Phạm Quỳnh Hương - Thoát Khổng

Đã có nhiều bài viết về thoát Hán, thoát Á, thoát Khổng.
Tôi xin bàn thêm về ý kiến này nữa: Thoát Hán, hay thoát khỏi
vòng nô lệ về tư tưởng, hay chính là thoát Khổng.

Dân tộc Việt đã giành lại được độc lập sau thời kỳ
dài Bắc thuộc, và sau đó là quá trình bền bỉ đấu tranh
để giữ vững độc lập chủ quyền. Bên cạnh đó là quá
trình bền bỉ giữ độc lập về tiếng nói, văn hóa. Vua Quang
Trung đã đặt "đánh cho để dài tóc, đánh cho để đen
răng" bên cạnh "đánh cho để biết Nam quốc sơn hà chi hữu
chủ". Ông cha ta đã hiểu rõ cái độc lập chủ quyền quan
trọng như cái độc lập văn hóa. Vậy còn cái độc lập tư
tưởng thì sao?

<div class="boxright220"><img
src="https://danluan.org/files/u1/sub03/khongtu-statue00.jpg" width="480"
height="638" alt="khongtu-statue00.jpg" /></div>
Tư duy của Á Đông (trừ Nhật) là tập quyền và độc quyền.
Đó là tư duy kiểu bề trên nói cái gì cũng đúng. Bề trên
không bao giờ sai. Các lý thuyết cũng như Bề trên luôn giống
như cái CẨM NANG để cả xã hội tuân theo. Khi cần gì, khó
khăn gì đều chỉ việc mở CẨM NANG ra là xong. Tư duy Cẩm Nang
là tư duy lệ thuộc. Tư duy Á Đông là Bề trên là duy nhất
đúng. Đó là tư duy không dân chủ, là tư duy áp đặt, là
không cho phép phản biện

Câu chuyện về Khổng là một ví dụ. Thông thường các câu
chuyện về Khổng được dẫn ra chẳng hạn Khổng Tử đi với
học trò, rồi có một câu chuyện nào đó diễn ra, liền
được chép lại vào sách, nó được coi là mẫu mực, là luân
lý. Cứ thế, đời sau soi vào đó coi đó như khuôn mẫu để
noi theo. Rồi khi Khổng được coi là mẫu mực thì những
người khác muốn cho lập luận của mình được vững chắc
thì trích Khổng, dựa vào Khổng. Cứ thế, ta luôn có thói quen
tuân theo những gì Bề trên nói, Khổng nói. Khi đã dẫn ra lời
Bề trên, lời Khổng thì ko cần chứng minh, đó nghiễm nhiên
đúng. Lời của Thánh hiền, lời của Bề trên luôn được coi
như Cẩm Nang, có thể đem ra mà sử dụng trong những tình
huống khó khăn mà không cần động não. Tiến xa hơn, khi muốn
tuyên bố điều gì, muốn đưa ra ý gì thì đều dẫn lời Bề
trên, lời Khổng để làm tiền đề cho lập luận của mình.
Với tiền đề vững chắc đó thì mới mong ý kiến của mình
đứng vững, và không bị bác bỏ. Với cách này đã làm cho con
người 1) có thói quen ỷ lại, không chịu suy nghĩ, 2) nô lệ
về mặt tư duy, hay còn gọi là bị áp đặt, hay là độc
quyền lẽ phải; 3) Làm mất khả năng chủ động, mất khả
năng phản biện. Kết quả là mất khả năng sáng tạo, và có
nghĩa là mất khả năng tiến hóa. Như vậy sự lệ thuộc vào
Tàu cũng gắn liền với sự lệ thuộc vào Khổng. Muốn thoát
Tàu phải phản biện Khổng. Muốn thoát Tàu phải thoát khỏi
tư duy độc quyền lẽ phải, thoát khỏi tư duy áp đặt, thoát
khỏi tư duy Cẩm Nang..

Người Nhật đã cho thấy một ví dụ về sự thoát Khổng,
tiến tới độc lập về tư tưởng. Cao Huy Thuần nói:
"Người Nhật không hơn gì ta đâu về phương diện triết lý:
họ cũng không có những lý thuyết gia xuất sắc. Vậy mà họ
có được những trường phái, những tranh luận đưa dần đến
sự thành hình một tư tưởng chính trị mang sắc thái đặc
trưng của Nhật." Người Nhật, từ thế kỷ 12 đã có những
học giả phản biện lại Khổng. Trong khi Khổng giáo vẫn là
thống soái, vẫn là chủ đạo trong xã hội, thì vẫn có những
học giả nhìn nhận, xem xét lại nó. Theo một trường hợp
được Cao Huy Thuần dẫn lại từ ông Sorai ở Nhật, khi anh
nông dân bị đẩy đến chỗ hành động sai với những chuẩn
mực được coi là đúng, theo lẽ thông thường anh ta sẽ bị
phán xét vì đã làm trái với Đạo Thánh Hiền. Nhưng người
Nhật từ 8-9 thế kỷ trước đã biết cách nhìn nhận lại.
Không những anh nông dân không bị phán xét, mà ngược lại,
họ coi hành động của anh nông dân là bằng chứng để xem xét
lại cái tư tưởng, cái Đạo Thánh Hiền đến từ nước khác
kia.

Một đại diện khác của người Nhật là Fukuzawa Yukichi với
bài viết nổi tiếng "Thoát Á luận" đã nói về hai nước
láng giềng (Trung Quốc và Triều Tiên) rằng: "Cả hai dân tộc
này đều không biết đường lối phát triển quốc gia tự
lập". Ông đã tiên đoán, điều mà lịch sử đã diễn ra:
"hai nước ấy không thể giữ gìn được nền độc lập.
Nếu trong hai nước ấy, xuất hiện những nhân tài kiệt xuất
mở đầu bằng công cuộc khai quốc, tiến hành cuộc đại cải
cách chính phủ của họ theo quy mô như phong trào Duy Tân (Minh
Trị Duy Tân) của chúng ta, rồi cải cách chính trị, đặc
biệt là tiến hành các hoạt động đổi mới nhân tâm và cách
suy nghĩ thì may ra họ mới giữ vững được nền độc lập,
còn nếu không làm được như vậy thì chắc chắn chỉ trong
vòng vài năm tới hai nước sẽ mất, đất đai của các hai
nước ấy sẽ bị phân chia thành thuộc địa của các nước
văn minh khác trên thế giới" (người viết gạch chân). Những
điều ông phê phán hai nước kia cũng đáng để chúng ta ngày
nay, sau hàng trăm năm phải suy nghĩ, đặc biệt là về phát
triển quốc gia tự lập.

Dù vẫn tôn trọng Khổng, người Nhật luôn luôn phản bác,
phản biện lại Khổng trong suốt chiều dài lịch sử của họ.
Theo họ, Khổng có cái hay, nhưng cũng có cái không hay. Và họ
luôn luôn không làm theo Khổng một cách máy móc. Tuân theo
Khổng của họ là làm theo kiểu Nhật. Chính vì sự chuẩn bị
lâu dài đó mà đến thời kỳ cận đại họ là nước Á Đông
duy nhất tiến lên được, và vượt qua sự đô hộ của
phương Tây, không giống như những nước Á Đông khác. Chính
sự thoát Tàu, thoát Khổng từ rất sớm đã giúp được Nhật
thoát vòng nô lệ. Mặc dù về khía cạnh văn hóa, xã hội
Nhật vẫn còn nhiều cái không hoàn hảo, nhưng việc giành
được sự độc lập về tư tưởng, và từ đó độc lập về
kinh tế không chỉ giúp họ hùng mạnh mà cái chính là giúp họ
có được sự độc lập về chính trị. Từ kinh nghiệm của
chính mình, người Việt Nam hiểu rằng, không độc lập về tư
tưởng, về kinh tế thì khó có độc lập về chính trị.

Với người Nhật, Khổng Tử là một nhân vật có nhiều
điều họ phải học, đồng thời có nhiều điều họ phải
phân tích và phản bác. Còn với người Việt, chỉ có vế
đầu chứ không có về sau. Người Nhật đã rèn luyện cho mình
khả năng phản bác, và đó chính là cái thể hiện sự độc
lập của họ về tư tưởng. Chính điều đó đã giúp họ
đương đầu với các thế lực phương Tây khi người Tây đi
tìm thuộc địa.

Với Việt Nam, CN Mác Lê đã giúp chúng ta giành chủ quyền, và
rồi, chiến thắng "hai đế quốc to". Tuy nhiên, phải thấy
rằng những gì chúng ta tin và được tuyên truyền xưa nay là CN
Mác Lê là tuyệt đối đúng. Chúng ta tôn thờ nó như thần
thánh. Hoàn toàn không có quyền bình luận gì về nó, mà chỉ
được phép tuân theo, vận dụng vào hoàn cảnh của Việt Nam.
Ai, đơn vị nào tỏ ra bình luận, hoặc phản biện lập tức
bị gán mác "xét lại", lập tức bị đàn áp. Đó là phản
biện thôi chứ chưa nói gì đến nghi ngờ, phản bác. Cách tôn
thờ, tuân thủ kiểu đó thực sự là cách nô lệ về tư
tưởng. Làm mất khả năng tư duy khoa học, mất khả năng phán
xét đúng sai, mất khả năng tự chủ, tự quyết, tự lựa
chọn con đường đi phù hợp với hoàn cảnh của mình. Đọc
lại những bài viết về Hồ Chủ Tịch đã cho thấy sự tinh
tường, xuất chúng của Người. Hơn nữa Người còn cho thấy
sự độc lập về tư tưởng, không nô lệ.

Vậy người Nhật đã phản biện lại Khổng như thế nào?
Người Nhật, như lời của Cao Huy Thuần, đã thực sự có một
"hành trình xét lại". Người Nhật ngày đó đã có ý cải
cách, đã có cách nhìn Đạo Thánh Hiền khác đi. Như một học
giả Nhật ngày đó đã nói: "Thầy tôi càng tin mãnh liệt
chừng nào vào tư tưởng của Chu Trình thì càng nghi ngờ mạnh
mẽ chừng ấy". Đây là cách mà chúng ta cũng có thể thấy
ở những nhà tư tưởng phương Tây vào thời họ phản biện
lại những triết lý cũ, để xây dựng lên những triết lý
hiện đại. Đáng tiếc là Việt Nam chưa có một học giả nào
đi đến thành công từ sự "nghi ngờ mạnh mẽ". Sorai nói
(theo Cao Huy Thuần): "Nghiên cứu cặn kẽ từng chữ, từng câu
trong Ngũ kinh để hiểu rõ cụ thể những định chế của
thời thượng cổ, xong rồi mới bắt qua <i>Luận ngữ</i> để
hiểu ý nghĩa thực sự những gì Khổng Tử viết, chứ không
phải chỉ hiểu Khổng Tử qua giải thích của người đời
sau". Cao Huy Thuần cho rằng "Nếu Sorai sống vào thế kỷ XIX
ở châu Âu hoặc thế kỷ XX ở nhiều nước khác, chắc ông
sẽ nói: hãy hiểu Mác bằng cách đọc thẳng Mác, chứ đừng
đọc qua chữ nghĩa của những người nhân danh ông".

Việt Nam ta có truyền thống lâu đời phong kiến lệ thuộc
Tàu về văn hóa và tư tưởng. Vì vậy, nói là phản đế,
phản phong nhưng đứng trên góc độ tư tưởng thì vẫn chưa
phải là hoàn toàn. Người Nhật, họ thoát Hán, thoát Khổng là
từ bên trong, từ nội tại. Tự họ phản biện lại Khổng.
tự họ thấy cần có khả năng phản biện, khả năng xét lại.
Còn ta, trong khi ta tuyên truyền chống lại tư tưởng Nho giáo,
nhưng lại không ai dám mạnh mồm nói là chống Khổng giáo cả
(mặc dù Nho hay Khổng đều là một). Và lại càng không có ai
nói xét lại Khổng giáo cả. Thế đủ thấy ta vẫn còn e dè
trước Khổng lắm. Mặt khác, thay vì tôn thờ Nho giáo, ta thay
bằng việc tôn thờ một chủ nghĩa, với cùng một cung cách
tôn thờ. Cái mà đáng ra ta nên làm đó là nhìn nhận tất cả
các loại chủ thuyết với những mặt mạnh, mặt yếu của nó.
Nhìn tất cả các loại chủ nghĩa với con mắt phê phán, xem
xét. Để từ đó học hỏi có chọn lọc cho thực tế Việt
Nam.

Cái cách chúng ta học Mác, Lê Nin cũng chỉ là cách học qua
người khác. Những người giữ vai trò quan trọng trong việc
định hướng cho sự học Mác có đọc Mác một cách trực
tiếp hay không? Những người đó có đọc Mác với con mắt phê
phán hay không? Họ có đọc Mác bằng nhãn quan của chính
người Việt hay không, hay lại chịu ảnh hưởng nhãn quan của
người ngoài? Nói thế để ta thấy rằng đọc, và học trong
tư thế độc lập là điều quan trọng.

Ngày trước, sau CM T8, chúng ta đã từng chống Phong kiến, và
do đó đã chống Khổng rất ghê. Không hiểu hồi đó ẩn sau
khẩu hiệu "phản phong" đó có hàm ý muốn giành độc lập
về tư tưởng, tức là không lệ thuộc Tàu hay không? (bác nào
làm sử xin cho vài lời đi ạ). Nhưng quả là hồi đó cũng đã
từng làm được một số việc. Phá tan hệ thống cai trị
thời PK. Cái này xem ra lại giống những gì lịch sử đã làm.
Thời xưa, cứ triều đại sau lên thì phá tan những gì thuộc
về triều đại trước. Chúng ta phá tan cái vỏ, nhưng cái
hồn, cái bản chất thì chúng ta vẫn hành xử, vẫn tư duy theo
cùng một cách thức như cũ. Chúng ta cũng đã từng đả phá
những quan điểm của Khổng, chẳng hạn như xóa bỏ "tam
tòng, tứ đức", quan hệ "vua – tôi". Ấy thế nhưng
những tư tưởng chính của Khổng vẫn còn bám riết lấy ta cho
đến tận bây giờ. Xem TV, phim ảnh, vẫn thấy hô hào "tề
gia, trị quốc", vẫn "nhân, nghĩa, lễ, trí, tín", vân vân,
còn nhiều, nhiều lắm. Đúng sai chưa bàn đến ở đây, cái
chính là ta vẫn chưa độc lập về tư duy, về tư tưởng. Ta
vẫn viện dẫn đến một ông tận Tàu, tận mấy nghìn năm
trước để làm cơ sở cho tư duy của ta hôm nay. Cái đáng nói
chính là ở chỗ, cái ông Thánh đó làm cho ta tê liệt mất
khả năng tư duy. Làm cho khả năng phản biện, khả năng phân
tích của ta trở nên bất lực. Chắc chắn trong thực tế luôn
có những người muốn phản biện lại, muốn phân tích lại,
khi nó không phù hợp, không sát với thực tế. Nhưng rồi, ta
cứ như gà mắc tóc. Bởi vì ta vẫn quen coi ông Thánh đó là
tuyệt đối đúng, là bất di bất dịch, là không thể xem xét
lại. Và tất cả điều này cũng diễn ra với CN Mác Lê. Đã
có nhiều nhiều thế hệ những người đã từng được coi là
cộng sản đã bị khép vào tội "xét lại" và thế là bị
xử như thời Trung Cổ. Ngay cả cách đối xử với người khác
chính kiến cũng hoàn toàn rập khuôn theo cách của Tàu chứ
không có được sự độc lập. Điều đáng nói ở đây là,
hãy chưa nói đến đúng sai, khả năng phân tích, khả năng
phản biện, khả năng tư duy độc lập của chúng ta hoàn toàn
bị o bế, trói buộc. Liệu có khi nào ông cha ta từng đặt câu
hỏi: liệu Khổng đúng, sai ở chỗ nào? Liệu Khổng hay, dở
ở chỗ nào? Liệu chúng ta có thể vận dụng Khổng ở mức
nào? Liệu chúng ta có thể làm khác Khổng, thậm chí ngược
lại với Khổng đến mức nào? Tương tự, chúng ta cũng có
thể đặt những câu hỏi như vậy với những lý thuyết, học
thuyết mà chúng ta đang áp dụng, đang đi theo, chẳng hạn CN
Mác Lê. Điều chính là chúng ta học, vận dụng, và làm khác
đi để đạt được mục đích cuối cùng, mục đích tối
thượng là nước Việt Nam phát triển, đi lên. Mục đích tối
thượng hoàn toàn không phải là tuân thủ theo đúng những gì
lý thuyết đã viết ra. Tuân thủ không phê phán, không phân
tích chính là cách làm cho lý thuyết đó suy tàn, và làm cho
chính chúng ta trở thành bất lực.

Vậy ai, người nào có khả năng phán xét Khổng giáo? Từ kinh
nghiệm của Nhật, Cao Huy Thuần đã ghi lại nguyên văn lời tự
sự của Sorai: "Từ thuở bé, tôi đã sống ở nông thôn; năm
13 tuổi, tôi dời đến Kazusa và nếm đủ mùi khổ cực, thấy
đủ mọi cảnh. Chính tại vì tôi là dân quê mùa cục mịch,
vừa chui ra khỏi nông thôn, nên tôi mới dám nói với quan lớn
thứ ngôn ngữ mà người thường không dám bắt chước… Ở
mãi trong phủ chúa, người ta tất nhiên nhiễm thói quen sống
và suy nghĩ để trở thành những kẻ nói sao cũng được và
tựu trung chẳng biết gì. Nghĩ cho kỹ, các quan lớn hoặc các
quý tộc sống mãi trong đó chẳng biết gì cả và chẳng bao
giờ nói được câu gì khác với các ý kiến nghe đến nhàm
tai". Như vậy những người được phủ chúa nuôi sống, có
quyền lợi gắn với phủ chúa đã không còn khả năng phán xét
gì. Còn Sorai, một người trải qua cực khổ, và cái chính là
ông đã "thấy đủ mọi cảnh" đã có được khả năng xét
lại. Ông đã dám nói ngược lại với luân lý của quan.

Người Việt có câu "Thánh cũng có lúc nhầm". Nhưng tiếc
thay, cách nói đó chỉ nhằm biện hộ cho việc làm sai sót của
mình, chứ hoàn toàn không có nghĩa là ta có quyền phán xét
đến cái sự nhầm của Thánh. Khi nói "Thánh cũng có lúc
nhầm" thực tế là người Việt đã công nhận rằng Thánh
về lý thuyết là đúng, chẳng qua là có lúc nào đó ông Thánh
sơ xuất trong hoàn cảnh nào đó thôi chứ lý thuyết của ông
thì không bao giờ sai.

Ngày nay, thời buổi thông tin, và tri thức, có rất nhiều cách
để tiếp cận tới các nguồn thông tin và tri thức tiên tiến.
Việc tiếp cận là một chuyện, việc học nó là một chuyện,
và việc phân tích, phản biện nó để có được những lựa
chọn thông minh cho mình mới là điều quan trọng.

Vậy làm gì để thoát khỏi nô lệ tư tưởng đây? Giáp Văn
Dương đã nói: "Mấu chốt của việc Thoát Thân theo phương
thẳng đứng là tháo gỡ những mô hình và luận thuyết lạc
hậu, những thang giá trị giả tạo, những ngoại lai xa lạ
với văn hóa Việt, những gông cùm vô hình đang kìm kẹp đầu
óc và phá hoại sức sáng tạo của con người Việt Nam, v.v…,
để từ đó vượt qua tâm lý tự mãn, sức ì văn hóa, tư duy
tiểu nông, v.v… nhằm vượt lên chính mình, vươn vai đứng
dậy với những thang giá trị mới trong một tâm thế và tầm
cao mới; đồng thời tránh được những cạm bẫy do các mô
hình, luận thuyết; thang giá trị giả tạo, lạc hậu… tạo
ra, như: bẫy ngôn ngữ, bẫy giá trị, bẫy quan hệ, bẫy phát
triển, bẫy thành tích, bẫy hành chính, v.v… Những gông cùm
vô hình và thang giá trị giả tạo, lạc hậu này đến từ
đâu: châu Á, châu Âu hay châu Mĩ…; chúng chỉ mới kịp bén
rễ trong xã hội hay đã ăn sâu từ ngàn đời? Trả lời những
câu hỏi này không phải là điều quan trọng nhất hiện giờ.
Điều quan trọng là phải nhìn thẳng vào chúng, gọi đúng tên,
chỉ rõ mặt, rồi dũng cảm thoát khỏi chúng trước hết,
không để chúng kìm kẹp và níu giữ chân mình".

