hình thành từ nền văn minh sông Hồng nền văn minh nông nghiệp
trồng lúa nước cách đây hơn bốn ngàn năm. Từ nhu cầu
chống thiên tai, chống ngoại xâm và trị thủy, tổ tiên ta đã
hiểu được tầm quan trọng của sự quần cư đoàn kết của
các nhóm người Việt. Rồi sau khi giành được độc lập từ
tay người Hán, người Việt đã lần lượt xây dựng những
triều đại phong kiến tập quyền ở trung ương, cùng với sự
cổ súy và thiết chế hóa các giá trị văn hóa và luân lý
Khổng Nho với tư tưởng quy tụ và "đại nhất thống".
Từ hoàn cảnh ấy, trên tất cả, <em><strong><a
href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_t%E1%BA%ADp_th%E1%BB%83">chủ
nghĩa tập thể</a></strong></em> đã ăn sâu vào dân tộc tính
của người Việt chúng ta.
Văn hóa Khổng Nho là một hệ thống các giá trị triết học
và luân lý xem xét các cá nhân con người trong tổng hòa các
mối quan hệ xã hội, chủ trương xây dựng một xã hội ổn
định và "đại nhất thống" mang đặc điểm của chủ
nghĩa tập thể. Mỗi cá nhân có nghĩa vụ phục tùng xã hội
và tất cả những giá trị vinh danh cái toàn thể. Trong nền
luân lý ấy, cá nhân không phải là một chủ thể độc lập
được tự do định đoạt, tự do ý chí mà chỉ là một cá
thể nhỏ bé phụ thuộc và phục vụ cái tập thể "cao quý"
hơn; tập thể đó có thể là gia đình, là đẳng cấp hay lớn
hơn là quốc gia.
Mọi mưu cầu cho cá nhân, khác biệt với luân lý tập thể
đều bị xem là tiêu cực, là ích kỷ. Mọi luân lý khác biệt
với luân lý nguồn chính đều không được chấp nhận. Ở đó
không có chỗ cho sự đứng lên tranh biện đúng sai mà chỉ có
sự chấp nhận. Mọi người từ khi được sinh ra đã tự nhiên
bị trói buộc trong ba mối quan hệ (tam cương) với những giá
trị luân lý bắt buộc, không thể thay đổi. Để đảm bảo
cho những giềng mối xã hội ấy được ổn định, triết lý
Nho giáo chủ trương mỗi người phải có bổn phận thực hiện
đúng những chuẩn mực sẵn có. Trong nền văn hóa ấy, mỗi cá
nhân là những thực thể yếu đuối, không đủ sức để tạo
ra những khác biệt đáng kể chứ chưa nói đến đối lập
với tư tưởng dòng chính, một phần do sự chế tài của
quyền lực chính trị còn phần kia là do sự áp đảo của sức
mạnh ý chí tập thể.
Sự đồng thuận và hòa hợp giữa cá nhân và xã hội (như
Khổng Tử cổ võ) tất nhiên là điều tốt, nhưng nó thực sự
là điều không phù hợp với tự nhiên. Mãi mãi không bao giờ
tồn tại một xã hội mà ý chí mọi cá nhân đều phù hợp
với nhau và phù hợp với toàn thể xã hội. Vì thế dùng sức
mạnh chế tài của Nhà nước hay sức mạnh của ý chí tập
thể để duy trì sự hòa hợp ấy thì đây là điều đồng
nghĩa với sự phủ nhận phẩm giá con người.
Tôi viết những điều này không nhằm tập trung sự đả kích
vào Nho giáo; nêu lên mặt hạn chế của một vấn đề không
phải là phủ nhận mọi mặt tích cực của nó. Hơn ai hết,
tôi luôn đặt một niềm hy vọng rằng thế hệ trẻ chúng ta
sẽ là những người nhận chân được cả hai mặt tốt xấu
của những giá trị truyền thống, những giá trị đặc trưng
Á Đông mà dân tộc ta đã chia sẻ mấy ngàn năm qua, để
định hướng và phác thảo cho những giá trị tương lai, phù
hợp với hoàn cảnh mới. Nếu không làm được điều này thì
chúng ta khó lòng tiếp thu những giá trị mới, những giá trị
nâng đỡ cho nền tảng của một Việt Nam tự do dân chủ sau
này.
Dân tộc ta đã thăng trầm trong ảnh hưởng lớn của nền văn
hóa ấy, chưa từng được trải nghiệm những tư tưởng cởi
trói của chủ nghĩa phóng khoáng và sự đề cao tự do cá nhân
thì lại bị "hồng hóa" trong hệ tư tưởng cộng sản, cũng
là một dạng của chủ nghĩa tập thể. Nhưng ý thức hệ này
còn nguy hiểm gấp bội lần khi ở đó <strong>cá nhân không
những không được coi trọng mà còn trở thành con cờ, là
phương tiện hy sinh để đạt được cái mục tiêu mang bộ
cánh "tập thể" hay "xã hội", trong khi nó thực sự chỉ
là mục tiêu của một cá nhân hay nhóm cá nhân thống
trị</strong>. Và cũng thật dễ hiểu khi chủ nghĩa cộng sản
không thể tác oai tác quái ở phương Tây mà lại chạy về
phương Đông để hoành hành trên những xứ sở thấm nhuần
truyền thống tôn sùng "trật tự" và chủ nghĩa tập thể
như ở Việt Nam ta. Sự đoàn kết, "nhất trí' phục vụ cho
"mục tiêu chung" cao cả được cổ súy và nếu cần thì bị
áp đặt bằng vũ lực đã tiêu diệt mọi ước muốn tranh
biện, và lòng khát khao có được quyền tự do cá nhân. Đoàn
kết và thống nhất luôn là chiêu bài để ngăn chặn sự
"phân hóa", hay "phân chia", vì phân hóa hay phân chia luôn
mang ý nghĩa bất ổn, tiêu cực! Bao nhiêu năm sống dưới chế
độ phong kiến, thực dân rồi cộng sản, "trật tự" và
"chuẩn mực" luôn là một cái gì đó biểu trưng cho sự ổn
định và tốt đẹp!?
Người ta những người Việt Nam chúng ta đã quen với việc
tuân phục một sự chỉ đạo từ trên xuống, miễn sao nó mang
cái danh hiệu phục vụ cái chung và được đám đông chấp
nhận,thì mọi sự kháng cự xuất phát từ cá nhân sẽ là một
hành động rồ dại. Đó là cái tâm lý chung của chúng ta. Tôi
đang nghĩ đến nguyên nhân vì sao hoài bão và những nỗ lực
của nhà cách mạng Phan Chu Trinh gặp vô vàn khó khăn với chủ
trương "<em>Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh</em>",
trái ngược với sự mở rộng dễ dàng của tư tưởng cộng
sản trong đám đông quần chúng Việt Nam đầu thế kỷ XX. Dân
ta có thói quen muốn được người khác sắp đặt chứ không
muốn tự nỗ lực!?
Quay trở lại với những hậu quả của chủ nghĩa tập thể,
và tư duy giáo điều sâu đậm trong nền văn hóa nước ta. Một
minh chứng tiêu biểu và khá rõ ràng cho hậu quả của lối tư
duy rập khuôn, thụ động ấy được thể hiện trong nền giáo
dục Việt Nam đương đại. Ngành giáo dục là nơi đào tạo
nhân tài cho đất nước, thế nhưng nền giáo dục nước ta sau
bao nhiêu lần "đánh trống khua chiêng" cải cách vẫn "mèo
lại hoàn mèo", vẫn không tạo nên sự khởi sắc đáng kể
nào, dù chương trình học cho học sinh phổ thông nặng nề
đến ngạt thở và những kỳ thi vào đại học rầm rộ không
kém những kỳ thi tuyển vào đại học Harward. Nếu vẫn giữ
mãi cái phong cách dạy học "cho nhận" thì khó lòng có sự
thay đổi nào. Bởi vì giáo dục không phải là sản xuất,
giảng dạy không phải là "chế tạo" ra những lớp người
với những đặc điểm hình mẫu về đạo đức và trí tuệ
tiêu chuẩn nào đó mà là một sự tương tác, một sự gợi
mở làm bộc lộ tài năng tiềm ẩn của học sinh. Dạy tốt
tức là làm tốt vai trò của người mở khóa giải phóng năng
lượng cá nhân, tạo cho học sinh cơ hội khẳng định "cái
tôi'. Lãnh hội những giá trị sẵn có là điều cần thiết
nhưng tư duy giáo điều, rập khuôn không phải là mảnh đất
tốt để biến tài năng trí tuệ thành thành tựu khoa học.
Học sinh, sinh viên Việt Nam hiện nay vẫn đang cật lực học
hành trong một môi trường giáo dục chuộng "quy chuẩn" như
thế, để thụ hưởng những giá trị đã sẵn có, đã được
công nhận chứ không phải là để phá cách, "vựơt rào"
đến những giá trị mới mẻ. Vì vậy, ở Việt Nam không
thiếu học sinh, sinh viên giỏi nhưng thiếu trầm trọng những
nhà khoa học thực thụ cùng với những sáng kiến, sáng chế
khoa học mang tầm vóc lớn có thể giúp ích cho sự phát triển
quốc gia. Đây là cái hậu quả của nền văn hóa và các thiết
chế chính trị xã hội không tôn trọng ý kiến cá nhân, và
quyền tự do ý chí của cá nhân.
Nhưng đó chỉ là một trong những biểu hiện của căn bệnh nan
y của hiện tình nước nhà. Một nền văn hóa kế thừa sự
đề cao chủ nghĩa tập thể, trói buộc ý chí cá nhân; một
nền chính trị độc tài toàn trị, phủ nhận mọi quyền tự
do cá nhân; một nền kinh tế nửa mùa kém sáng tạo, đó là
tất cả những gì chúng ta có thể cảm nhận khi "bắt
mạch" cho xã hội Việt Nam đương đại.
Người Á Đông ưa chuộng sự ổn định và an toàn, nhưng chỉ
có sự mạo hiểm trải nghiệm mới tạo nên sự phát triển
của tư duy khoa học. Không ai biết được một điều nào đó
là đúng hay sai cho đến khi nó được thực tế kiểm chứng.
Con người có thể mắc sai lầm, nhưng chúng ta có thể sửa sai.
Vì thế mỗi người xứng đáng được trao cho cơ hội quyết
định những việc mình làm, và kết quả sẽ được kiểm
chứng, cho họ mạo hiểm và thất bại để tìm ra một con
đường mới là cách tốt nhất chứ không phải chỉ cho họ
tiếp tục đi con đường cũ để được an toàn, để khỏi
thất bại.
Sự phát triển của xã hội không cho phép chúng ta luôn bước
đi trên nhứng con đường đã được vạch sẵn. Hơn nữa, mỗi
người được quyền sống hạnh phúc theo cách riêng của mình
mà không phải chịu sự ngăn cản hay "định hướng" nào
đó, miễn sao điều này không ảnh hưởng đến quyền tự do
của người khác, đó mới là điều hợp với tự nhiên nhất,
vì tính đa nguyên của xã hội và là phương pháp tốt đẹp
nhất để năng lực cá nhân được thể hiện. Con người sẽ
sống và làm việc đạt được hiệu quả tốt nhất theo ý chí
và nguyện vọng của chính mình hơn là được ai đó nhân danh
Nhà nước hay xã hội chỉ bảo phải làm gì!
Tôi không phải là người theo <a
href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%C3%A1_nh%C3%A2n">chủ
nghĩa cá nhân</a>, nhưng thiết nghĩ việc đề cao quyền tự do
cá nhân là thực sự cần thiết cho một xã hội hướng đến
sự phát triển. Hiểu được tầm quan trọng của quyền tự do
cá nhân, chúng ta sẽ có cái nhìn khoan dung hơn đối với những
ý kiến và hành vi khác biệt; từ đó sẽ chấp nhận ý kiến
phản biện và sự khác biệt với tư duy cởi mở và thái độ
ôn hòa.
Thế giới Tây Âu và những xứ sở tự do ở Đông Á đã tiến
những bước dài trên con đường dân chủ hóa và đã đạt
được những phát triển toàn diện.
Trong khi Việt Nam ta mới lập cập tìm cách thoát ra khỏi đói
nghèo và hiện còn phải đối mặt với biết bao vấn nạn
quốc nội và đối ngoại. Dân chủ tự do là câu trả lời
thỏa đáng hơn bao giờ hết, nhưng nó không phải là một món
hàng, chúng ta không thể đi mua ở Mỹ một chút, ở Pháp một
chút, ở Nhật một chút rồi kết hợp lại mà thành. Dân chủ
đòi hỏi nỗ lực của mỗi chúng ta.
Muốn có một nền dân chủ thì phải có trước hết những con
người dân chủ, một con người dân chủ trước hết là
người hiểu rõ tầm quan trọng của tự do cá nhân và sự đa
nguyên của xã hội. Con người là chủ thể của xã hội, xã
hội không thể tiến bộ với những con người yếu đuối, bị
kiềm chế và không được tự do ý chí. Những người trẻ
thông minh, năng động, có đủ can đảm để thoát ra khỏi cái
tư duy "trật tự" và cái bóng tối của chủ nghĩa tập thể
đè nặng lên cả nền văn hóa của chúng ta sẽ là những
người xây dựng ngôi nhà tự do dân chủ trong tương lai cho
một nước Việt Nam vốn đã chịu quá nhiều đau thương, tủi
hổ và những khiếm khuyết trong nền văn hóa suốt thế kỷ XX
vừa qua.
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/7676), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét