tĩnh của người Nhật Bản sau cuộc động đất và sóng thần
vừa qua, chúng ta phải công nhận dân Nhật có những đức tính
mà mình phải học. Thái độ khiêm cung này rất cần thiết; vì
nếu mình không nhìn thấy, không biết thán phục những cái hay
của người khác thì cũng không biết tự sửa chữa những cái
dở của mình.
Nhưng không thể so sánh Việt Nam với Nhật Bản hay với bất
cứ nước nào, để nói dân tộc này hơn hay kém một dân tộc
khác. Người mình có những ưu điểm khác với người Nhật,
cũng như người Nhật có những nhược điểm khác với mình.
Chúng ta có thể nhìn lại với con mắt quân bình, không thiên
kiến, để thấy không phải cái gì mình cũng nên giống như
người Nhật Bản. Có thể rút kinh nghiệm vụ động đất vừa
qua để thấy xã hội Nhật Bản có một tinh thần khắc kỷ và
trật tự rất mạnh; nhưng ngược lại họ quá cứng rắn, có
khi thành cố chấp. Trong khi cũng phải công nhận dân Việt mình
thì có tính mềm dẻo, linh động nhiều khi quá đáng, cần
phải tránh.
Tuần báo Economist tường thuật sau trận động đất và sóng
thần đánh vào làng Kesennuma, nơi có hơn 25 ngàn người chết
hoặc mất tích, cho thấy guồng máy chính quyền Nhật Bản quá
cứng nhắc. Vì động đất người dân phải xếp hàng chờ
đợi mua xăng. Tuy các nhà máy lọc dầu gia tăng hoạt động,
số cung cấp xăng dầu không giảm đến mức quá thiếu thốn;
nhưng chính việc áp dụng luật lệ cũng làm cảnh thiếu xăng
trầm trọng hơn. Một điều luật ở Nhật bắt các trạm xăng
phải dự trữ một số lượng đủ cung cấp cho 70 ngày. Ngay
trong cảnh mới động đất xong, các trạm xăng khi thấy số
dự trữ xuống tới mức 70 ngày cũng ngưng bán. Tất nhiên
người tiêu thụ ở Nhật bình thản chấp nhận cảnh khan hiếm
xăng do luật lệ gây ra như thế; vì bản chất họ luôn luôn
trọng kỷ luật. Nhưng người ngoài thì ai cũng thấy trong hoàn
cảnh khẩn cấp thì bảo vệ một điều luật như vậy là cố
chấp! Phải đợi 10 ngày sau, chính phủ trung ương mới cho phép
các trạm xăng chỉ giữ một khoảng dự trữ cho 45 ngày mà
thôi!
Có thể nói hệ thống chính trị nước Nhật được xây dựng
rất kiên cố, xã hội quá trật tự, không uyển chuyển để
thích ứng với cơn nguy biến. Ngay khi bại trận, họ đã xóa
bỏ chế độ quân phiệt độc tài, nhưng cả xã hội và hệ
thống hành chánh vẫn tổ chức theo lối hàng dọc từ trên
xuống dưới. Mọi sinh hoạt chính trị, kinh tế đều đặt
dưới sự điều hành của ba thế lực trong xã hội. Đó là
guồng máy hành chánh, các ngân hàng lớn, và các đại công ty.
Chưa kể, một đảng chính trị gần như nắm độc quyền trong
hơn nửa thế kỷ, vì đảng Tự do Dân chủ liên kết được
cả ba thế lực trên. Người dân Nhật thản nhiên chấp nhận
tình trạng đó từ năm 1947 khi bản hiến pháp dân chủ được
áp dụng. Nhờ đảng Tự do Dân chủ và các đồng minh của họ
trong guồng máy hành chánh và giới tài phiệt đã mang lại
cuộc sống thịnh vượng, với những người lãnh đạo có tư
cách đáng kính trọng cho nên dân Nhật vẫn chấp nhận. Nhưng
một hệ thống chính trị tập trung và chỉ huy như vậy chứa
sẵn mối rủi ro, nếu dân trí không cao hoặc nếu người cai
trị không lương thiện. Thói quen răm rắp tuân theo lệnh trên
của người dân và quyền hành tập trung vào guồng máy hành
chánh đó không còn thích hợp khi phải đối phó với những
biến cố bất ngờ lớn.
Người Nhật Bản đã nhìn thấy nhược điểm đó một lần
trong vụ động đất ở Kobe năm 1995. Năm đó, chính phủ Nhật
lúng túng và chậm chạp trước tai biến lớn lao (phải công
bằng mà nói thêm rằng chính phủ Mỹ cũng lúng túng như vậy
trong thời gian bão Katrina). Cuộc động đất Kobe đã khiến
nhiều người Nhật cảm thấy mất lòng tin vào khả năng của
họ. Năm nay chính phủ Naoto Kan đã phản ứng rất nhanh trong
việc trấn an tinh thần dân chúng. Các công chức bộ Kinh tế,
Thương mại và Công nghệ làm việc ngày đêm, có lúc làm việc
trong bóng tối để tiết kiệm điện. Nhưng guồng máy hành
chánh vẫn chạy theo thói quen cố hữu.
Một nghị sĩ đảng đối lập, ông Kouta Matsuda đã cố gắng
đi cấp cứu vùng Miyagi mà ông là đại biểu. Vốn là một nhà
kinh doanh thành công, ông Matsuda đã lái một chiếc xe tải nhỏ
4 tấn chở phẩm vật tới giúp các cử tri của mình. Nhưng
cảnh sát không cho phép ông lái chiếc xe đó trên con đường
dành cho xe tải. Bởi vì đã có lệnh con đường đó được
dành riêng cho các xe cấp cứu. Ông cho biết tại Miyagi còn rất
nhiều thực phẩm nhưng thiếu một hệ thống phân phối hữu
hiệu.
Sau đó, ông Matsuda đã mượn một chiếc máy bay trực thăng
chở thức ăn, thuốc men và dụng cụ để sạc điện cho máy
điện thoại di động tới Miyagi; nhưng cảnh sát không cho phép
máy bay đáp xuống. Cũng vì đã có lệnh cấm. Ông bèn xin phép
được thả các phẩm vật từ máy bay xuống đất; lại bị
từ chối, vì làm như vậy là trái luật lệ, mặc dù chiếc
trực thăng bay là là chỉ cách mặt đất có một mét!
Người Nhật rất trọng kỷ luật. Một chuyến xe lửa phải
ngưng chạy trong 16 tiếng đồng hồ, nhưng tất cả các hành
khách vẫn bình tĩnh và lễ độ; các phòng vệ sinh vẫn sạch
sẽ không một vết nhơ. Đức tính kỷ luật của cả một dân
tộc rất đáng kính phục. Nhưng thi hành luật lệ một cách
cứng nhắc thì không nên, sẽ trở thành cố chấp. Người
Việt Nam trái lại; có thói quen sống linh động, "chín bỏ
làm mười." Nhưng biến báo, uyển chuyển thái quá thì có khi
sẽ thành vô kỷ luật.
Giữa hai thói xấu, tính cứng nhắc và thiếu kỷ luật, chúng
ta không thể nói thói nào xấu hơn. Nhưng người ta chỉ phạm
lỗi cứng nhắc hoặc cố chấp khi phải đối phó với những
hoàn cảnh bất thường. Nghĩa là những trường hợp hiếm hoi.
Trong hoàn cảnh bình thường, giữ đúng kỷ luật thì không
gọi là cố chấp nữa. Còn thói "biến báo" có khi bất
chấp kỷ luật thì nếu đã tập nhiễm sẽ khó bỏ; có thể
sẽ trở thành một thói xấu thường xuyên, xã hội sẽ khó
sống hạnh phúc.
Tại sao người Nhật với người Việt mình khác nhau như vậy?
