Kai Strittmatter - Những hoàng đế cuối cùng

<em>Hàng tỷ thuộc về gia đình những quan chức lớn, và một
chút cho mỗi người Hoa. Câu chuyện thần thoại về một đảng
cộng sản theo đường lối chủ nghĩa tư bản.</em>

<h2>Kỳ quan chính trị</h2>

Trung Hoa – kỳ quan kinh tế? Biết rồi khổ lắm nói mãi.
Điều thú vị thực ra là: Trung Hoa là một kỳ quan chính trị.
Một quốc gia vươn lên hàng thứ hai thế giới về sức mạnh
kinh tế với những lãnh đạo không chịu trách nhiệm với bất
cứ ai về chuyện họ làm, với thể chế què quặt, một đất
nước mà luật pháp không được coi trọng bằng lời nói của
một quan chức đảng cấp vùng. Một đảng, dù đã được dự
báo là ngắc ngoải nhiều lần, gửi người bay vào quỹ đạo
và đẩy thị trường chứng khoán thế giới lúc lên voi lúc
xuống chó. Một đảng tự gọi là cộng sản đã khai phá chủ
nghĩa tư bản theo kiểu mới.

Trung Hoa chưa từng bao giờ giàu có như bây giờ.

"Và Trung Hoa cũng chưa từng yếu như bây giờ."

Câu này là của Đái Tình[1], một phụ nữ từng sinh trưởng
giữa vòng bao bọc của quyền lực, người đã từng chung lớp
mẫu giáo với một số lãnh đạo hiện nay.

"Nếu giờ ai mà hỏi tôi", bà nói, "lựa chọn sau chót
của tôi mới là kiếp sau sinh ra lại làm người Hoa."

Đảng Cộng sản Trung Quốc. Được thành lập bởi một nhóm
những nhà cách mạng trẻ vào tháng Bảy năm 1921 tại Thượng
Hải. Đảng[2] hiện có 82 triệu thành viên – tương đương
dân số nước Đức, nhưng có vẻ là mắn đẻ hơn: Trong vòng
10 năm qua đã có trên 26 triệu thành viên mới gia nhập. Đảng
lèo lái đường đi nước bước của các công ty lớn, chỉ
đạo quân đội lớn nhất hành tinh, dẫn dắt cả một đất
nước – những hành động mà ta không thể nhận biết ngay
được. Thoạt trông ta chỉ thấy các sếp tổng công ty, một
bộ trưởng quốc phòng, một chính phủ. Vâng, Trung Hoa cũng có
một chính phủ, chỉ có điều: chính phủ không điều hành.
Đảng làm chuyện đó.

Đái Tình năm nay 71 tuổi. Bà từng là nhà báo nổi tiếng nhất
nước. Cha bà thuộc đội ngũ những thành viên đầu tiên của
Đảng. Cha bà mất trong cuộc chiến kháng Nhật, bà được
người bạn của cha bà – nguyên soái Diệp Kiếm Anh[3], một
đồng chí chiến đấu của Mao, nhận về làm con nuôi. Trong vai
trò con ông cháu cha được bảo bọc, Đái Tình lớn lên trong
khu Trung Nam Hải thuộc vườn thượng uyển cũ của Tử Cấm
Thành, là nơi mà những ông quan thế hệ mới lưu trú cách
biệt với quần chúng, ngay sau khi cách mạng thành công.

"Ở trong kia", bà vừa nói vừa chỉ tay vào Tây Môn của Tử
Cấm Thành, "đó là cái thư viện mà khi còn ở tuổi thiếu
niên tôi thường ngồi trong đó cả ngày." Thời còn là hồng
vệ binh, bà tôn thờ Mao, thời là phóng viên trẻ bất mãn, bà
tôn sùng Đặng Tiểu Bình và chính sách cải cách của ông ta.
Sau ngày thảm sát Thiên An Môn, vào mùa thu năm 1989, bà tự ra
khỏi Đảng.

Kể từ đó bà hầu như biến mất: Một người thuộc "nhóm
thái tử"[4] – cách người ta thường gọi con cái các quan
chức cấp cao của Đảng – đã trở thành kẻ phản kháng.
Đái Tình từ đó không được phép xuất bản một dòng nào
nữa ở Trung Hoa, một công an được cử túc trực ngày đêm
canh chừng bà.

"Đảng như là Thánh", một giáo sư thuộc trường Đại học
Nhân dân Bắc Kinh từng nói. "Thánh hiện diện ở khắp nơi.
Bạn chỉ không nhìn thấy Thánh thôi."

<h2>Đang có một sự đổ vỡ</h2>

Vào thứ Năm tới, ngày 8 tháng 11 năm 2012, đảng này sẽ họp.
Kỳ họp thứ 18 trong lịch sử của nó. Lần này chắc sẽ là
một trong những lần quan trọng nhất, vì tính sống còn của
nó. Người đàn ông quyền lực nhất Trung Hoa sẽ được bầu,
đồng thời cũng là dịp để Đảng cho thấy liệu nó thực
sự có đủ năng lực cải cách chính trị hay không. Từ ngoài
nhìn vào thì quốc gia này có vẻ giàu có, mạnh mẽ và tự tin
hơn bao giờ hết – nhưng chính người Hoa, dù trong hay ngoài
Đảng, đang "cảm thấy một cuộc khủng hoảng sâu sắc",
tạp chí Học tập Thời báo của Đảng cho hay.

Kỳ họp Đảng này có ý nghĩa không nhỏ với cả Trung Hoa lẫn
thế giới, dù rằng cho tới gần đây cả hai thậm chí chưa
được biết ngày chính thức khởi họp là ngày mấy. Có vẻ
như là chính Đảng còn đang bị mắc kẹt một chân ở dưới
mặt đất. Và thực sự ai sẽ là người nắm trọng tâm quyền
lực, thế giới sẽ chỉ được biết chắc chắn vào ngày
cuối cùng. Khi đó, lúc cánh cửa Đại lễ đường Nhân dân
mở ra và một nhóm lãnh đạo mới đi vào theo hàng một và
đúng thứ tự quyền lực. Cảnh tượng này hơi giống ở đất
nước của Giáo hoàng, khi khói trắng bay lên cao.[5]

Một lần, Đái Tình kể, người canh gác bà thắc mắc với vẻ
ngạc nhiên vì sao một người có dòng dõi như bà lại không
thâu tóm được nhiều của cải cho cá nhân mình. "Tụi con
ông cháu cha bị khinh ghét trong dân chúng. Cũng đúng thôi",
Đái Tình nói. "Anh chỉ cần thốt lên một tiếng là được
tất cả chẳng khó khăn gì. Vấn đề ở nước tôi là, các
ông bố thậm chí không kiểm soát được con cái. Tôi đã từng
chứng kiến ngay tại gia đình tôi, với người cha nuôi. Nguyên
soái Diệp đã rất buồn rầu về những đứa con đã lợi
dụng tên tuổi ông ấy để tạo dựng sự nghiệp hay đạt
được quyền lợi. Đó là một phần của chế độ: Anh chỉ
cần vơ vét thôi, quá dễ dàng. Anh nghĩ lý do vì sao mà hiện
nay người ta còn vào Đảng? Vì họ tin vào chủ nghĩa cộng
sản ư? Tôi chẳng còn biết ai như thế. Không: Vì họ sẽ
được bổng lộc, và trên hết là: Tiền."

Đối với Đảng, năm qua chẳng tốt đẹp gì. Trước hết là
vụ bê bối xung quanh Bạc Hy Lai – người từng là ngôi sao
chính trường, khi vợ ông ta tổ chức thủ tiêu một doanh nhân
người Anh và gia đình ông ta thâu tóm tài sản trị giá hàng
trăm triệu đô la Mỹ. Sau đó là vụ phanh phui khối tài sản
lên tới hàng tỷ của gia đình một số quan chức lãnh đạo
cao nhất: <a
href="http://www.bloomberg.com/news/2012-06-29/xi-jinping-millionaire-relations-reveal-fortunes-of-elite.html">đầu
tiên là gia đình của Tập Cận Bình</a>, người trong kỳ họp
Đảng sắp tới nhiều khả năng sẽ được bầu làm lãnh đạo
mới của Trung Hoa, <a
href="http://www.nytimes.com/2012/10/26/business/global/family-of-wen-jiabao-holds-a-hidden-fortune-in-china.html?pagewanted=all">rồi
đến gia đình của Thủ tướng Ôn Gia Bảo</a>. Người Hoa có
bất ngờ không? "Có lẽ tôi sẽ bất ngờ nếu như gia đình
các ông ấy không tham nhũng", Yang Lin[6] – một phụ nữ 34
tuổi làm trong ngành quảng cáo ở Bắc Kinh, nói. Dù vậy nhiều
người vẫn bị sốc về mức độ và con số mà họ trước nay
khó tưởng tượng nổi. Ngay cả Ôn Gia Bảo ư? Vị Thủ tướng
mà người ta đồn rằng ông thực sự muốn cải cách. "Ông
Ôn có lẽ trong sạch thật. Nhưng chính điều đó làm tôi mất
hết hy vọng, bởi ông ta thậm chí không thể kiểm soát được
gia đình mình." Yang Lin trích dẫn một câu nói của vị Thủ
tướng: "Sự ngay thẳng và công lý ngời sáng hơn mặt
trời." Rồi cô hỏi: "Các con ông ấy có cười thối mũi
vào cha mình không nhỉ?"

Có thể nắm bắt được cảm giác thất vọng và chông chênh.
Trong một cuộc trưng cầu của <em>Hoàn cầu Thời báo</em> –
một tờ do Đảng kiểm soát, kết hợp với mạng Sina hai năm
trước đây, 88% trong số 7000 người được hỏi cho rằng, họ
mong nhất là có thể rời khỏi Trung Hoa.

Đang có một sự đổ vỡ.

<h2>Chính trị kiểu du kích</h2>

Hiệp ước mà Đảng ký với nhân dân sau sự kiện thảm sát
Thiên An Môn là: "Tụi bay câm miệng lại, tụi tao đảm bảo
rằng tụi bay sẽ ngày càng được sung sướng hơn" – cái
này còn giá trị không? "Bên ngoài nhìn vào bạn thấy một
cái cây lớn xanh tươi sum suê, nhưng rễ của nó đã mục. Một
cơn gió mạnh là cây đổ." Tuần trước, hai lần liền chúng
ta được nghe các hình ảnh ẩn dụ này, và cả hai lần đều
là phát ngôn của những đảng viên.

Nói đi cũng phải nói lại: Điều này đã từng được nghe
rồi. Hai mươi năm trước đây. Năm 1989, Đảng cho xe tăng cán
nhân dân của nó, Bức tường Berlin sụp đổ, rồi Liên Xô tan
rã – Đảng Cộng sản Trung Quốc bị cô lập và coi thường,
nó có vẻ yếu đuối như chưa từng thế. Nhưng nó đã không
chỉ củng cố được quyền lực, mà bên cạnh đó còn chôn
luôn chủ nghĩa cộng sản, cứ tám năm lại tăng gấp đôi sức
mạnh kinh tế, quản trị cuộc đô thị hóa lớn nhất toàn
cầu và kéo hàng triệu người Hoa ra khỏi nghèo đói.

Đảng này thật khôn ngoan, vô áy náy và uyển chuyển, một
bậc sư phụ về sống sót. Tất nhiên nó tiếp tục dùng sự
đe nẹt và ép buộc khi cần. Trong năm nay, chính phủ dành 110
tỷ đô la Mỹ từ ngân sách cho việc "ổn định xã hội",
có nghĩa: cảnh sát, công an, và tình báo – nhiều hơn 5 tỷ so
với ngân sách dành cho quân đội.

Và tất nhiên kiểm duyệt cũng như tuyên truyền quyết định
cái gì là sự thật ở Trung Hoa. Chúng xóa bỏ lịch sử: 40
triệu người chết đói mà Đảng liên đới trách nhiệm, thảm
sát những người biểu tình ôn hòa. Và chúng khoác thêm tấm
áo mới cho ngôn ngữ. Dân chủ? "Đó là chính phủ của Đảng
Cộng sản vì dân". Trên hết, những năm vừa qua Đảng chú
trọng vào một giấc mơ về tầm vóc quốc gia và viễn cảnh
can dự vào sự cường thịnh: Nhờ đó nó được sự ủng hộ
của phần đông quần chúng. Cho tới nay.

Thực chất của đảng này là thế nào? Sẽ dễ hiểu hơn nếu
ta quên đi những hình ảnh trước đây của Đảng Xã hội Chủ
nghĩa Thống nhất Đức và Đảng Cộng sản Liên Xô. Đảng
của Trung Hoa là một thực thể khác hẳn, nhà chính trị học
Sebastian Heilmann thuộc Đại học Trier – người nghiên cứu
Đảng hàng chục năm nay và đã phỏng vấn hàng trăm cán bộ
và kế hoạch gia trên toàn đất nước, cho biết. Không phải
kiểu máy móc khô cứng. Một mạng lưới của những mạng
lưới, hay của những bè phái, trong đó đổi chác và đàm phán
đã thay thế chuỗi ra lệnh theo cấp bậc. "Một bộ máy rất
uyển chuyển, kiểu như túi mật, biết cách thích nghi với dòng
chảy cuồn cuộn của phát triển". Đảng, Heilmann nói, không
chỉ thành công vì nó vứt bỏ đi những gánh nặng cũ, mà
chính vì còn giữ được thứ gì đó từ thời đấu tranh
ngầm.

Học từ Mao ư, thật thế sao? Chính xác, Heilmann cho biết, bí
quyết là: "Chính trị kiểu du kích". Có nghĩa: Chuyển động
như một con cá đang bơi, thích nghi liên tục, tận dụng mọi
cơ hội củng cố quyền lực bằng mọi giá. Thử những
đường lối không theo lệ thường ở các vùng. "Đảng dưới
thời Mao đã làm cách mạng thành công bởi cuộc tìm kiếm
phương cách luôn được thực hiện từ dưới lên", Heilmann
nói. "Điều này đã được ghi vào trong ADN[7] của Đảng."

Cách này không chỉ dẫn đến việc thành lập nước Cộng hòa
Nhân dân vào năm 1949, mà gần nửa thế kỷ sau còn là những
đặc khu kinh tế và công ty tổ hợp, những doanh nhân sở hữu
hàng tỷ tự hào nhận sổ đảng viên và những tập đoàn nhà
nước niêm yết trên thị trường chứng khoán. Một quái vật
kỳ dị nảy sinh: Cơ thể hệ thống cộng sản mọc ra những
chân tay tư bản và những sức mạnh kinh tế mới. Một thứ
chủ nghĩa tư bản cán bộ đã làm đất nước giàu lên, và
các cán bộ của nó, tất nhiên.

Sự hình thành nên thực thể này đã từng là thành công vĩ
đại nhất của chế độ, và giờ đây là nguy cơ lớn nhất.
Bởi chất keo kết dính Đảng giờ đây là gì? "Đảng có cả
hai: độc quyền quyền lực và thâu tóm những tài sản quan
trọng nhất", Sebastian Heilmann nói. "Điều này còn tồn tại
một cách sáng tạo và bình ổn một khi quyền lực và kinh tế
nhà nước kiếm được đủ lợi nhuận cho tất cả các bè
phái và nhóm lợi ích."

Thế khi những rạn nứt có thể nhìn thấy được như hiện
nay? "Các tranh chấp sẽ diễn ra."

<h2>Vơ vét rồi biến</h2>

Một vùng ngoại ô Bắc Kinh. Lẩu kiểu Trùng Khánh: thịt cừu,
tôm, nấm trong nước lèo cay xé. Chủ xị bữa này, một người
đàn ông nhỏ nhắn lanh lợi ngoại ngũ tuần, nâng cốc. Hãy
gọi ông là Zeng Hong.

Zeng là một doanh nhân tư nhân, chuyên nhập khẩu khoáng sản
từ Đông Nam Á cho nền kinh tế đói khát của Trung Hoa, nhưng
chưa đầy mười năm trước, ông cũng từng là một phần của
bộ máy, trong vai trò thư ký của một chủ tịch tỉnh. Ông
nói, hồi đó sự xấu hổ còn đặt giới hạn cho những viên
chức như ông. "Ừ thì chúng tôi cũng chấp nhận lời mời đi
ăn những thứ cao lương mĩ vị đắt tiền, đi hát karaoke, tiêu
khiển với gái", ông kể. "Nhưng mà tất cả những tiền
bạc có thể vơ vét được hiện giờ? Không thể tưởng
tượng được." Zeng châm một điếu thuốc lá. "Bạn bè tôi
hồi đó giờ đều làm chủ tịch hay cái gì đó tương tự. Và
tất cả họ đều giàu sụ. Biệt thự của các anh, đồng hồ
Thụy Sĩ của các anh – các anh đều trả được bằng lương
à, tôi thường hỏi họ thế."

Ông liệt kê những gì đã xảy ra từ hồi đó: Bán số lượng
lớn đất công, kèn cựa doanh nghiệp tư nhân, sự hồi sinh các
xí nghiệp nhà nước trong vòng mười năm qua. "Giờ đây Tiền
và Quyền đi đôi với nhau, khác với hồi xưa. Kinh tế trong tay
cán bộ, đó là một mô hình thảm họa. Đúng, kinh tế nước
tôi tăng trưởng, nhưng tiền có đến được với dân không?
Khoảng cách giàu nghèo thật khủng khiếp. Nhân dân đã mất
hết niềm tin. Và cũng vì những kẻ trục lợi biết rằng đang
đứng trên cái nền chao đảo, nên chúng cố gắng vơ vét nốt
càng nhiều càng nhanh càng tốt. Rồi biến."

"Điều tồi tệ là ở Trung Hoa chưa có một kẻ quyền lực
nào bị lãnh trách nhiệm cho việc làm sai trái của hắn",
Đái Tình – nhà phản kháng nói. "Nếu không phải vì anh vừa
thua một cuộc chiến quyền lực, anh luôn vô tội."

Một cuộc điều tra nội bộ trong Đảng cho thấy ở cấp
huyện 48% tất cả các cán bộ đều tham nhũng, theo lời một
thành viên của một viện nghiên cứu thân thiết với Đảng.
Vậy là cứ hai người có một người tham nhũng.

<h2>Cải cách hay suy vong</h2>

Mùa hè vừa qua xuất hiện một văn bản tả chân đáng chú ý
về tình hình xã hội: lạm dụng quyền lực, cướp đất,
những phiên tòa thối nát không thể là chỗ dựa của nạn
nhân, bạo lực chống lại người thỉnh nguyện, những viên
chức chỉ chăm chú vào các cuộc trao đổi ngầm. Ngắn gọn:
"Những nhóm lợi ích đầy quyền lực dập tắt mọi hình dung
về công lý và đẩy xã hội tiếp tục về hướng một nhà
nước mafia." Ở một đoạn khác: "Nếu ngay cả sư sãi và
giáo viên cũng đều tham nhũng, thì đất nước đã thối đến
tận ruột rồi." Trung Hoa trên đường tiến tới một nhà
nước mafia? Văn bản này không được viết bởi một nhà bất
đồng chính kiến, mà tác giả của nó là Tôn Lập Bình[8],
một nhà xã hội học thuộc trường Đại học Thanh Hoa ở Bắc
Kinh, và trên hết, ông từng là giáo sư hướng dẫn luận văn
tiến sĩ của Tập Cận Bình – người đàn ông quyền lực
mới của Trung Hoa.

Phải chăng ta có thể chờ mong gì ở vị hoàng tử nối ngôi
này? Thậm chí là cải cách? Ông Ngô Tư[9]Wu Si, nhà văn và
tổng biên tập của tạp chí Viêm Hoàng Xuân Thu[10] – ấn
phẩm của một số thành viên kỳ cựu và mang tinh thần tự do
thuộc Đảng, cho rằng không phải nhân sự làm ông thấy lạc
quan, mà là thực trạng. "Chúng tôi đang đi tới một điểm
mà cải cách là tất yếu."

Những tháng qua xuất hiện một cơn lũ các bài luận, ngay cả
của những người tiên phong thuộc Đảng, tất cả cùng đồng
thanh hát một câu như nhau: Cải cách hay suy vong! Những nhà phân
tích yêu cầu trước hết phải phá bỏ thế độc quyền. Và
họ đòi hỏi thể chế nhà nước pháp quyền. Chống lại
chuyên chế nhà nước, nhưng cũng là phương tiện duy nhất
chống tham nhũng. Không hẳn là những người cầm đầu không
thấy mối nguy hiểm từ tham nhũng. "Nó có nguy cơ làm xói mòn
toàn bộ nền tảng chính trị", Thủ tướng Ôn Gia Bảo cảnh
báo. "Hãy kiểm soát vợ chồng, con cái, họ hàng và bạn bè
của các đồng chí", hoàng tử nối ngôi Tập Cận Bình lưu
ý.

<h2>Đợi chờ và hy vọng</h2>

Giáo sư người Bắc Kinh Hà Gia Hoằng[11] là một trong những
luật gia nổi tiếng nhất Trung Hoa. Ông cũng viết cả tiểu
thuyết trinh thám. Hai năm trước đây ông khởi xướng một
"ngành học chống tham nhũng" tại trường Đại học Nhân
dân Bắc Kinh. Bước thứ nhất của ngành đào tạo: Sinh viên
không được phép mời các giảng viên đi ăn hay tặng quà. Ai
lắng nghe người giáo sư dũng cảm sẽ hiểu được ngay giới
hạn những cố gắng của ông. Vẫn còn tình trạng những thanh
tra nội bộ Đảng giải quyết vấn đề với các đảng viên
bị nghi vấn và tước đoạt quyền can dự của luật pháp.
"Là một giáo sư luật, tôi rất buồn phiền về điều
này", ông Hà nói. "Tại đó, dưới sự bao che của Ủy ban
Thanh tra Đảng, diễn ra rất nhiều điều bất hợp pháp. Đáng
lẽ trong một nhà nước pháp quyền các công tố viên phải làm
nhiệm vụ điều tra."

Trong một nhà nước pháp quyền. Và tại Trung Hoa? Hà thở dài.
"Ở Trung Hoa các công tố viên bị đặt dưới quyền kiểm
soát của các quan chức cấp vùng. Họ phải lấy ý kiến từ
bí thư Đảng trước khi thực thi công việc." Làm gì bây
giờ? "Chúng tôi đợi quyết định từ thế hệ lãnh đạo
mới", Hà nói. "Chúng tôi đợi."

Tháng Mười vừa qua cả Trung Hoa vui Tết Trung thu. Ngay trước
ngày hội có bài thơ sau được lan truyền trên mạng: "Hy
vọng, hy vọng mãi / Thất vọng, thất vọng luôn / Ông Trăng
trên nước Trung Hoa già cỗi / tròn rồi lại khuyết / khuyết
rồi lại tròn / và rồi trong cái thất vọng lại mở ra hy
vọng."

Người ta có thể hy vọng gì? Nhiều người đồn đại rằng
những tiết lộ động trời về khối tài sản hàng tỷ của
gia đình Thủ tướng Ôn Gia Bảo chỉ được phanh phui, vì ông
và nhóm nhà cải cách của mình đã muốn động chạm đến
khối tư bản cán bộ, vì muốn tăng sức ép cạnh tranh hay
thậm chí là chia nhỏ những tập đoàn nhà nước quá lớn và
đầy quyền lực. "Đó là một cuộc chơi lớn ở phía sau",
Sebastian Heilmann nói. "Sự phản đối cải cách rất mạnh
mẽ."

Kỳ họp thứ 18 của Đảng sẽ lên kế hoạch 5 năm chống tham
nhũng. Tiếp tục như mọi khi. Và cái kế hoạch này cũng sẽ
thất bại, khi nào mà Đảng còn tự thanh tra tham nhũng nội
bộ. Cho tới nay nhà lãnh đạo mới nào, bất kể người ta gán
cho ông ta những nỗ lực cải cách ra sao, cuối cùng đều trở
thành tù nhân của hệ thống.

"Giá như họ dừng được", Đái Tình nói, "đó sẽ là
điều kỳ diệu vĩ đại nhất."

<strong>Nguồn:</strong> Dịch từ nguyên bản tiếng Đức "<em>Die
letzten Kaiser</em>" của tác giả Kai Strittmatter – nhật báo
Süddeutsche Zeitung số ra ngày 2 tháng 11 năm 2012, trang 3. Toàn bộ
chú thích của người dịch. Các tiêu đề đoạn do người
dịch đặt.

Bản tiếng Việt © 2012 Marcus Vũ & pro&contra

__________________

[1] Dai Qing (戴晴)

[2] Đảng (viết hoa): "die Partei" hay "die KP" trong nguyên
bản, chỉ Đảng Cộng sản Trung Quốc.

[3]Ye Jianying (葉劍英)

[4] Nguyên văn tiếng Đức: "Prinzenclique"

[5] Tác giả liên hệ đến sự kiện bầu Giáo hoàng mới tại
Vatican: Khi khói đen bốc lên từ ống khói của Vatican có nghĩa
là chưa ngã ngũ, còn khi khói trắng là đã có một vị được
bầu.

[6] Người dịch giữ nguyên tên phiên âm Latinh của các tên
người trong bài viết, trừ trường hợp tên người đã có
phiên âm tiếng Việt được đông đảo người đọc biết
đến.

[7] Acid Deoxyribo Nucleic: phân tử mang thông tin di truyền mã hóa.

[8]Sun Liping (孙立平)

[9]Wu Si (吴思)

[10]Yanhuang Chunqiu (炎黄春秋)

[11]He Jiahong (何家弘)

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20121104/kai-strittmatter-nhung-hoang-de-cuoi-cung),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!