TS. Lê Đăng Doanh, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản
lý kinh tế Trung ương, cũng cho rằng chúng ta cần có sự thay
đổi lớn. Tại <a
href="http://vneconomy.vn/20110923082730144P0C9920/on-dinh-vi-mo-kien-nghi-nhieu-thuc-hien-chua-bao-nhieu.htm">cuộc
hội thảo về các vấn đề kinh tế vĩ mô do Ủy ban Kinh tế
của Quốc hội tổ chức </a>cuối tuần qua tại Tp.HCM. Trong bài
trình bày với chủ đề "Điều chỉnh kế hoạch 5 năm 2011 –
2015, tái cơ cấu và cải cách kinh tế" tại hội thảo này,
ông Doanh đã hơn một lần nhấn mạnh rằng cần phải nhìn
thẳng vào sự thật và "cần có đổi mới lần hai" một
cách sâu sắc, toàn diện. Trong đó ông nhắc đến điều chỉnh
vai trò của phản biện. Ông nói: "Chỉ có điều vai trò phản
biện cũng chưa được coi trọng đúng mức, thể hiện ở cách
làm vội vã. Thông báo trước hai ngày bảo mời anh đến thì
làm sao mà chuẩn bị tốt được. Lẽ ra anh phải đặt hàng
trước một số vấn đề để người tư vấn có thời gian
chuẩn bị thật tốt. Sản phẩm 24 tiếng dĩ nhiên phải khác
với sản phẩm được nghiên cứu nghiêm túc trong 2, 3 tháng
chứ".

Khả năng phản biện, khả năng phân tích chính là điều
người Việt cần để có được sự độc lập tư tưởng, và
từ đó là chính trị.

Ông Bạch Cư Dị, nhà thơ đời Đường bên Trung Quốc thế
kỷ thứ 8 có bài thơ thế này. Không biết An Nam mà ông nói
tới có phải là nước ta hay không. Cho dù phải hay không thì
điều ông nói ra cũng khiến ta suy nghĩ.
"An Nam xa xôi vừa dâng chim vẹt đỏ,

Màu lông giống tựa hoa đào, tiếng giống tiếng người.

Văn chương và học thuật nếu cũng đều như thế,

Vậy đến năm nào mới thoát khỏi kiếp chim lồng!"

Từ cả nghìn năm trước, câu hỏi vẫn còn đến bây giờ.

Từ cả nghìn năm trước, quân đại Hán đã nhìn rõ điểm
yếu của dân ta.

Từ cả nghìn năm trước, đến bây giờ biết làm sao đây
để … thoát.

<strong>Phạm Quỳnh Hương</strong>

<h2>Xin đọc thêm</h2>

- Cao Huy Thuần. Từ bao giờ và bằng cách nào người Nhật
thoát ra khỏi quỹ đạo tư tưởng của Trung Quốc? Thời đại
mới, 06-8-2010.

<a
href="http://www.tapchithoidai.org/ThoiDai19/201019_CaoHuyThuan.htm">http://www.tapchithoidai.org/ThoiDai19/201019_CaoHuyThuan.htm</a>

- Giáp Văn Dương. Thoát Trung luận. <a
href="http://www.giapvan.net/">http://www.giapvan.net/</a>

- Giáp Văn Dương. Thoát Á theo phương thẳng đứng. <a
href="http://www.giapvan.net/">http://www.giapvan.net/</a>

- Bùi Công Tự. Việt Nam- để thoát ra khỏi Trung Quốc về
chính trị.

<a
href="http://xuandienhannom.blogspot.com/2011/07/viet-nam-e-thoat-ra-khoi-trung-quoc-ve.html">http://xuandienhannom.blogspot.com/2011/07/viet-nam-e-thoat-ra-khoi-trung-quoc-ve.html</a>

- Fukuzawa Yukichi. Thoát Á luận. <a
href="http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=5518&amp;rb=0305">http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=5518&amp;rb=0305</a>

- Phạm Gia Minh. Thoát Á mới có thể thoát thân. <a
href="http://vn.360plus.yahoo.com/ngongoctrai-lawyer/article?mid=27">http://vn.360plus.yahoo.com/ngongoctrai-lawyer/article?mid=27</a>


***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20140106/pham-quynh-huong-thoat-khong), một
số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời độc
giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận
có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng
dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!