Những thói quen có tính cách tập thể này chắc đã thành hình
suốt chiều dài lịch sử mỗi dân tộc. Trong hơn một ngàn năm
gần đây, lớp người được kính trọng nhất trong xã hội
Việt Nam là các nhà Nho. Ở Nhật Bản, lớp người ưu tú là
những võ sĩ, đẳng cấp bushi xuất hiện từ thời đại Bình
An (Heian, 794 - 1185). Năm 1185 Tướng quân Minamoto Yoritomo biến
tầng lớp Samurai thành một định chế chính thức. Họ cũng
được rèn luyện theo luân lý Nho giáo giống như các nhà Nho
Việt Nam; nhưng người Nhật lấy các võ sĩ làm gương. Nho giáo
truyền vào nước Nhật qua ngả Hàn Quốc. Năm 285, Vua Keun Ch'ogo
thuộc triều đại Paekche đã cử một nhà Nho là Wang In đem 10
chương trong sách Luận Ngữ và cuốn Nhất Thiên Tự (Senjimon)
sang Nhật Bản. Nho giáo được đưa sang Việt Nam sớm hơn;
chính thức bắt đầu từ thời Sĩ Nhiếp (187 – 226). Cùng học
một hệ thống đạo lý nhưng ở nước Nhật thì đẳng cấp
võ sĩ là tiêu biểu cho nền đạo đức, nhấn mạnh đến lòng
trung thành tuyệt đối với chủ nhân, tức là các sứ quân;
trong khi đó ở nước ta chính các nhà Nho, tức là những văn
nhân, là lớp người chuyên chở đạo lý.
Văn khác với võ; người Nhật cương còn người mình nhu. Vì
kỷ luật là điều kiện sống còn của các người ra chiến
trận, còn các nhà văn cần được tự do, và nghĩ đến tình
hơn lý, trọng những cá tính đặc thù hơn tính chất đồng
nhất của tập thể. Dân tộc nào cũng cần biết khai triển
những ưu điểm của nền văn hóa mình trong khi phải học hỏi
người khác.
Khung cảnh thiên nhiên có thể thay đổi lối sống. Khổng Tử
đã nhận xét về ảnh hưởng của địa dư trên tính khí con
người: "Khoan nhu dĩ giáo, bất báo vô đạo, nam phương chi
cường dã; quân tử cư chi. Nhẫm kim cách, tử chi bất yếm,
bắc phương chi cường dã; nhi cường giả cư chi" (Dậy dỗ
người với lòng khoan nhu; không báo thù kẻ vô đạo, đó là
sức mạnh của người phương nam; người quân tử theo đó.
Nằm ngủ với áo giáp, binh khí; chết cũng không sợ, đó là
sức mạnh của người phương bắc; người hùng mạnh theo đó,
Trung Dung, 10) [寬柔以教，不報無道，
南方之強也，君子居之。衽金革，死而不厭，北方之強也，而強者居之].
Trong câu trên Khổng Tử nói đến những giống dân không phải
người Hán sống ở phía Nam Trường Giang và phía Bắc vùng
châu thổ Hoàng Hà. Dân Nhật Bản có sức mạnh của người
phương Bắc, người Việt Nam có sức mạnh của người phương
Nam.
Nhu quá thành vô kỷ luật, cương quá thành cố chấp. Mỗi dân
tộc Việt và Nhật có nhiều ưu điểm và nhược điểm khác
nhau. Cả hai nước Việt Nam và Nhật Bản đều chịu ảnh
hưởng của luân lý Nho giáo cũng như dân Hàn Quốc; và mỗi
nước đã phát triển trên những con đường khác nhau. Chúng ta
không nên thấy những thói quen xấu của người Việt Nam gần
đây mà nghĩ rằng đó là những tật xấu có từ lâu, do bản
tính dân tộc. Thực ra đại đa số những thói xấu như sống
vị kỷ, vô kỷ luật, trọng tiền tài; đến cảnh quan chức
tham nhũng, vô trách nhiệm, khinh dân, như chúng ta đang chứng
kiến trong xã hội hiện nay đều là do ngoại cảnh hoặc gây
ra, hoặc đẩy lên đến mức độ quá cao, quá lộ liễu. Vì
thượng bất chính, hạ tất loạn, điều này ai cũng biết.
Nhật Bản là một nước dân chủ, tinh thần võ sĩ và luân lý
Nho giáo vẫn tồn tại mặc dù chế độ chính trị thay đổi.
Nhưng truyền thống của dân Nhật cũng đưa tới những nhược
điểm trong hệ thống chính trị, hiện rõ qua vụ động đất
vừa qua. Nổi bật nhất là trong vụ nhà máy điện nguyên tử
Daiichi.
Như trên đã nói, hệ thống chính trị Nhật Bản tuy là dân
chủ nhưng vẫn quá tập trung. Đặc biệt là giới tư bản nắm
guồng máy tài chánh, kinh tế, cộng tác quá chặt chẽ với hệ
thống hành chánh. Người Nhật đoàn kết và tin cẩn nhau, nhìn
ai cũng thấy người ta lương thiện, chính trực, ai cũng trọng
công ích, có tinh thần trách nhiệm; đó là một ưu điểm tập
thể nhờ truyền thống võ sĩ đạo. Nhưng khi những công chức
có nhiệm vụ kiểm soát giới quản lý trong lãnh vực tư mà tin
tưởng quá đáng vào những người mình phải kiểm soát, thì
họ rất dễ phạm những sai lầm. Tình trạng cộng tác mật
thiết đó khiến trong hệ thống bị thiếu thói quen chất vấn,
tranh luận, thói quen nghi ngờ, phải kiểm tra và tái kiểm tra.
Khi nhà quản lý bỏ qua không quan tâm đến những báo động
về mối rủi ro mà giới công chức đồng ý một cách dễ dàng
thì công chúng sẽ lãnh hậu quả xấu. Mặc dù giới công chức
Nhật không cấu kết với giới quản lý kinh doanh, nhưng họ có
thể làm không tròn nhiệm vụ kiểm soát chỉ vì hai bên đoàn
kết và tin cẩn nhau quá đáng!
Từ mười năm qua nhiều chuyên gia độc lập đã báo động
công ty điện lực TEPCO, chủ nhân nhà máy Daiichi rằng các lò
nguyên tử ở đó, do các kỹ sư Mỹ thiết kế từ nửa thế
kỷ trước, đã lỗi thời, nhưng các báo động đó bị bỏ
qua. Các chuyên viên ở nhà máy đã không thực hiện đủ những
cuộc thanh tra kỹ thuật định kỳ bắt buộc, kể cả lần
trước ngày động đất hai tuần. Khi động đất xẩy ra, các
lò nguyên tử đang giữ chứa nhiều thỏi nguyên liệu hạt nhân
đã dùng rồi, nhiều hơn con số tối đa được giữ. Một
tháng trước ngày động đất, các công chức đã chấp thuận
lời yêu cầu của công ty TEPCO triển hạn việc sử dụng sáu
lò nguyên tử thêm 10 năm nữa mặc dù đã có những báo động
là sức chịu đựng quá nặng nề rồi.
Không ai nghi ngờ giới công chức Nhật Bản đã dễ dãi với
công ty điện lực vì được hối lộ. Tuy nhiên, trong hệ
thống điều hành kinh tế cũng như chính trị một quốc gia, sau
khi tạo ra những định chế cân bằng để tự kiểm soát thì
vẫn còn phải tạo thêm thói quen chất vấn, tranh luận với
nhau, chứ không thể nhân danh tình đoàn kết mà hoàn toàn tin
tưởng nhau. Đây là một vấn đề văn hóa chứ không còn là
chính trị nữa.
Tất nhiên, dù hệ thống chính trị nước Nhật có nhược
điểm như thế, nó cũng trăm lần tốt hơn một hệ thống
chính trị hoàn toàn dựa trên tham nhũng và tinh thần bè đảng,
bất chấp công ích và đạo lý. Nhưng xin đừng ai nghĩ rằng
tình trạng xấu xa tàn tệ đó là do bản chất của người
Việt Nam tạo ra! Không người Việt Nam nào chấp nhận tình
trạng đó. Khi so sánh với nước ngoài, ai cũng cảm thấy nhục
nhã.
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/8436), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét