nguyên tắc sinh ra là để
phục vụ sự sống chứ không phải phục vụ những nguyên
tắc" (Hoàng Việt - <em>Tôi và Chúng ta</em>); "Vẫn biết bác là
đầy tớ của nhân dân nhưng đến được nhà các ông đầy
tớ khó lắm" (Quých - <em>Tôi và Chúng ta</em>)... Giới phê bình
nhận định, kịch Lưu Quang Vũ đã phát hiện, vạch ra gần như
mọi sự bất ổn, xung đột của xã hội đương thời và dự
báo, bảo vệ những mầm mống của cái mới, cái tiến bộ.

<strong>Chính vì tiếng nói mạnh mẽ, đi trước thời đại
đó, mà để đến được với công chúng ở cái thời "ai cũng
có quyền kiểm duyệt", các đạo diễn, diễn viên đã phải
trầy vi tróc vẩy</strong>. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo chia sẻ,
bây giờ ngẫm lại, ông chỉ biết cười xòa nhưng những ngày
đó, mỗi lần dựng vở Lưu Quang Vũ là một lần ông phải
trầy trật chỉnh lên sửa xuống với bao nhiêu tầng kiểm
duyệt. Ông kể, dựng <em>Tôi và Chúng ta</em> - vở kịch về
sự lạc hậu của cơ chế bao cấp, sự xung đột giữa cá nhân
và tập thể - ông phải qua ít nhất 12 lần duyệt. Đạo diễn
ví dụ, chỉ với câu thoại nhân vật Quých nói với Bộ
trưởng: "Ở dưới các bác còn nhiều người lợi dụng chức
quyền làm khổ chúng tôi [...] mà các bác thì như giời ấy,
giời ở cao quá, không đến được", ông phải lên gặp cơ quan
kiểm duyệt nhiều lần chỉ để trả lời câu hỏi: "Tại sao
anh lại để nhân vật nói như thế này?".

Diễn viên Hoàng Cúc - người nổi tiếng với vai Thanh trong vở
này - kể lại: "Thoại của nhân vật bị sửa chỗ này một
chút, chỗ kia một chút. Diễn viên chúng tôi rất khốn khổ,
vừa tập vừa lo, vì chỉ cần một người quên thoại, vấp
thoại là vở có khả năng đứt mạch". Khi <em>Tôi và Chúng
ta</em> được diễn cho các lãnh đạo Trung ương xem, đạo diễn
Hoàng Quân Tạo quả quyết: "Dám làm dám chịu, phải giữ lại
bản gốc của Lưu Quang Vũ". Trong khi diễn, ở cánh gà bên này,
một vị lãnh đạo phụ trách kiểm duyệt theo sát từng chuyển
động của diễn viên; ở cánh gà bên kia, Hoàng Quân Tạo như
ngồi trên đống lửa. Kết thúc cảnh một, trong lúc giải lao,
ông hồi hộp xuống khán đài hỏi ý kiến của Ủy viên Bộ
Chính trị - Tố Hữu và Ủy viên Ban bí thư Trung ương Đảng -
Hoàng Tùng. Tố Hữu nhận xét: "Hay! Tuyệt vời", còn Hoàng Tùng
nói: "Đúng, tôi tán thành ý kiến của anh Lành". Nghe vậy, ông
mới thở phào nhẹ nhõm.

Nhưng không phải vở nào cũng may mắn như vậy. Ông kể, có
những vở đã được duyệt, phông đèn, ánh sáng đã xong xuôi,
vé cũng đã bán, đột nhiên, đạo diễn nhận được lệnh
"ngừng diễn, thời điểm này chưa thích hợp". Những trường
hợp như vậy, theo ông Tạo, không phải là hiếm.

Đạo diễn Phạm Thị Thành nhớ lại, bà gặp khó khăn nhất
với ba vở của Lưu Quang Vũ: <em>Mùa hạ cuối cùng, Nếu anh
không đốt lửa </em>và <em>Người tốt nhà số 5</em>. Với
<em>Mùa hạ cuối cùng</em> - vở kịch lấy đề tài trường
lớp và những gian dối trong thi cử - bà và tác giả kịch bị
cho là "nói xấu 18 ban ngành". "Việc bóc trần tiêu cực trong thi
cử bị cho là bêu xấu ngành giáo dục; chuyện học trò chê
phim Việt Nam bị nghi là xỏ xiên ngành điện ảnh, rồi họ
còn tìm ra những chi tiết liên quan đến Hội phụ nữ, các cơ
quan đoàn thể khác, nhiều đến mức tôi không nhớ nổi", bà
kể.

<center><img data-pwidth="480" data-width="500" data-natural-=""
src="http://m.f9.img.vnexpress.net/2014/08/29/khoanhkhac-5203-1409279418.jpg"></center>
<center><em>Khán giả đi xem vở<em> Khoảnh khắc và vô tận</em>
của Lưu Quang Vũ. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo nhớ lại, vé một
vở kịch lúc bấy giờ khoảng bằng giá một bát phở chín (ba
đồng phở tái, năm đồng phở chín). Người đi xem rất đông,
dù rạp lợp bằng mái tôn rất nóng nực. <em>Ảnh tư
liệu.</em></em></center>

Còn với vở <em>Nếu anh không đốt lửa </em>phê phán mạnh cơ
chế quan liêu, bao cấp, "cặp bài trùng" Lưu Quang Vũ - Phạm
Thị Thành trải qua những giây phút nghẹt thở khi diễn cho
Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh xem. Bà nhớ lại: "Chúng tôi vừa
theo dõi vở diễn, vừa phán đoán thái độ của ông. Lúc gần
kết vở, một người trợ lý của ông đi đến chỗ chúng tôi
nhắn: Tổng bí thư yêu cầu tập hợp dàn diễn viên để tặng
hoa, ông rất hài lòng. Lúc đó chúng tôi như trút được gánh
nặng".

<em>Người tốt nhà số 5</em> cũng vấp phải những chỉ trích
mạnh mẽ sau khi công diễn với lý do "nói xấu chế độ". "Họ
nói, phản ánh như thế là bôi đen, có 5 hộ thì đến 4 nhà
ích kỷ, xấu xa; chỉ có duy nhất một người tốt. Nhưng rất
may, ông Trần Độ, Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ Trung ương lúc
đó, rất ủng hộ chúng tôi. Vở kịch vì thế được đưa đi
tham dự Hội diễn sân khấu 1985 tại Vinh, Nghệ An và đoạt
giải Vàng", nữ đạo diễn kể.

<strong>Bất chấp cơ chế kiểm duyệt phức tạp, kịch Lưu
Quang Vũ đã góp phần đưa thập niên 1980 trở thành thời kỳ
đỉnh cao trong lịch sử sân khấu dân tộc.</strong> Diễn viên
Hoàng Cúc cho biết, vở <em>Tôi và Chúng ta</em>, đoàn kịch
diễn ròng rã hàng tháng trời ở một điểm, mỗi ngày ba suất
mà suất nào cũng đông. "Còn Lưu Quang Vũ được chúng tôi gọi
là 'Bà mẹ Âu Cơ' vì anh khả năng 'đẻ' phi thường. Đoàn nào
cũng đặt hàng, thúc giục và đòi kịch của anh".

<center><img data-pwidth="480" data-width="500" data-natural-=""
src="http://m.f9.img.vnexpress.net/2014/08/29/so-duyet-7116-1409279418.jpg"></center>
<center><em>Đạo diễn Phạm Thị Thành có một cuốn sổ nhỏ,
bìa nâu, các trang giấy đã úa vàng. Trong sổ, bà ghi chép cụ
thể chi tiết những lần duyệt vở Lưu Quang Vũ. Đoạn chú
thích trên là các ý kiến khi kiểm duyệt vở <em>Mùa hạ cuối
cùng,</em> trong đó, Trần Độ nhận xét: "Vở tốt lắm, vấn
đề đặt ra hay, giải quyết được, bắt người xem phải suy
nghĩ".</em></center>

Đạo diễn Phạm Thị Thành và Hoàng Quân Tạo giải thích, sân
khấu những năm 1980 phát triển hoàng kim bởi những tài năng
như Trần Quán Anh, Xuân Trình, Lưu Quang Vũ... một mặt bị thúc
bách bởi những yêu cầu của thực tiễn về việc cất lên
tiếng nói phản biện. Mặt khác, bên cạnh cơ chế kiểm duyệt
khắt khe, họ cũng được tạo "cú hích" bởi chính sách mở
cửa, "cởi trói" cho văn nghệ sĩ giữa những năm 1980. Tháng
10/1987, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh có cuộc gặp gỡ với
đông đảo văn nghệ sĩ để lắng nghe tâm tư, nguyện vọng
của họ. Trong sự kiện này, Lưu Quang Vũ đã chia sẻ mong muốn
phá bỏ "bao cấp về tư tưởng", phá bỏ "tình trạng một
người suy nghĩ cho mọi người", để tôn trọng sự sáng tạo
trong văn hóa, nghệ thuật.

Ngay cả khát vọng đó, theo ông Hoàng Quân Tạo, đến nay vẫn
còn giá trị. Ông kể: "Tôi và Vũ từng rất nản, rất trăn
trở nhưng chưa từng trách giận những người kiểm duyệt.
Bởi đơn giản, họ chỉ làm công việc của mình. Nhưng tôi
mong kiểm duyệt không chỉ là chăm chắm soi những chi tiết gây
suy diễn mà còn phải phát hiện, nâng đỡ cái hay, cái tốt,
những yếu tố tích cực để khuyến khích sáng tạo".

Ngày 29/8/1988, Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh và con trai họ - cháu
Lưu Quỳnh Thơ - ra đi trong một tai nạn giao thông. Đó là tổn
thất to lớn cho nền văn học nghệ thuật Việt Nam. Riêng với
sân khấu kịch, đến nay, người ta vẫn chưa tìm thấy một
Lưu Quang Vũ thứ hai. Hoàng Cúc nói: "Tôi chưa thấy nhà viết
kịch nào được như anh - một người lúc còn sống khiến cho
người khác tỏa sáng lên cùng mình; và khi chết đi khiến cho
người ta muốn khóc đến giọt nước mắt cuối cùng".

<blockquote>Những năm gần đây, hàng loạt vở kịch của Lưu
Quang Vũ được dàn dựng lại. Năm 2013, Liên hoan Các vở diễn
của tác giả Lưu Quang Vũ do Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam
tổ chức thu hút 9 đoàn với 12 vở tham gia, tạo nên <a
href="http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/san-khau-my-thuat/suc-song-kich-luu-quang-vu-sau-30-nam-2881010.html">không
khí sôi động</a> cho sân khấu kịch. Khán giả vẫn tiếp tục
khóc, cười, thậm chí "<a
href="http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/san-khau-my-thuat/khan-gia-ha-noi-noi-gian-khi-xem-kich-luu-quang-vu-2879910.html">nổi
giận</a>" với những vở kịch của ông.

Năm nay, chỉ tính riêng ở sân khấu Hà Nội, có 5 tác phẩm
được trình diễn để tưởng nhớ Lưu Quang Vũ, gồm: <em>Bệnh
sĩ, Lời thề thứ 9, Chèo Nàng Sita, Mùa hạ cuối cùng và Hồn
Trương Ba, da Hàng Thịt</em>. Nhằm khuyến khích khán giả
thưởng thức những tác phẩm hay của sân khấu, giá vé được
bán với mức trung bình từ 120.000 đến 150.000 đồng. Các vở
kịch được biểu diễn tại Cung Văn hóa Hữu nghị Hà Nội.

<strong>Lịch biểu diễn 5 tác phẩm Lưu Quang Vũ:</strong>

- Vở kịch <em>Bệnh sĩ: </em>20h ngày 28/8.
- Đêm thơ Xuân Quỳnh - Lưu Quang Vũ và vở kịch <em>Lời thề
thứ 9</em>: 20h ngày 29/8.
- Vở kịch <em>Hồn Trương Ba, da Hàng Thịt</em>: 20h ngày 30/8.
- Vở chèo <em>Nàng Sita</em>: 20h ngày 31/8.
- Vở kịch <em>Mùa hạ cuối cùng</em>: 20h ngày 1/9.</blockquote>

<strong>Hà Linh</strong>

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140831/ky-uc-ve-nhung-lan-kiem-duyet-kich-luu-quang-vu),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Gửi tự động từ

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Đăng ký: Đăng Nhận xét (Atom)