<em>Thiện vẫn hơn Ác</em>. Một vị độc giả Người Việt là
Bác sĩ Henny Nguyễn đã chọn đọc lại bài đó trong chương
trình phát thanh Niềm Vui Mới nhân dịp Lễ Phục sinh này. Đây
là cơ hội để chúng ta cùng nhìn lại đề tài đó, để nuôi
nấng niềm tin vào cái Thiện.
Nội dung bài Thiện vẫn hơn Ác nhắc đến một cuộc nghiên
cứu khoa học in trên Tạp chí Nature năm 2008 trình bầy kết
quả một cuộc thí nghiệm của Giáo sư Martin Nowak ở Đại
học Harvard, kết luận rằng, trong đời sống loài người, sau
cùng ai ăn ở thiện vẫn "có lợi" hơn là những người
sống với cái ác. Con người hướng về điều thiện, đó là
một bẩm tính có thể chứng minh theo phương pháp khoa học
được. Cũng giống như các loài chim thiên di mỗi mùa Thu bay
về phương Nam bao giờ cũng bay từng đàn chứ không con chim nào
bay riêng lẻ, loài người làm việc thiện vì đó là "sách
lược tối ưu" cho cả chủng loại. Trải qua hàng triệu, hàng
tỷ năm, mỗi loài sinh vật có những thói quen được tích tụ
và truyền cho các thế hệ sau để tự bảo toàn, trong loài
người Sống Thiện là một "chọn lọc tự nhiên," đã trở
thành di truyền.
Môn sinh học, khi nói đến "chọn lọc theo thiên nhiên"
(natural selection) thì người ta nghĩ tới những sinh vật ích kỷ
giành lấy tài nguyên cho chính mình, thắng thế với các đồng
loại. Nhưng bây giờ thì các nhà nghiên cứu lại chú ý đến
những hệ thống sinh học được tổ chức trên quy tắc cộng
tác và vị tha, đặc biệt là trong xã hội loài người. Những
cuộc nghiên cứu trên đề tài này hiện nay rất phổ biến và
có những khám phá rất đáng chú ý. Từ phạm vi sinh học,
người ta dùng cùng một phương pháp để nghiên cứu về kinh
tế, xã hội học, và đạo đức học.
Hai giáo sư Claus Wedekind và Manfred Milinski ở Đại học Bern, đã
làm một cuộc thí nghiệm về tính thiện của con người, bản
báo cáo của họ vào năm 2000 nay đã trở thành một công trình
"cổ điển." Làm việc thiện tức là việc ích lợi cho
người khác, và thế nào mình cũng chịu tốn kém một chút nào
đó. Mục đích cuộc thí nghiệm của hai ông là xem tại sao có
nhiều người thích làm việc thiện dù không được đáp lại.
Hai ông dùng một lý thuyết sinh học là "đền đáp gián
tiếp" (indirect reciprocity).
Bình thường, ai làm việc tốt cho mình thì chúng ta báo đáp.
Trong quan hệ trực tiếp giữa hai cá nhân, hiện tượng vay
trả, đáp ứng (reciprocity), có đi có lại, là chuyện thường
diễn ra và dễ hiểu. Nhưng chúng ta cũng hay làm những việc
tốt lành cho những người hoàn toàn hoàn toàn xa lạ; cho những
người mình chỉ gặp gỡ tình cờ và không nghĩ trong đời sẽ
còn gặp lại.
Tại sao người ta làm việc thiện "không cần đáp ứng" cho
người lạ như vậy? Các nhà xã hội học thử đoán nguyên do
theo lối thuần lý. Họ giả thiết là loài người ai cũng lo cho
lợi ích của chính mình. Do đó có một lý do khiến mọi
người làm việc tốt cho người khác mà không cần được đáp
lại trực tiếp, là làm việc thiện sẽ tạo được tiếng
tốt cho mình; nhờ được tiếng tốt đó mà sẽ được người
khác tin, rồi sẽ làm việc tốt cho mình. Các nhà nghiên cứu
gọi đây là hiện tượng "đền đáp gián tiếp" (indirect
reciprocity). Trong văn hóa Việt Nam chúng ta còn tin là khi làm
việc thiện thì sẽ tạo được phước đức, dù mình không
được xã hội đền đáp trong đời này thì đến đời con,
đời cháu cũng sẽ được đền đáp gián tiếp. Cả xã hội
loài người có một guồng máy phân bố phước đức, có thể
coi như một thị trường cho chúng ta đầu tư phúc đức. Mỗi
người sinh ra đều nhận được một di sản Phúc Đức do ông
bà để lại, mình có thể được hưởng và đóng góp thêm vào
kho phước đức đó cho đời sau! Niềm tin đơn giản đó giúp
cả xã hội cùng tốt lành, có lẽ vì thế mà người Việt Nam
cứ giữ niềm tin đó suốt bao nhiêu thế hệ! Nói theo lối
thuyết tiến hóa, những thói quen nào có ích lợi cho cả chủng
loại thường được lưu giữ trong phong tục, tập quán, thấm
nhuần trong nền văn hóa.
Nói đến luật tiến hóa là người ta nghĩ đến quy tắc
"cạnh tranh để sinh tồn;" nhờ mỗi sinh vật cố gắng
giành phần lợi ích về tay mình cho nên cả xã hội được
thúc đẩy tiến tới. Sống trải qua hàng triệu năm, những
hành vi, thái độ và tính toán mà một sinh vật tập được
để tự bảo tồn sự sống của mình, dần dần trở thành
những thói quen tự nhiên. Những thói quen nào giúp bảo vệ
chủng loại sẽ được truyền qua nhiều thế hệ, dần dần
được coi là bản tính. Ngược lại, những hành vi, thái độ
nào không có lợi cho chủng loại thì sẽ không được truyền
lại vì những sinh vật mang các thói quen đó sẽ dần dần
biến mất.
Thí dụ khi quan sát một giống ong, người ta thấy những con ong
thợ khi đến hút mật hoa trên một loại cây luôn luôn chọn
hút các bông hoa từ dưới gốc cây rồi đi dần lên trên. Khi
khảo sát người ta thấy những bông hoa ở phía dưới thường
chứa nhiều mật hơn. Từ bản năng, các con ong đã biết lựa
chọn một "giải pháp tối ưu!" Mặt khác, khi một con ong bay
tới, sà vào một bông hoa mà thấy có "dấu chân" của một
con ong khác đã tới thăm bông hoa đó rồi, thì rời bỏ cả
cái cây đó luôn, không thử dò tìm các bông hoa khác trên cùng
một cây nữa. Làm như vậy cũng là "lựa chọn tối ưu" vì
về lâu về dài sẽ tiết kiệm được nhiều thời giờ.
Chắc không phải những con ong thợ này đã được huấn luyện
trong tổ trước về "đường lối," "chính sách," và
phương pháp quyết định "giải pháp tối ưu" trước khi cho
đi "làm công tác"? Thói quen đó có thể giải thích bằng
thuyết tiến hoá. Trong hàng tỷ năm cuộc đời của loài ong,
những con ong có thói quen tốt này thì được sống lâu hơn,
đông hơn, có cơ hội tồn tại và truyền giống; trải qua hàng
tỷ thế hệ ong, nghệ thuật tìm mật hoa này đã biến thành
những đặc tính bẩm sinh.
Trước đây khi nghiên cứu về diễn trình tiến hóa của các
sinh vật và của loài người, người ta chỉ giả thiết ai cũng
có thói vị kỷ, ganh đua, nhưng không mấy người chú ý đến
vai trò của óc vị tha, của lòng từ ái. Nói chung là khi nghiên
cứu thuyết tiến hóa người ta thiên về mặt duy lợi, vị kỷ
mà không chú ý về Cái Thiện. Nếu đặt trọng tâm trên sự
cộng tác giữa các cá nhân trong một giống sinh vật, người ta
chỉ chú ý tới những hành động hy sinh của cá thể để bảo
tồn giòng giống của chủng loại; một thứ bản năng có tính
sinh học. Trong khi đó, một điều ai cũng phải thấy là tất
cả các nền văn minh trong lịch sử đều đề cao Cái Thiện,
thúc đẩy sự cộng tác giữa mọi người và ngăn ngừa tánh
ích kỷ hại nhân.
Hai giáo sư người Thụy Sĩ Claus Wedekind và Manfred Milinski đã
bầy ra một "trò chơi" nhờ các sinh viên tham dự vào một
cuộc thí nghiệm để tìm hiểu hiện tượng "đền đáp gián
tiếp" có thật sự thể hiện hay không. Họ được 80 sinh
viên cộng tác, mỗi người ngồi trước máy điện toán, coi
như được phát một số đồng Franc tiền Thụy Sĩ. Họ có
quyền phát tiền cho một người bạn tham dự cuộc chơi. Mỗi
lần mỗi sinh viên lại cho tiền một người khác nhau, mỗi
người chơi không biết ai là "đối tác" của mình; trên màn
ảnh máy vi tính chỉ biết là đối tác đó đã từng phát
tiền cho người khác bao nhiêu lần.
Kết quả cho thấy thuyết "đền đáp gián tiếp" (indirect
reciprocity) được thể hiện. Nếu thuyết đó không đúng, tức
là các sinh viên quyết định đem tặng tiền cho người khác
một cách hoàn toàn ngẫu nhiên, thì khi trò chơi kết thúc, số
tiền vốn của mọi người sẽ gần như bằng nhau. Nhưng sau
cùng, khi tổng kết xem mỗi người còn bao nhiêu tiền, người
ta thấy những sinh viên nào hay đem tiền cho người khác nhất
cũng là những sinh viên nhận được nhiều hơn các bạn khác.
Nhưng tất nhiên trong nhân loại có những người vị tha hơn
người khác, và ngược lại có người thường chỉ nghĩ đến
mình. Hành vi của họ khác nhau như thế nào khi biết rằng
những người có tiếng vị tha có thể được đền đáp?
Một cuộc nghiên cứu khác, công bố năm 2008 trên tạp chí
Social Psychology Quarterly, của hai giáo sư Brent Simpson và Robb
Willer ở Mỹ, đã tìm hiểu kỹ hơn về tác phong của con
người trong hoàn cảnh có sự đền đáp gián tiếp. Trong thí
nghiệm này, người ta trắc nghiệm trước các đối tượng
để xếp loại những người có khuynh hướng vị kỷ trong một
nhóm, nhóm kia là những người được xếp loại vị tha. Khi
tham dự cuộc chơi mà biết rằng các hành động thiện trong
tương lai có thể được đền đáp thì những người vị kỷ
phản ứng rất tích cực. Ngược lại, những người vốn tính
vị tha thì dù biết sau này có được đền đáp hay không, họ
cũng không chịu ảnh hưởng. Như vậy nghĩa là hành động hoàn
toàn vị tha là có thật; nhưng nhân loại không phải ai cũng
vị tha. Thí nghiệm thêm lần nữa, hai tác giả thấy rằng khi
được chứng ai có hành động thiện, thì những người vị tha
thường 'tưởng thưởng" cho những người thiện đó nhiều
hơn những người có tính vị kỷ qua việc đền đáp gián
tiếp.
Tạp chí Games and Economic Behavior tháng 11 năm 2009 đăng kết quả
cuộc nghiên cứu của ba giáo sư ở Âu châu, họ chia các đối
tượng nghiên cứu làm hai nhóm, một nửa thì mỗi lần "làm
việc thiện" đều được báo cho mọi người biết, một nửa
thì hoàn toàn không. Kết quả cho thấy trong xã hội quả thật
có hiện tượng thuần túy "đền đáp gián tiếp." Nhưng bên
cạnh đó cũng có những người làm điều thiện vị tính toán
hơn thiệt.
Nhiều quý vị nghe những câu chuyện trên sẽ thấy là kết
quả của những cuộc nghiên cứu mới kể thật ra không có gì
lạ. Nếu vậy thì rất đáng mừng. Không thấy gì mới lạ,
nghĩa là chúng ta không cần phải mất công bầy ra các cuộc
nghiên cứu (hàng ngàn cuộc nghiên cứu đã thực hiện) chỉ
để biết một điều mà ai cũng đã tin là đúng từ lâu rồi:
"Thiện tâm ở tại lòng ta."
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/8591), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét