thực chất cũng chính là bàn về trách nhiệm xã hội của
những người hiểu biết. </strong></em>
"Trí thức và vai trò của trí thức" hay "câu chuyện về
trí thức" là một đề tài không mới, nhưng chưa bao giờ cũ.
Đây cũng là một đề tài rất phức tạp và dễ gây tranh cãi,
nhưng là một đề tài đầy ý nghĩa đối với bất cứ xã
hội nào, trong bất cứ thời đại nào. Có rất nhiều góc nhìn
khác nhau về trí thức, mỗi góc nhìn lại cho ta một cách hiểu
về trí thức và vai trò của trí thức. Nếu ta có được
nhiều góc nhìn về một vấn đề thì ta sẽ có cơ hội hiểu
vấn đề đó một cách đầy đủ và sâu sắc hơn, vì khi đó
không chỉ thấy "cây", mà còn thấy "rừng".
Trong phạm vi bài viết này, từ một góc nhìn, tôi cho rằng,
trí thức là người có trí và luôn dùng cái trí của mình để
góp phần thức tỉnh xã hội nhằm hướng mọi người đến
cái đúng và cái đẹp.
Nếu ai đó "có trí" (sự hiểu biết) nhưng lại "không
thức" (không thức tỉnh xã hội) mà để cho xã hội
"ngủ" thì bị gọi là "trí ngủ", chứ không phải là
"trí thức". Nếu ai đó thích làm cái việc của trí thức
là "đánh thức xã hội" nhưng lại "thiểu trí", "lệch
trí" hay "vô trí" thì gọi là "trí dỏm" (cũng có học
hàm, học vị nhưng đầu óc lại trống rỗng, hoặc cũng có
chút hiểu biết nhưng hiểu biết đó lại thể hiện sự lệch
lạc và ẫu trĩ). Và nếu ai đó "có trí", "có thức",
nhưng "thiếu tâm" (thiếu động cơ trong sáng) thì gọi là
"trí gian" (gian manh, xu thời, cơ hội). Cả 2 loại "trí
dỏm" và "trí gian" đều là "ngụy trí thức", còn
"trí ngủ" là "trí thức vô trách nhiệm".
Có thể hình dung ba điều kiện để hình thành một con người
"trí thức", đó là: (1) "sự hiểu biết" (có trí); (2)
"thức tỉnh xã hội"; và (3) "vì mục đích cao quý"
(hướng xã hội đến cái đúng và cái đẹp, hướng xã hội
đến cái chân-thiện-mỹ). Nếu không hội đủ cả 3 điều
kiện này (mà chỉ có 1 hay 2 trong 3 điều kiện) thì hoặc là
"trí ngủ", hoặc là "trí dỏm", hay "trí gian", chứ
không phải là "trí thức". Hay nói một cách nôm na, trí
thức là người "có Trí", "có Thức" và "có Tâm" (có
3T).
Từ cách hiểu này, chúng ta có thể thấy rằng, bàn về trí
thức hay bàn về vai trò của trí thức thực chất cũng chính
là bàn về trách nhiệm xã hội của những người hiểu biết.
Tôi rất thích một câu nói của Einstein "Thế giới này là
một nơi nguy hiểm, không phải vì những kẻ xấu xa mà vì
những người chỉ biết đứng nhìn và không làm gì cả". Câu
nói này nói về trách nhiệm xã hội (trách nhiệm "làm
người") của một người bình thường đối với cái xã hội
hay cái cộng đồng mà mình đang sống. Một người bình
thường vô cảm thì đáng phê phán, còn một người có hiểu
biết sâu sắc và được lắng nghe mà yên lặng thì còn đáng
phê phán hơn. Một người bình thường còn có trách nhiệm xã
hội như vậy, đối với những người có hiểu biết thì trách
nhiệm xã hội này còn lớn hơn.
Nói cách khác, vai trò của những người có hiểu biết là:
dùng sự hiểu biết (và cả uy tín) của mình để góp phần
giúp cộng đồng phân định rõ hơn sự đúng-sai, phải trái,
chân-giả, thiện-ác, hay-dở, tốt-xấu, nên-không nên… trước
những vấn đề chung mà xã hội đã, đang và sẽ gặp phải hay
trải qua; dùng sự hiểu biết của mình để truyền bá tinh
thần, tư tưởng, quan điểm mà mình tin là cần thiết để góp
phần thúc đẩy xã hội phát triển theo hướng tiến bộ; dùng
sự hiểu biết của mình để góp phần xác lập những chuẩn
mực xã hội, những thang giá trị xã hội và đồng thời ra
sức bảo vệ những chuẩn mực và giá trị đó; dùng sự hiểu
biết của mình để góp phần định hướng, định hình xã
hội… Tất nhiên sự phân định, sự truyền bá, sự xác lập
hay sự định hướng, định hình này cũng cần phải dựa trên
cái nền là những giá trị vượt không gian và vượt thời
gian, những giá trị có tính phổ quát của thế giới đương
đại hay thế giới tương lai.
Và tất nhiên, để thực hiện trách nhiệm xã hội của mình
thì người hiểu biết có thể nói, có thể viết, hay có thể
làm gì đó (bởi lẽ không phải tất cả những người hiểu
biết đều giỏi nói hay giỏi viết). Vì làm một điều tốt
cũng là cách gián tiếp góp phần đấu tranh tiêu diệt cái
xấu; làm một điều đúng, cũng là cách gián tiếp góp phần
chỉ cho người khác thấy những cái sai…
Thêm nữa, khi nói đến trí thức là nói đến vấn đề "chân
lý". Không ai được phép độc quyền chân lý, nhưng ai cũng
được quyền góp phần xác lập chân lý. Giới trí thức
thường tự phân biệt giới mình với những giới khác ở chỗ
luôn nỗ lực khám phá chân lý, xác lập chân lý và bảo vệ
chân lý. Đó cũng là lý do vì sao mà người ta thường nói,
chân lý thường không thuộc về số đông hay "kẻ mạnh",
mà thường thuộc về những người có hiểu biết (hay còn gọi
là giới trí thức, giới tinh hoa). Nếu chân lý có thuộc về
"kẻ mạnh" (nhưng thiếu hiểu biết) thì điều đó chắc
chắn cũng chỉ là tạm thời mà thôi.
Khi bàn về trí thức thì người ta thường bàn về vai trò,
trách nhiệm, công việc, sứ mệnh, thiên chức của trí thức.
Tuy nhiên, cũng cần phải bàn về "điểm mù" của trí thức,
dù trí thức có cái trí hơn người. Bởi lẽ, trí thức cũng
là con người, mà đã là con người thì cũng sẽ có cái nhầm,
có lúc sai mà mình không hề biết; Bởi lẽ, trí thức cho dù
có trí thế nào đi nữa thì sự hiểu biết vẫn chỉ là hữu
hạn. Điểm mù ở đây được hiểu là "mình không biết cái
mà mình không biết" hay "mình cứ tưởng mình hiểu rất rõ
một thứ nhưng thực ra mình chẳng hiểu gì cả hay hiểu một
cách lệch lạc". Khi chia sẻ, tranh luận hay góp ý sẽ giúp
mỗi người nhìn thấy điểm mù của người và của mình. Khi
nhận ra điểm mù của mình cũng là lúc "mình biết rõ cái mà
mình không biết"; và khi nhận ra những "cái mà mình không
biết" cũng là lúc cảm thấy mình thực sự hiểu biết. Đó
cũng là điều kiện để mình có thể hiểu biết thực sự và
là cơ hội để đẩy nhận thức và hiểu biết của mình đi xa
hơn.
Do vậy, cùng với trách nhiệm "thức tỉnh xã hội" thì trí
thức cũng có một trách nhiệm với bản thân là liên tục
"phản tỉnh chính mình", phản tỉnh với những điểm mù
(nếu có) của mình. Nếu không liên tục "phản tỉnh chính
mình" hay thậm chí là "phản tư chính mình" thì người
hiểu biết sẽ dễ trở thành người ít hiểu biết hay người
ấu trĩ trong một số vấn đề (kể cả những vấn đề thuộc
chuyên môn hay sở trường của mình), và khi đó sẽ không chỉ
khó thực hiện được tốt cái vai trò "thức tỉnh xã hội"
vốn có của mình, mà còn có thể gây nguy hại cho xã hội.
Ở bất cứ xã hội nào thì sứ mệnh của trí thức vẫn thế.
Và đối với những xã hội mà trong đó còn đầy rẫy sự
bất thường thì một trong những sứ mệnh lớn nhất của trí
thức chắc hẳn là góp phần đưa sự bất thường đó trở
về sự bình thường. Nói cách khác, trong những xã hội mà sự
bất thường của sự việc, sự vô minh của cái đầu, vô cảm
của trái tim đang bao trùm thì trách nhiệm của người trí
thức, của những người có hiểu biết còn nặng nề hơn (vì
có quá nhiều cái cần phải khai sáng, cần phải thức tỉnh)
và nguy hiểm hơn (vì không dễ dàng gì để làm cái chuyện khai
sáng hay thức tỉnh trong những xã hội này).
Nhưng, đã là người có hiểu biết thì không thể không làm gì
cả, bằng cách này hay cách khác, dù nhỏ bé hay lớn lao, dù
ồn ào hay lặng lẽ…
Sài Gòn, 25/01/2012
<div class="special_quote">Sau khi GS. Ngô Bảo Châu chia sẻ ý kiến
của mình trên Báo Tuổi trẻ đã có rất nhiều những ý kiến
khác nhau, thậm chí trái ngược nhau luận bàn về vấn đề
thế nào là "trí thức". Tạm gác lại những khía cạnh khác,
chỉ xét riêng về khía cạnh trao đổi thuật ngữ thì thấy có
hai luồng ý kiến: Người thì đồng tình cho rằng trí thức là
lao động trí óc, việc đánh giá là dựa trên kết quả, không
liên quan gì đến vai trò phản biện xã hội. Người thì phản
đối cho rằng trí thức không chỉ là người chú trọng đến
chuyên môn hẹp của mình, mà cần phải là một nhà khoa học
có lương tri, nhìn thẳng vào thực trạng xã hội, dấn thân vì
cộng đồng, phản biện, lên tiếng vì dân chủ, công bằng và
tiến bộ xã hội.
Tôi nghĩ mỗi người vốn dĩ không ai giống ai, từng người
tùy theo sức lực, khả năng, sự đam mê mà lựa chọn cách
thức, con đường đi riêng cho mình. Những trí thức có cách
cống hiến bằng chính kết quả lao động hoặc bằng những
hành động cụ thể của mình góp ích cho xã hội thì đã là
đáng quí.
Những trí thức mà không những giỏi chuyên môn, ngoài ra còn
thể hiện sự cảm thông trước nỗi đau của người dân, dám
lên tiếng phản biện, dùng trí của mình để dẫn dắt, thức
tỉnh xã hội thì lẽ dĩ nhiên sẽ còn đáng quí hơn. Như vậy,
có thể thấy về bản chất giữa các khái niệm "trí thức" hay
"trí thức của công chúng" theo tôi không hề có sự mâu thuẫn.
Phản biện xã hội thời nào cũng cần, vì đó chính là tác
nhân quan trọng thúc đẩy xã hội phát triển. Tuy nhiên khi liên
hệ với trường hợp Việt Nam cũng nên đặt ngược lại vấn
đề liệu dư luận xã hội, thể chế ở Việt Nam đã đủ
rộng lượng, đủ khoan dung, luật pháp Việt nam đã đủ thông
thoáng để mở đường cho phản biện và tiếp thu phản biện
chưa? Cần phải làm gì để cải thiện tình hình hiện nay và
cần bắt đầu từ đâu?
Nguyễn Minh Tuấn
NCS Đại học Saarland, CHLB Đức</div>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/11479), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét