đi về đâu?" tôi đã trả lời hai câu hỏi đã nêu ra, rằng
tập đoàn kinh tế Nhà nước Việt Nam hình thành theo và từ mô
hình các Tổng Cty đầu ngành của các nước XHCN cũ vốn đã
làm các nền kinh tế XHCN đó sụp đổ, nên cũng sẽ làm nền
kinh tế XHCN của Việt Nam sụp đổ.
Với bài này tôi muốn phân tích tiếp, tại sao mô hình kinh tế
này sẽ sụp đổ ở VN và nếu thế thì nó sẽ sụp đổ như
thế nào? Liệu có cách nào "tái cấu trúc" chúng để tránh
sự sụp đổ được báo trước đó không?
Ở VN hiện nay, kinh tế Nhà nước năm 2010 chỉ góp 21% GDP nhưng
chiếm trên 40% vốn đầu tư quốc gia và chỉ tạo công việc
cho chưa tới 4% lực lượng lao động. Đó là các con số của
Chính phủ. Còn theo ước tính của các nhà quan sát kinh tế
độc lập thì, nếu tính cả các đơn vị làm kinh tế của
Đảng, của các đoàn thể Công đoàn, Phụ nữ, Đoàn Thanh
Niên, của các lực lượng vũ trang và an ninh (Quân đội và
Công an, Cảnh sát Biển và Biên phòng, An Ninh chìm & nổi-trong &
ngoài nước), kinh tế nhà nước tại Việt Nam chiếm đến
trên 80% nguồn vốn đầu tư của quốc gia và vì thế nó phải
được coi là lực lượng kinh tế chủ đạo.
Nhìn sơ qua ai cũng thấy ngay tính không hiệu quả trầm trọng
đến vô lý của mô hình kinh tế NN. Đó là lý do đầu
tiên-hậu quả kinh tế thua lỗ thất thoát, sẽ làm nó phá sản
và chính những người hỗ trợ nó là CP cũng không chịu
được và càng không bao biện được. Chính phủ càng bơm
nhiều vốn vào các TĐKTNN, càng mất hết.
Hậu quả thứ hai là đạo đức kinh doanh xấu xa của mô hình
TĐKTNN: tính hình thúc, sự hoang phí, tệ tham nhũng, nạn báo
cáo giả dối, sự vô trách nhiệm tràn lan, sự kém cỏi và kém
chất lượng dịch vụ, sự thiếu vắng văn hoá và đạo đức
kinh doanh... Tất cả tạo nên và làm cho văn hoá kinh doanh và
văn hoá xã hội nói chung ngày càng xuống cấp… Càng hô hào
thi đua, càng mất văn hoá hơn.
Hai hậu quả trên khi được biểu hiện kết hợp trên diện
rộng, mức độ sâu xa, thời hạn lâu dài nhiều năm và trong
khắp mọi nghành kinh tế với số lượng đầu tư vật chất
lớn… sẽ làm nên tình trạng: về văn hoá thì cả xã hội
ghê tởm và căm ghét, về kinh tế thì cả nền kinh tế bị
khủng hoảng "vạ lây", về xã hội thì làm mất hết cơ
hội vươn lên cuộc sống giàu có cho đất nước, cuối cùng
cả xã hội sẽ phải đứng lên xoá bỏ mô hình KTNN này.
Tại sao hai hiện tượng "hậu quả" trên sẽ nhất định
sẽ xảy ra với mô hình KTNN?
Đó là một phép qui nạp: Vì chúng đã và đang xảy ra…, và:
Bởi vì mô hình Kinh tế nhà nước XHCN vốn nó đã chứa những
hạt giống, mầm mống mâu thuẫn sẽ làm đổ vỡ đó xảy ra,
từ trong cơ sở triết học và lý thuyết kinh tế sinh ra chúng:
lý thuyết kinh tế Kế hoạch Tập trung (KTKHTT) XHCN! Vâng, cha
mẹ tinh thần, hay cái gen gốc, của mô hình KTNN XHCN hiện nay
vẫn là lý thuyết Kinh tế Kế hoạch tập trung XHCN!
Chúng ta lại phải giật lùi một chút đến những năm 50, xem
lại về lịch sử hình thành từ đầu các hình thái tổ chức
công ty nhà nước XNCH nói chung.
Chúng ta (và các nước cựu XNCH trước kia) tưởng mình đã
cắt đuôi và đoạn từ dứt khoát với lý thuyết kinh tế kế
hoạch hóa tập trung từ khi giải tán các Uỷ ban Kế hoạch Nhà
nước từ TW đến địa phương? Không hề! Chúng ta đã chỉ
không "làm kế hoạch tập trung" tại TW hay các UBND Tỉnh, mà
chỉ "lập" và "giao" chỉ tiêu cho các ngành theo đó tự
làm kế hoạch thực hiện, từ TW đến địa phương, mà thôi.
Đó chỉ là tự dối chính mình, còn bản chất sự việc vẫn
như cũ: các Chỉ tiêu vẫn được xác lập từ TW và rồi
"phân chia", "giao" về các địa phương, các đơn vị kinh
tế chủ đạo là các TĐKTNN, để họ "làm kế hoạch". Các
kế hoạch đó liệu có thể được chấp nhận nếu làm không
theo các chỉ tiêu "trên giao"?
Bước "cải tổ" trên, mà bản chất như một trò lưu manh
vặt, từng được ca ngợi như bước tiến lớn về lý luận
và lý thuyết của nền KT XHCN khắp Âu Á Mỹ! Theo tôi, dù có
gọi tên thế nào, hiện nay thành phần KTNN của ta vẫn là kinh
tế KHTT.
Yếu tố cơ bản sống còn trong lý thuyết KT KHTT là đại
diện và bảo vệ sở hữu nhà nước (SHNN) trong các mô hình
kinh tế sản xuất, kinh doanh và phân phối dạng nông trường,
công ty, tổng công ty, HTX mua bán…, đến nay hoàn toàn chưa
được Lênin và các lý thuyết gia KT XHCN sau ông giải quyết.
Đó là, quyền sở hữu toàn bộ tài sản quốc gia đã được
tập trung vào Sở hữu Nhà nước (SHNN) bằng bạo lực cách
mạng rồi, làm sao phân chia lại quyền sở hữu NN đó ra cho
các đơn vị kinh tế nhà nước XHCN đây? Thành ra, các công ty
Nhà nước XHCN chưa bao giờ và chưa ở đâu thực chất là một
pháp nhân độc lập và có thể sống độc lập pháp lý với
chủ của chúng như các công ty tư bản (corporate) được. Ví
dụ: nhà nước XHCN sụp đổ thì các công ty NN lập ra có còn
tồn tại được không? Trong khi các công ty tư bản tồn tại
pháp lý độc lập vài trăm năm sau khi chủ thành lập ra chúng
đã qua đời? Hay: Vinashin có thể độc lập "chết" mà không
liên can gì đến Chính phủ Việt Nam không? Không.
Lúc đầu (những năm 50, 60, 70) người ta phân chia quyền đại
diện sở hữu Nhà nước theo ngành dọc cùng lúc cho các bộ
ngành, bộ tài chính, đảng CS và các đoàn thể cùng đại
diện. Như vậy, trong một Cty hay XN XHCN luôn luôn có 5-6 thành
phần cùng đại diện quyền SHNN đối với các tài sản vật
chất: ban giám đốc, kế toán trưởng, bí thư Đảng, Công
đoàn, Thanh niên, Phụ nữ… Bên trên mỗi Công ty cũng có
chừng đó các ông chủ SHNN cấp tổng công ty, đến các sở
địa phương, rồi các bộ chủ quản, rồi TW…
Hệ thống đại diện SHNN chồng chéo và tầng tầng lớp lớp
này đã tự kiểm soát và kiềm chế bớt tham nhũng nhưng hậu
quả là người ta chỉ lo bảo vệ tài sản XHCN (mà vẫn không
bảo vệ được khi 5-6 đại diện cùng thông đồng tạo nên
những cái gọi là quyền lợi tập thể), nhưng không còn ai lo
vì không còn sức, nhiệt huyết và thời gian làm cho tài sản
nhà nước đó sinh sôi theo kế hoạch được…
Từ những năm 70,80 và 90, khi các liên hiệp xí nghiệp và tổng
công ty toàn ngành hình thành, người ta đã tập trung quyền
hành (thực chất là quyền đại diện SHNN) vào hai thành phần
chính: giám đốc và đảng uỷ Công ty, giai cấp lao động bị
loại hẳn khỏi quyền đại diện SHNN hay quyền hành nói chung.
Từ đó, các KTT chỉ là cái bóng "cánh hẩu" với Đảng và
chính quyền – tài chính không thể minh bạch nữa, còn các
đoàn thể chỉ là "để làm cảnh" hay "lũ chầu rìa" cho
vui xã hội.
Trông Công ty hay tổng công ty thì người ta phải trọng tài
năng và trình độ chuyên môn để làm việc, trong khi các bí
thư đảng CS cơ sở thì thường rất yếu kém mặt này nên
thường không có uy tín và quyền lực, do đó các giám đốc
Tổng công ty luôn có quyền lực tuyệt đối: vừa là đại
diện SHNN vừa là người điều hành kinh doanh và chịu trách
nhiệm với NN về tài sản NN trong cty của mình... hay: vừa đã
bóng, vừa thổi còi cho quân mình đá.
Đại diện SHNN lúc đầu giống như một trách nhiệm trước
một ông vua. Nhưng vì ông vua này không tồn tại, không có bóng
hình, không hiện ra bao giờ, lại rất dễ lừa, dễ mua chuộ,
còn các "đại diện" của vua thì rất tham lam (tiền và
"hoa") và ngu dốt, thích nịnh, thỉnh thoảng đến "cưỡi
rượu" xem "hoa", nên rất dễ điều khiển… Thế là rất
nhanh sau đó các giám đốc thấy mình mới chính là vua thật có
toàn quyền sinh sát với công ty, số tài sản và con người
mình đang quản lý…, họ nhanh chóng trở thành các "vua con".
Còn tâm lý tham nhũng của các ông "vua con" hình thành từ
"đạo đức cộng sản trong sáng" thế này: Các "vua con"
chỉ được Nhà nước giao nhiệm vụ bảo toàn tài sản NN thôi
vì được "tin cậy", nhưng thời gian đầu chưa có kinh
nghiệm và thường ít tài năng nên thường kinh doanh bị lỗ.
Vì mê chiếc ghế "vua con" và không nỡ làm thất vọng cấp
trên nên đành báo cáo láo là Cty kinh doanh "huề", rồi tính
sau. Xoay xở vài năm, được NN hỗ trợ đủ điều ưu ái vốn
và độc quyền thị trường vì là "lực lượng chủ đạo",
có kinh nghiệm hơn, các "vua con" bắt đầu làm ăn có lãi,
nhưng vẫn "phải" báo cáo "huề" để bù lại phần lỗ
trước đó đã nỡ giấu nhẹm. Sau đó, việc kinh doanh có lãi
tiếp thì các "vua" lại "phải tiếp tục" báo cáo
"huề" để dự phòng nhỡ lỗ về sau và cho các "chi phí
ngoài luồng" ngày càng tăng cao cho các đại diện "vua
trên" và cho chính các "vua trên"… Số tài sản để ngoaì
sổ sách để "dự phòng" đó "phải để tạm" trong các
tài khoản do người nhà các "vua con" trông hộ ngày càng
lớn thì cảm giác tự tin của "vua con" ngày càng lớn…
đến một lúc "tự nhiên" "vua con" tin nó là của riêng
mình, vì có ai "trach chấp" đâu? Đó là chưa kể tài sản
người ta cứ mang đến cảm ơn lòng tốt của "vua con" trong
việc ban phát quyền lợi cho đám "cân thần" và "xin làm
cận thần"…
Hiệu quả kinh tế phá hoại, đạo đức tồi tệ, tập trung
quyền hành, tham nhũng tràn lan, tổ chức chính trị xã hội
mất uy tín và tan rã… đã nhanh chóng làm sụp đổ hệ thống
kinh tế rồi hệ thống nhà nước của các nước XNCN châu Âu
những năm 80.
Việt Nam từ những năm 90 bắt đầu thí điểm mô hình Tổng
Công ty, Tập đoàn kinh tế nhà nước với sự vô hiệu hoá
hoàn toàn các tổ chức Đảng, chỉ để lại "làm vì". Thay
vào đó, VN áp dụng mô hình Hội đồng quản trị để đại
diện quyền SHNN, học từ mô hình kinh tế Tư bản thị
trường, để kiểm soát Ban giám đốc.
Vẫn có ít nhất vài điều không ổn trong mô hình "thí
điểm" này:
Thứ nhất, đây là mô hình được "cải tiến – hà hơi"
từ lý thuyết Cty NN XHCN và KT KHTT mà châu Âu đề xướng và
đã thất bại – đã là xác chết hoàn toàn, nay VN ta thí
điểm "tô vẽ-hà hơi lại xác chết" mà đã làm tràn lan
khắp các ngành kinh tế thì thật không khác dựng các thây ma
dậy trong khắp mọi nhà!
Thứ hai, việc "tô vẽ và hà hơi xác chết" có phần vụng
về: Đại diện SHNN trước kia nằm đông đảo trong từng Công
ty mà còn không kiểm soát được Ban GĐ, nay tách ra và giao cho
Hội đồng quản trị đại diện thì phải có Luật đặc biệt
tương xứng cho HĐQT như thanh "bảo kiếm" chứ? Thế mà HĐQT
đã không có thanh bào kiếm là quyền hành bổ nhiệm BGĐ, lại
cũng chả có luật nào tương xứng nhiệm vụ đại diện SHNN
của HĐQT, mà HĐQT lại còn "được" Ban GĐ trả lương thì
"há miệng mắc quai" hay bị "làm nhục quốc thể" chủ
SHNN quá, còn kiểm soát sao được!
Thứ ba, HĐQT giám sát Cty và Ban GĐ bằng Luật Doanh nghiệp, là
bằng các qui chế và tài liệu báo cáo có tính pháp lý, nhưng
ở các Tập đoàn và Tổng công ty NN VN việc báo cáo và làm
việc giữa HĐQT với Ban GĐ lại có tính "nội bộ", không
minh bạch, nên công việc của HĐQT chỉ là hình thức, không
minh bạch và vô tác dụng. Thực tế VN thường là CT HĐQT có
quyền "bao cả sân" của Tổng GĐ luôn nên coi như đá hai
sân, là bắt đầu của tham nhũng như tôi đã phân tích tâm lý
"vua con" trên, thậm chí là hiện tượng "hai vua": CT và
TGĐ chia nhau quyền lực. Kết quả thì vẫn là một: kinh doanh
không hiệu quả, tham nhũng, thoái hoá đạo đức…
Thư tư, đến nay 2010 thì về lý thuyết kinh tế và pháp lý
quốc tế, một công ty nhà nước hay tập đoàn kinh tế nhà
nước vẫn không phải một pháp nhân độc lập (a corporate) mà
chỉ là một bộ phận phụ thuộc của một pháp nhân khổng
lồ là nhà nước mà thôi.
Đến đây, câu hỏi tại sao mô hình TĐ KTNN nhất định sẽ
thất bại dường như đã được trả lời: tô vẽ và hà hơi
không làm các "xác chết" Cty NN XHCN sống thực được.
Dường như, là vì còn một nguyên nhân khách quan nữa sẽ góp
phần làm nó thất bại nhanh hơn mà các Tổng Cty NN XNCH Châu
Âu ngày xưa chưa gặp: đó là nền kinh tế thị trường cạnh
tranh với các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh khác. Sự
cạnh tranh này sẽ đẩy các tập đoàn KTNN yếu kém nhất đến
phá sản nhanh hơn, và các tập đoàn này sẽ kéo các tập đoàn
KTNN khác chết theo vì chúng là bình thông nhau, cùng một chủ.
Hiện tượng Vinashin là một báo hiệu "thử nghiệm" cho
"cái chết đầu tiên" đó.
Với câu hỏi "Liệu có cách nào tái cấu trúc các tập đoàn
KT NN để chúng thành công?", câu trả lời của tôi là: Không.
Chưa có. Loài người chưa nghĩ ra. Chưa có lý thuyết KT XHCN nào
thành công từ năm 1917 đến nay, 93 năm thử nghiệm trên 12
nước và 3 châu lục với khoảng trên một phần tư dân số
loài người đã tham gia tham gia.
Các công ty và tập đoàn kinh tế Nhà nước theo mô hình kinh
tế Kế hoạch tập trung như nước ta đang "nuôi" vẫn chỉ
tiếp tục là những thây ma thí nghiệm "dũng cảm", - thây ma
thì sợ gì chết nữa! Chính phủ ta vẫn nói là họ đang tiếp
tục làm thí nghiệm đó thôi? Chỉ có điều cái giá phải trả
cho những thí nghiệm này rất đắt, sẽ do nền kinh tế ọp
ẹp của ta phải chịu, tức là do dân Việt ta cùng trả thôi
mà.
Còn một câu hỏi trong cuối bài trước tôi cũng chưa trả
lời, mà thực ra tôi đã trả lời ngay rồi, là: "Ai sẽ có
lợi khi các tập đoàn kinh tế nhà nước cùng nhau sụp đổ?"
Tôi đã nói: "người biết chuyện gọi đó là cuộc cách
mạng ĐỔI MÀU SỞ HỮU CHỦ", không phải như một số báo
đăng lại BVN và hiểu nhầm thành: "người biết chuyện gọi
đó là cuộc cách mạng ĐỔI CHỦ SỞ HỮU". Ở đây, chủ
sở hữu chính của phần lớn các công ty Nhà Nước phá sản
sẽ không thay đổi, họ chỉ đổi màu "áo" của mình thôi.
Trước khi công ty sụp đổ họ "mặc áo" màu đỏ - đại
diện SHNN, sau khi công ty sụp đổ họ sẽ ra tay "cứu vớt"
mua lại công ty NN thành "của mình", lại trở thành chủ
của công ty đó – nhưng là các nhà tư bản mặc áo vàng, thế
thôi, vẫn là họ hay con cháu họ hàng anh em chiến hữu của
họ…
Đỏ là màu cách mạng – là máu dân lành, Vàng là vàng, Dân
thì vẫn là dân đen…
<em>Trần Thành Nam</em>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/7352), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét