Hà Huy Khoái - Về vấn đề bồi dưỡng học sinh giỏi

<strong>HTN: Tham luận của GS Hà Huy Khoái tại Lễ Kỷ niệm 40
năm Việt Nam tham gia thi Olympic Toán học Quốc tế (IMO) 1974-2014,
Hà Nội 14/9/2014.</strong></em>

Trong bài này, tôi có ý định bàn về ba câu hỏi:

<ol> <li>Bồi dưỡng học sinh giỏi và hệ thống các trường
THPT chuyên: cần hay không?</li> <li>Dạy gì ở trường
chuyên?</li> <li>Sau trường chuyên, làm gì?</li> </ol> Tôi không
nghĩ là sẽ đưa ra được câu trả lời. Cũng không chờ đợi
một câu trả lời của các bạn theo kiểu toán học "1
<em>hay</em> 0". Tôi bắt đầu với những câu hỏi, và hy vọng
sẽ nhận được nhiều câu hỏi lớn hơn. Không phải chỉ của
những người ngồi trong hội trường này, mà của cả xã hội.

Thường thì xã hội đi lên khi tìm cách đối diện với những
câu hỏi, có thể ngày càng khó khăn và phức tạp hơn, chứ
không bằng con đường tuân thủ một đáp án có sẵn.

<strong>I. Bồi dưỡng học sinh giỏi và hệ thống các trường
THPT Chuyên, cần hay không? </strong>

Chắc không ai "nói không" với bồi dưỡng học sinh giỏi.
Đơn giản vì "phát hiện và bồi dưỡng nhân tài" là một
trong những nhiệm vụ cơ bản của giáo dục. Nhưng, bồi
dưỡng như thế nào, đầu tư vào việc đó như thế nào xét
trong khung cảnh đầu tư cho giáo dục "đại trà", lại là
một câu hỏi lớn.

Chúng ta không thể chỉ tập trung vào học sinh giỏi, mà mục
tiêu là phải nâng cao mặt bằng dân trí chung, và cuối cùng,
cung cấp nhân lực chất lượng cao cho toàn xã hội. Trong khi
cần có nền giáo dục thích hợp cho mọi người, thì cái khó
mà ngành giáo dục gặp phải lại, có thể tạm gọi, là
<em>tính cá thể</em> của mỗi con người. Không thể đối xử
với một tập hợp học sinh như với một tập hợp công cụ
thuần nhất nào đó. Cứ nhìn vào một số lĩnh vực khá đặc
thù thì rõ. Để trở thành một "cao thủ võ lâm", người ta
phải lên núi theo thầy nhiều năm, chứ không thể học trong
một lớp "đại trà", nơi chỉ thích hợp với những người
định theo nghề "mãi võ bán thuốc". Cũng như vậy, một
nghệ sĩ dương cầm tài ba chỉ đào tạo cùng một lúc 5-10
học trò là cùng. Mà đào tạo trong nhiều năm. Như vậy mới
có thể có Đặng Thái Sơn hay Tôn Nữ Nguyệt Minh. Không chỉ
với "người tài" mà với mỗi người bình thường, nếu
xét một cách "lý tưởng", thì cũng cần có phương pháp
giảng dạy riêng thích hợp cho họ. Nhưng hiển nhiên là không
thể cung cấp cho mỗi người một chương trình riêng, một hệ
thống giáo viên riêng, như các vị thái tử ngày xưa với các
quan thái phó! Vì thế, tất yếu phải làm giáo dục "đại
trà"! Tuy nhiên, trong khi chưa thể có đủ trường, đủ lớp,
đủ thầy giỏi cho một số đông, thì việc tập trung vào đào
tạo một số ít nhằm "bồi dưỡng nhân tài" là một điều
không thể tránh khỏi.

Cũng cần nói thêm một điều. Ở Việt Nam hiện nay, con em
những gia đình khá giả có thể theo học những loại hình
trường "quốc tế", trường "chất lượng cao" với học
phí cũng cao ngất ngưởng (vượt quá tầm mà một người bình
thường có thể hình dung, chưa nói là lo liệu được). Việc
tạo điều kiện học tập tốt tương tự cho những học sinh
tài năng xuất thân từ những gia đình nghèo hơn chỉ có thể
nhờ vào Nhà nước. Trên thực tế, đã có rất nhiều em học
sinh nghèo, nhờ được học ở các trường chuyên mà trở thành
những người xuất chúng trong nhiều lĩnh vực. Như vậy, việc
đầu tư vào hệ thống THPT chuyên đã góp phần đảm bảo công
bằng xã hội.

Những điều nói trên có lẽ là lý do tồn tại hệ thống các
trường THPT chuyên.

Ở những nước phát triển, hệ thống "giáo dục đại
trà" đã đạt đến chất lượng nào đó. Hơn nữa, đối
với những học sinh có năng khiếu hoặc ham thích môn học nào
đó, những điều kiện để tiếp cận với tài liệu, sách
báo, thầy giáo giỏi cũng hết sức dễ dàng. Những điều
kiện như vậy có thể còn tốt hơn nếu so với những gì các
học sinh THPT chuyên của chúng ta có được. Có lẽ đó là lý
do mà ở các nước phát triển, nhu cầu về một hệ thống
trường chuyên không được đặt ra. Tuy nhiên, nói như vậy
không có nghĩa là ở các nước Phương tây không tồn tại
những trường THPT rất đặc biệt. mà thực chất, việc tuyển
chọn học sinh, những điều kiện học tập ở đó cũng không
khác gì "trường chuyên".

Lấy ví dụ ở nước Pháp. Không ai nói rằng ở Pháp tồn
tại một hệ thống trường chuyên, nhưng ai cũng biết ở Pháp
có một số trường Lycée nổi tiếng như: Louis le Grand, Henri IV,
mà chỉ riêng việc là học sinh cũ của các trường đó đã là
niềm tự hào suốt đời của nhiều người (xem: hồi ký André
Weil). Không chỉ ở Paris, mà hầu như mỗi tỉnh của nước
Pháp đều có một trường Lycée có thể xem là trường chuyên
(Pierre de Fermat ở Toulouse là một ví dụ). Ở Mỹ, nếu nhìn
vào danh sách những học sinh Mỹ đã từng được giải trong
các kỳ IMO, ta thấy họ chỉ thuộc một số rất ít trường.

Như vậy, có thể nói rằng, hình thức tương tự THPT chuyên
tồn tại ở hầu hết các nước, kể cả những nước có nền
khoa học phát triển cao.

Tuy nhiên, điều cần bàn lại là: trong những trường đó,
người ta dạy cái gì?

<strong>II. Dạy gì ở trường THPT chuyên?</strong>

Là một người nhiều năm quan tâm đến việc giảng dạy trong
các lớp chuyên Toán, tôi chỉ xin được đề cập đến việc
dạy toán. Tuy nhiên, có nhiều vấn đề có lẽ là chung cho
việc giảng dạy, không chỉ với những môn "chuyên", không
chỉ với môn Toán.

Mục tiêu của việc giảng dạy ở những lớp chuyên toán
trước tiên là để phát triển năng khiếu toán học ở học
sinh. Nhưng không chỉ có vậy, chúng ta cần những con người
toàn diện. "Con người toàn diện", nói một cách cụ thể
hơn, là người có khả năng đối diện với mọi thách thức
của cuộc sống.

Nhiều ý kiến cho rằng, để có thể đạt mục tiêu đó, cần
giảng dạy những gì "sát với thực tế của cuộc sống".
Đúng là như vậy. Nhưng có điều quan trọng: hiểu thế nào là
"sát thực tế"? Nếu như thực tế bây giờ đang cần cái
gì, ta dạy học sinh cái đó thì e rằng sẽ không "sát thực
tế" khi học sinh bước vào đời. Dạy họ làm cái ô tô
chạy xăng thì khi ra đời, mọi ô tô có thể đã chạy bằng
pin mặt trời! "Thực tế" thay đổi rất nhanh, nhất là trong
thời đại công nghệ cao của hôm nay. Nhưng có một "thưc
tế" không bao giờ thay đổi: để có thể thích ứng với
mọi công nghệ mới, mọi lý thuyết mới, mọi thay đổi của
xã hội, con người cần một <em>kiến thức cơ bản</em> thật
vững chắc. Về cả tự nhiên và xã hội. Nhiều công ty, cơ
quan phàn nàn về việc sinh viên ra trường chưa làm việc
được ngay, mà phải "đào tạo lại". Nguyên nhân hoàn toàn
không phải vì nhà trường không dạy những cái công ty đang
cần (và hiển nhiên cũng không thể dạy tất cả những gì mà
các công ty khác nhau đang cần), mà chính vì đã dạy <em>chưa
cơ bản. </em>Nếu sinh viên ra trường có kiến thức cơ bản
vững chắc thì việc thích ứng với mọi công ty không phải là
điều khó khăn. Không phải ngẫu nhiên mà ở nhiều nước châu
Âu, các ngân hàng thường tuyển dụng sinh viên Toán, những
người chưa hề có kỹ năng nghiệp vụ ngân hàng. Với số sinh
viên này, "đào tạo lại" hoàn toàn không khó khăn, và họ
sẽ thích ứng nhanh và làm việc hiệu quả.

Trang bị những kiến thức cơ bản chính là nhiệm vụ của
các nhà trường. "Kiến thức" ở đây không phải là những
gì mà ta có thể tìm thấy trên 'google" với một cái nhấp
chuột. Đã qua cái thời con người cần nhớ thuộc lòng mọi
thứ. Học sinh bây giờ cần những cái mà họ không thể
"gúc" mà có được. Đó chính là phương pháp tư duy, khả
năng tìm tòi những cái mới, khả năng thể hiện tường minh
những ý nghĩ mơ hồ và bất chợt, khả năng làm việc và tìm
tòi tập thể.

Toán học chính là một bộ môn tuyệt với để rèn luyện
những kỹ năng đó.

Tuy nhiên, chữ "rèn luyện" có thể được hiểu là
"luyện thi, rèn bài tập". Nếu như thế thì chỉ cần
"học" hết hàng loạt sách đang bày bán, chẳng hạn sách
"<em>10000 bài tập về…</em>." là được. Một học sinh
giỏi, làm hết các bài thi đại học trong nhiều năm, thì khi
đi thi đại học dễ được điểm cao, thậm chí là thủ khoa.
Một học sinh rất giỏi và thường xuyên "luyện" bài tập
khó "cỡ IMO" thì, nếu may mắn, có thể lọt đội tuyển
IMO. Nhưng nếu chỉ như thế, nếu không được đào tạo cơ
bản, những học sinh như vậy rất khó tiến xa. Điều này hoàn
toàn tương tự như khi ta cho trẻ em tập gánh từ bé. Nếu từ
năm 8, 9 tuổi, em bé đã được tập gánh, thì khi 15 tuổi, có
thể sẽ gánh nặng hơn hẳn một em ở tuổi đó mà chưa hề
tập gánh. Nhưng em bé được tập gánh sớm chắc chắn sẽ bị
còi, không lớn lên được. Và khi 18 tuổi, kết quả thế nào
đã có thể nhìn thấy trước. Nếu chỉ chăm chú luyện bài
tập khó, luyện"mẹo" mà ít rèn luyện kiến thức cơ bản
nâng cao, chúng ta dễ làm các học sinh giỏi của mình đạt
thành tích sớm, và cũng "còi" sớm về trí tuệ.

Để tránh tình trạng đó, ở nhiều nước người ta chú
trọng bồi dưỡng cho học sinh lòng say mê khoa học, thông qua
việc giới thiệu những thành tựu cao nhất của khoa học một
cách dễ hiểu. Tìm đến với những thành tựu cao nhất cũng
tức là tìm đến với <em>cái cơ bản</em>. Tất nhiên, để làm
được điều này, người thầy phải cố gắng hơn rất nhiều,
phải học hỏi thêm rất nhiều, chứ không như việc tìm bài
tập "hóc búa, mẹo mực" về giảng cho học sinh. Nói cho
cùng, người thầy cũng phải được đào tạo cơ bản!

<strong>III. Sau trường THPT chuyên, làm gì? </strong>

Sau những buổi "<em>Vinh danh học sinh giỏi quốc tế</em>",
bao giờ cũng là cuộc bàn luận khá sôi nổi về người tài và
việc sử dụng người tài. Vậy thì, những học sinh giỏi
quốc tế có thể xem là "người tài" không, và cần bồi
dưỡng, sử dụng họ thế nào?

Nhìn vào Uỷ ban danh dự các kỳ thi Olympic Toán học quốc tế,
có thể thấy là tất cả các nước đều rất coi trọng kỳ
thi này. Trong thành phần Uỷ ban, thường có sự tham gia của
Tổng thống, Thủ tướng, Chủ tịch quốc hội, và tất nhiên
là Bộ trưởng giáo dục. Nhiều Hoàng tử, Công chúa đã tham
gia các buổi trao giải. Có thể nói, không chỉ ở nước ta
người ta mới quan tâm đến kỳ thi Olympic.

Nói cho cùng, sự quan tâm của xã hội đối với các kỳ thi
Oyimpic Toán quốc tế là hoàn toàn có cơ sở. Rất nhiều nhà
toán học, vật lý nổi tiếng của thế giới đã trưởng thành
từ "phong trào Olympic". Nếu nhìn lại nền toán học Việt
nam hiện nay thì điều đó càng rõ ràng hơn: có thể nói tuyệt
đại đa số các nhà toán học giỏi của nước ta đều đã
từng được giải ở các kỳ thi Olympic quốc gia và quốc tế.
Riêng việc lọt được vào đội tuyển 6 người của một
đất nước 90 triệu dân như nước Việt Nam, thì việc gọi
họ là "người tài" cũng không có gì quá đáng. Tuy nhiên,
nhìn kỹ lại thì thấy những người trong số đó mà về sau
trở thành những tài năng thực sự trong khoa học thì thường
là do được đào tạo lâu dài ở nước ngoài (đại học và
sau đại học). Khi chúng ta chọn một đội tuyển 6 người, thì
không thể nói những người còn lại là kém hơn hẳn. Đây là
một cuộc thi đấu "thể thao", và có thể khẳng định
ngoài 6 người đó ra, còn không ít người khác nữa cũng xứng
đáng được gọi là "người tài". Những những "người
còn lại" đó sẽ khó có được cơ hội tốt để phát triển
tài năng như các bạn may mắn của mình.

Nguyên nhân là ở đâu?

Thành tích của học sinh phổ thông nước ta tại các kỳ thi
Olympic quốc tế cho thấy rất rõ rằng, chúng ta có thể đào
tạo được những học sinh phổ thông đạt trình độ đỉnh
cao quốc tế ở hầu hết các môn học. Đó là một thành tích
rất đáng tự hào. Nhưng nếu có cuộc thi "sinh viên giỏi
quốc tế", tôi chắc thành tích của sinh viên ta sẽ không
thể cao như vậy, và sẽ còn thấp hơn nếu có cuộc thi "cao
học quốc tế", "nghiên cứu sinh quốc tế", và đặc biệt
kết quả sẽ rất thấp nếu thi "giáo sư quốc tế"! Dĩ
nhiên không có các kỳ thi giả tưởng đó, vì không cần thi,
người ta đã biết ai thắng, ai thua: chỉ cần nhìn vào sự
phát triển của nền khoa học công nghệ mỗi nước là biết
ngay. Vậy thì tại sao chúng ta càng ngày càng đuối sức trong
cuộc chạy maratông đến mục tiêu cuối cùng là phát triển
khoa học, kinh tế và xã hội? Nói cho cùng, tất cả đều do
sự đầu tư công sức, tiền bạc của xã hội cho từng giai
đoạn.

Thành tích cao của học sinh phổ thông của chúng ta phần
nhiều do hệ thống trường chuyên mang lại. Các trường chuyên
được sự quan tâm lớn của Nhà nước, và đặc biệt là các
gia đình học sinh. Như vậy, sự đầu tư của xã hội cho một
bộ phận học sinh giỏi của chúng ta ở bậc phổ thông có lẽ
cũng không thua kém các nước khác. Tuy nhiên, sang đến bậc
đại học và cao hơn nữa thì rất khác. Chúng ta chưa đầu tư
đúng mức đến việc xây dựng những trường đại học có
thể ngang tầm quốc tế. Vậy mà đối với xã hội thì lớp
người tốt nghiệp đại học mới thực sự là hạt nhân của
sự phát triển, chứ đâu phải là học sinh tốt nghiệp phổ
thông. Xem ra, người ta biết đầu tư đúng chỗ hơn ta. Bởi
thế nên càng lên, họ càng vượt hẳn chúng ta. Trong khi mỗi
tỉnh thành của chúng ta đều có một trường chuyên, không kể
4 trường chuyên phổ thông đặt ở các đại học (Đại học
Khoa học tự nhiên hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại
học Vinh, Đại học Khoa học tự nhiên TP HCM), thì chúng ta chưa
có lấy một cơ sở đào tào sau đại học nào được đầu tư
lớn để có thể hy vọng ngang tầm quốc tế. Cũng như vậy,
không nhiều giáo sư của chúng ta có được điều kiện làm
việc "ngang tầm quốc tế", nên cũng khó hy vọng trong một
thời gian gần, nền khoa học chúng ta có thể đạt được tầm
cao mong muốn. Nói cho cùng, cần xem lại chính sách đầu tư
trong giáo dục, và cần mạnh dạn có những đột phá trong
đầu tư vào đào tạo đại học và sau đại học, như chúng ta
từng đột phá trong việc xây dựng các lớp chuyên phổ thông
để có kết quả như ngày hôm nay.

Trên đây chỉ là đôi điều suy nghĩ tản mạn về đào tạo
nhân tài, nhân dịp kỷ niệm 40 năm tham gia Olympic toán học
quốc tế. Vấn đề quá lớn, nên chắc còn phải thảo luận
nhiều. Tuy nhiên, cũng cần nhắc một vài quan niệm khác nhau
vẫn tồn tại quanh vấn đề này. Có người cho rằng, có quan
trọng gì đâu cái huy chương vàng Olympic toán học, vì thực ra
nó nào có liên quan thiết thực gì đến kinh tế, xã hội. Nếu
nói vậy thì chắc cũng chẳng nên thi chạy 100 mét, 5000 mét, thi
đi bộ làm gì, khi mà có thể dùng ôtô, máy bay! Nói cho cùng,
các cuộc thi đó đều chứng tỏ khát khao của con người trong
việc nâng cao khả năng của mình, cả về cơ bắp lẫn đầu
óc. Và thắng lợi trong những cuộc thi đó không thể nói là
không có ý nghĩa! Lại cũng có người đánh giá quá cao các
tấm huy chương đã đạt được, và cho rằng nếu những
"nhân tài" đó chưa được phát huy, trọng dụng thì có
nghĩa là xã hội đã có lỗi. Tôi nghĩ rằng, trong cuộc chạy
maratông đến đỉnh cao của khoa học, những tấm huy chương
vàng Olympic mới là sự ghi nhận thành công của một kilômét
đầu tiên. Chỉ những người quyết tâm cao, kiên trì suốt cả
chặng đường mới có thể đến đích trước. Vì thế, tôi
vẫn thường khuyên một số học sinh của mình sau khi các em
được huy chương vàng: hãy quên ngay thành tích đó, và nếu có
nhớ thì cũng chỉ nên nhớ về nó như một kỷ niệm đẹp
của thời học sinh, chứ không phải như một thành công trong
cuộc đời. "Vinh danh" học sinh giỏi cũng là điều tốt,
nhưng nên nhớ rằng, vinh quang bao giờ cũng đồng thời là một
gánh nặng, nhất là đối với tuổi trẻ.

Nếu như các bạn trẻ cần quên ngay tấm huy chương vừa nhận
được, thì các nhà quản lý lại đừng bao giờ quên tấm huy
chương đó, vì nếu biết đầu tư đúng lúc, từ những tấm
huy chương Olimpic, xã hội có thể có những tài năng thực sự,
những người mang lại lợi ích lớn lao cho nước nhà.




***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140915/ha-huy-khoai-ve-van-de-boi-duong-hoc-sinh-gioi),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!