Lê Công Định - Chủ nghĩa Marx và mô hình chủ nghĩa xã hội

Đọc bài viết "Cải cách thể chế từ câu hỏi chưa có lời
giải" của tác giả Tư Giang đăng trên Thời báo Kinh tế Sài
Gòn Online ngày 3/5/2014, nhân hôm nay là ngày sinh của Karl Marx
(5/5/1818, vừa tròn 196 năm), tôi muốn trò chuyện dông dài về
đề tài lý thú này.

Bài viết ấy có đoạn nhắc chuyện Bộ trưởng Bộ Kế hoạch
và Đầu tư Bùi Quang Vinh được mời đến nói chuyện về các
vấn đề kinh tế ở Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh
cuối năm 2013, nhiều người đã hỏi bộ trưởng, thế nào là
thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa. Ông đã trả lời: "<em>Chúng ta cứ nghiên cứu mô hình
đó, mà mãi có tìm ra đâu. Làm gì có cái thứ đó mà đi
tìm.</em>"

Tôi đánh giá cao câu trả lời thật lòng đó của Bộ trưởng
Bùi Quang Vinh và xin chia sẻ vài nhận định của tôi về chủ
nghĩa Marx thông qua nghiên cứu cá nhân, bắt đầu từ gần 30
năm trước. Năm 15 tuổi tôi bị cuốn hút bởi Marx từ những
mẩu chuyện về cuộc đời ông, đặc biệt là mối tình tuyệt
đẹp với nàng Jenny von Westphalen và tình bạn cao cả với
Friedrich Engels. Tuy nhiên, hai năm sau đó tôi mới bắt đầu
nghiên cứu Marx một cách nghiêm túc vì đó là phần bắt buộc
trong chương trình học tại trường luật ở Việt Nam thời
ấy.

Trong khuôn khổ một trang chia sẻ của Faccebook, tôi không có ý
định trình bày đầy đủ về chủ nghĩa Marx, vốn đòi hỏi
những công trình nghiên cứu sâu rộng mà thực ra không thuộc
lĩnh vực chuyên môn của tôi, chỉ mong phác họa vài điểm
để các bạn biết thêm vài điều mà sách báo chính thống ở
Việt Nam xưa nay tránh né hoặc nhắc đến sơ sài.

Tuy thoạt đầu Marx tập trung nghiên cứu triết học, nhưng tư
tưởng triết học của Marx không được thế giới phương Tây
đánh giá cao, không phải vì họ hiềm khích hay bài bác thể
chế chính trị theo chủ nghĩa cộng sản về sau, mà bởi vì
cách ông biến đổi học thuyết của Georg Wilhelm Friedrich Hegel
(triết gia Đức, 1770-1831) không được xem là sự sáng tạo
đáng kể về phương diện lập thuyết.

Marx đồng ý cách hiểu của Hegel về sự phát triển của lịch
sử nhân loại là đúng, nhưng trong khi Hegel nhìn thế giới như
"tinh thần" đang tự vận động theo một tiến trình biện
chứng, thì Marx cho rằng "vật chất" mới đóng vai trò chính
yếu trong sự vận động này. Một cách nôm na, Hegel trình bày
học thuyết biện chứng của mình bằng những khái niệm liên
quan đến tinh thần, thì Marx tìm cách viết lại như vậy theo
các khái niệm liên quan đến vật chất. Lý do là vì Marx chịu
ảnh hưởng lớn từ quan niệm duy vật chất của một triết
gia Đức khác là Ludwig Andreas Feuerbach (1804-1872).

Dựa trên học thuyết biện chứng của Hegel được biến đổi,
Marx khẳng định lịch sử và xã hội phát triển theo những quy
luật của xung đột giai cấp. Từ đó ông chuyển sang nghiên
cứu về kinh tế-chính trị và xã hội. Các đại học đường
phương Tây ngày nay bàn về Marx chủ yếu ở đóng góp của ông
trong lĩnh vực kinh tế-chính trị và xã hội này. Công trình
để đời của ông là bộ "Tư bản luận" vô cùng khó
hiểu, tập trung phân tích "phương thức sản xuất tư bản
chủ nghĩa", tức nền kinh tế thị trường mà chúng ta đang
chứng kiến ngày nay, cùng các khuyết tật của nó.

Marx khẳng định rằng cách duy nhất để giải quyết các
khuyết tật của chủ nghĩa tư bản là giai cấp vô sản, những
người mà theo Marx là lực lượng chính tạo ra của cải vật
chất trong xã hội và là những người bị giai cấp tư sản
bóc lột, đứng lên cầm quyền thay cho giới tư bản để
thiết lập một xã hội tự do, không phân biệt giai cấp.

Cần lưu ý, trong các công trình về kinh tế-chính trị của
mình, Marx chưa bao giờ đề xuất lý thuyết về chủ nghĩa xã
hội, mà thay vào đó ông chỉ phác thảo một viễn cảnh về
nó mà thôi. Vì vậy, những người chỉ trích Marx ở các nước
cộng sản "đã sụp đổ" và "sắp sụp đổ" đã nhầm
khi đồng hóa chủ nghĩa Marx với một mô hình chủ nghĩa xã
hội gắn liền hệ thống kinh tế kế hoạch hóa.

Vladimir Ilyich Lenin mới là người nói nhiều về chủ nghĩa xã
hội, nhưng ông cũng giới hạn trong vấn đề quá độ từ chủ
nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội. Các tài liệu mà Lenin
viết không thể gọi là lý thuyết về nền kinh tế xã hội
chủ nghĩa như chúng ta hiểu ngày nay. Như tôi đã nói, Lenin chú
trọng vào chủ trương và phương pháp tổ chức lực lượng
đấu tranh giành và giữ chính quyền bằng bạo lực nhân danh
"cách mạng". Cái đã hiện hữu như một mô hình "kinh tế
xã hội chủ nghĩa" trên thế giới và đã sụp đổ ở Liên
Sô và Đông Âu lại là sản phẩm của Joseph Stalin.

"Chủ nghĩa Marx-Lenin" thật ra là cụm từ do Stalin đặt ra
để lồng ghép quan điểm của cá nhân ông trên cơ sở kết
hợp có chọn lọc một phần lý thuyết của Marx và phần lớn
luận điểm của Lenin, chứ không phải là sự tổng hợp tương
thích tư tưởng của hai ông. Trước và sau khi Lenin qua đời
vào năm 1924, nội bộ Đảng Cộng Sản Liên Sô xảy ra một sự
phân hóa tư tưởng trầm trọng dẫn đến cuộc thanh trừng tàn
khốc của Stalin. Đến năm 1930, khi các đối thủ chính trị
trong đảng hầu hết bị triệt hạ, cũng là lúc Stalin chính
thức áp đặt bằng khủng bố các chính sách ưu tiên phát
triển công nghiệp nặng, tập thể hoá nông thôn và kế hoạch
hoá toàn bộ hoạt động sản xuất và phân phối trong nền kinh
tế.

Từ đó cho đến nay, tinh thần và phương pháp của chủ nghĩa
Stalin vẫn làm nền tảng cho mọi sách giáo khoa về "chủ
nghĩa Marx-Lenin" sử dụng ở Liên Sô và Đông Âu trước đây
và ở Trung Quốc và Việt Nam cho đến nay. Một điểm cần lưu
ý, tuy Marx vạch ra quy luật vận hành của phương thức sản
xuất tư bản chủ nghĩa là "bóc lột giá trị thặng dư",
nhưng ông chưa bao giờ đề cập đến quy luật phát triển của
phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa.

Hồi học môn kinh tế-chính trị học ở trường luật, tôi cứ
ngạc nhiên và buồn cười hoài về cái gọi là quy luật phát
triển của phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa, như sau:
"Thỏa mãn ngày càng nhiều nhu cầu vật chất ngày càng tăng
của toàn xã hội." Thú thật, nghe rất gượng ép, bởi nền
kinh tế nào chẳng muốn đáp ứng nhiều hơn nhu cầu luôn gia
tăng của con người trong đời sống riêng và xã hội, không
cứ phải là nền kinh tế xã hội chủ nghĩa.

Sở dĩ Marx chưa bao giờ muốn xây dựng lý thuyết về chủ
nghĩa xã hội vì một lẽ đơn giản là ông không thể lý
thuyết hoá một cái gì chưa tồn tại. Với phương thức sản
xuất tư bản chủ nghĩa thì khác, lúc ông bắt đầu những
phân tích của mình, nó đã hiện hữu. Tôi kính trọng Marx ở
thái độ này vì dẫu sao ông vẫn là nhà khoa học nghiêm túc.
Đó cũng là lý do vì sao giới học thuật phương Tây chỉ nhắc
đến Marx như nhà tư tưởng, mà không bao giờ dành sự tôn
trọng tối thiểu cho Lenin và Stalin với tư cách nhà khoa học,
chứ chưa nói đến nhà tư tưởng.

Sau khi các thể chế cộng sản ở Liên Sô và Đông Âu sụp
đổ, giáo trình kinh tế-chính trị học ở Việt Nam cũng
được cải biên để du nhập thêm các khái niệm mới của môn
kinh tế vĩ mô và vi mô trong kinh tế học hiện đại để từ
bỏ dần các giáo điều ấu trĩ của chủ nghĩa Marx-Lenin. Tuy
nhiên, chính sự cải biên càng chứng minh rằng kinh tế-chính
trị học Marx-Lenin, chứ không phải học thuyết của Marx, hầu
như thiếu vắng cơ sở khoa học, do nó được tạo dựng để
thiết định một mô hình tương lai và cưỡng bức thực tế
hiện tại tuân theo mô hình đó bằng sự áp đặt chính trị
cực đoan. Vì chưa bao giờ có nguyên gốc, nên khi thời cuộc
thay đổi, nó cũng đổi thay theo thời thế để tiếp tục rao
giảng về cơ sở "khoa học" cho những đảng cộng sản chưa
từ bỏ quyền lực.

Ở đây cần nói rõ, dựa vào chính tư tưởng của Marx hay
luận điểm của Lenin để phơi bày sự viển vông và phi lý
của chủ nghĩa Marx-Lenin nói chung và môn kinh tế-chính trị
học Marx-Lenin nói riêng, không có nghĩa là chủ nghĩa Marx hay
chủ nghĩa Lenin là chính xác và khoa học, đến nỗi không thể
bị chỉ trích, thậm chí bác bỏ. Thực tiễn lịch sử trên
toàn thế giới hơn một thế kỷ qua đã chứng minh rằng học
thuyết của Marx cũng đầy khuyết tật hơn cả chủ nghĩa tư
bản mà ông phân tích, nhưng trong khi chủ nghĩa tư bản luôn
tự thay đổi để thổi sinh khí mới vào cơ thể mình, thì
những hậu nhân của Marx như Lenin, Stalin và Mao Trạch Đông
lại sửa đổi học thuyết của ông theo hướng đóng thêm đinh
vào chiếc quan tài đưa tất cả họ vào thế giới của sự
hận thù và quên lãng.

Nếu từ lúc khởi đầu học thuyết của Marx lẫn lúc sản sinh
ra cái quái thai chủ nghĩa Marx-Lenin, mô hình chủ nghĩa xã hội
và phương thức sản xuất của nó đã mang màu sắc ảo
tưởng, phi hiện thực, thì liệu cái gọi là "kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa" có thể tìm kiếm
trên thực tế được hay không? Tôi nghĩ, không riêng Bộ
trưởng Bùi Quang Vinh, mà tất cả ai lành mạnh về đầu óc
cũng không muốn hoài công tìm và xây dựng nó. Cho nên mới có
sự thừa nhận vô tình rằng cả trăm năm nữa chưa chắc đã
có chủ nghĩa xã hội!

Một vấn đề quan trọng khác, trong các trước tác của mình,
Marx đã kêu gọi những người vô sản, với tư cách là một
giai cấp xã hội, cần phải tập họp trong một chính đảng
theo tư tưởng cộng sản, đóng vai trò là "đội quân tiên
phong của giai cấp công nhân". Điều này có nghĩa rằng đó
chỉ là một trong những chính đảng của giai cấp công nhân,
chứ không phải chính đảng duy nhất, chưa kể việc các giai
cấp xã hội khác cũng có chính đảng riêng của mình.

Marx không sử dụng khái niệm "chuyên chính vô sản" để bao
hàm ý nghĩa về một chính thể độc đảng và toàn trị. Việc
thủ tiêu dân chủ trong đời sống chính trị bắt đầu từ
việc cấm các đảng và báo chí đối lập chỉ bắt đầu từ
thời Lenin và nghiêm trọng hơn từ thời Stalin. Tại Âu châu do
sự biến thái của chủ nghĩa Lenin và chủ nghĩa Stalin theo
hướng độc đoán như vậy, nên đã xuất hiện chủ nghĩa
cộng sản theo mô hình Âu châu (Eurocommunism).

Chủ nghĩa cộng sản Âu châu kêu gọi từ bỏ biện pháp đấu
tranh bạo lực và không giải quyết bằng bạo lực các mâu
thuẫn chính trị-xã hội, nói cách khác phủ nhận sự biến
đổi xã hội bằng "đột biến" cách mạng (revolution), mà
thay vào đó bằng "tiến hoá" (evolution). Các đảng cộng
sản và xã hội chủ nghĩa ở Âu châu chú trọng đấu tranh
chính trị bằng biện pháp hòa bình để đem lại công bằng xã
hội và quyền tham chính của giai cấp công nhân, tức công
nhận rằng xã hội cộng sản sẽ đạt đến bằng con đường
hòa bình và tự do trong dân chủ và đa nguyên, theo lý tưởng
cộng sản mà Marx đã miêu tả.

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140505/le-cong-dinh-chu-nghia-marx-va-mo-hinh-chu-nghia-xa-hoi),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!