/></center>
SGTT.VN - "Sài Gòn đang lún", "Mekong sẽ chết", "thảm
hoạ bùn đỏ", "lỗ tử thần", "thực phẩm nhiễm
độc", "đạo đức xuống cấp"… Chúng ta đang bị bao vây
bởi những nguy cơ rình rập. Một "xã hội nguy cơ" đã có
mặt ở một đất nước chưa hoàn thành công cuộc công nghiệp
hoá, sớm hơn dự kiến và phân tích của nhiều nhà khoa học,
tiêu biểu là Ulrich Beck (Xã hội nguy cơ. Trên đường đến
một hiện đại khác, 1986).
<h2>Logic của sự "sản xuất nguy cơ"</h2>
Luận điểm chính yếu của Ulrich Beck là: chúng ta đang chứng
kiến bước ngoặt của xã hội hiện đại, đi từ xã hội
công nghiệp cổ điển chuyển sang hình thái mới: xã hội (công
nghiệp) nguy cơ, giống như xã hội công nghiệp đã thế chỗ
xã hội nông nghiệp trước đây để hình thành nền "hiện
đại thứ nhất". Nếu nền hiện đại thứ nhất tuân theo
logic của việc sản xuất sự giàu có, thì nền hiện đại
thứ hai tuân theo logic của sự sản xuất nguy cơ. Và, đi liền
với nó là sự thay đổi từ logic của sự phân phối sự giàu
có sang logic của sự phân phối nguy cơ.
Con người trước đây là nạn nhân của nền kinh tế khan hiếm
và các nguy cơ chủ yếu đến từ các thảm hoạ tự nhiên. Con
người hiện nay thường trở thành nạn nhân của những nguy cơ
do chính con người gây ra. Xã hội nguy cơ do nhân tai dần thế
chỗ cho xã hội bất trắc do thiên tai, và, ngay cả thiên tai
cũng có phần đóng góp không nhỏ của con người.
Xã hội nguy cơ, theo cách gọi của nhà xã hội học Ulrich Beck,
mang nhiều đặc điểm chưa từng có trước đây:
– Các bất trắc của xã hội tiền – hiện đại và những
khuyết tật của xã hội công nghiệp cổ điển dễ được
nhận diện và xử lý. Trái lại, các nguy cơ ngày nay không dễ
dàng nhận diện, không lường trước được và ảnh hưởng
lâu dài đến các thế hệ tương lai: phóng xạ, ô nhiễm nguồn
nước, phá huỷ môi trường sống, biến đổi gen…
– Những đại nguy cơ do chính con người tạo ra, nhưng thủ
phạm lại rất dễ trốn tránh trách nhiệm và xã hội không
biết phải xử lý làm sao vì chúng không thể bù đắp được
bằng tiền bạc và cũng không thể bảo hiểm. Nói khác đi, đó
là một sự vô trách nhiệm có tổ chức!
– Trong xã hội công nghiệp cổ điển, tác động của nền
kinh tế khan hiếm (bóc lột, nghèo đói, bất công…) được
cảm nhận khác nhau tuỳ theo vị trí xã hội. Trong xã hội nguy
cơ ngày nay, không còn ranh giới giai cấp: người giàu, kẻ
mạnh cũng không thoát nạn. "Sự túng quẫn thì có tính đẳng
cấp, còn sự ô nhiễm thì… dân chủ!"
– Các nguy cơ vượt ra khỏi ranh giới quốc gia. Xã hội nguy
cơ trở thành xã hội nguy cơ toàn cầu (thảm hoạ bùn đỏ
bôxít ở Hungary là ví dụ).
– Nói khác đi, sự mất an toàn sẽ thay chỗ cho sự khan hiếm.
Cộng đồng nhu cầu trở thành cộng đồng lo âu. Ước mơ của
xã hội phân chia giai cấp là ai ai cũng muốn và cần giành
được một phần của chiếc bánh. Còn trong xã hội nguy cơ,
ước mơ là làm sao cho mình tránh khỏi tai nạn và sự đầu
độc.
Có lẽ cần phải bổ sung thêm rằng "hiệu ứng boomerang"
(loại vũ khí khi ném đi sẽ quay ngược trở lại người ném
theo kiểu gậy ông đập lưng ông) sẽ còn trầm trọng hơn ở
các quốc gia đang phát triển, khi cơ chế phòng vệ còn yếu
kém, các chính sách dễ dàng bị biến dạng và vô hiệu hoá
bởi nạn tham nhũng và sự lũng đoạn của các nhóm lợi ích,
cũng như việc vô tình hay cố ý biến mình thành bãi rác của
các nước phát triển.
<h2>Một cách nhìn khác về tự nhiên</h2>
<div class="boxright200"><div class="quotebody"><div class="quoteopen"><img
class="quoleft" src="/misc/quoleft.png"/></div>Ước mơ của xã hội
phân chia giai cấp là ai ai cũng muốn và cần giành được một
phần của chiếc bánh. Còn trong xã hội nguy cơ, ước mơ là
làm sao cho mình tránh khỏi tai nạn và sự đầu độc.<img
class="quoright" src="/misc/quoright.png"/> <br
class="quoteclear"></div></div>
Trong đà hưng phấn của quá trình công nghiệp hoá và trước
các thành tựu rực rỡ của khoa học kỹ thuật, Auguste Comte
(1798 – 1857), ông tổ của xã hội học, lạc quan tin rằng một
thời đại mới đã đến: các nhà khoa học thay chỗ các giáo
sĩ, nhà công nghiệp thay cho các chiến binh. Hoạt động chính
yếu của con người không còn là gây chiến với nhau mà là
"chiến đấu với tự nhiên để khai thác các nguồn tài
nguyên tự nhiên một cách có hệ thống". Comte không thấy có
vấn đề gì cả trong việc con người cải biến tự nhiên,
trái lại, còn than thở rằng "sức mạnh tác động trực
tiếp của con người lên tự nhiên còn cực kỳ yếu ớt và
hoàn toàn không tương xứng với những nhu cầu của chúng ta".
Herbert Spencer (1820 – 1903) và Ernst Haeckel (1834 – 1919, nhà tiến
hoá luận duy vật và là tác giả của từ "sinh thái học")
nhìn tự nhiên và xã hội như những hệ thống tự điều
chỉnh một cách cơ giới. Tư tưởng "sinh thái học tự điều
chỉnh" rất mới mẻ nhưng lại mang tính cơ giới này đã
ảnh hưởng lớn đến lý thuyết hệ thống trong thế kỷ 20,
khi Niklas Luhmann (1927 – 1998) muốn tước bỏ hết mọi thứ
"đạo đức học", vì đạo đức học có nghĩa là con
người hướng theo những thước đo nằm "bên ngoài hệ thống
và chỉ dẫn đến sự bất quân bình". Để tránh nguy cơ ấy
cho hệ thống sinh thái và xã hội, ta chỉ còn cách hình thành
những "tiểu hệ thống" nhỏ hơn, nhưng cũng có tính cách
tự điều chỉnh.
Tuy nhiên, xã hội nguy cơ hiện nay đang đòi hỏi phải điều
chỉnh lại cách nhìn khá máy móc ấy của lý thuyết hệ
thống. Không phải ngẫu nhiên khi ngày càng nhiều người nhận
ra rằng thiên nhiên – hiểu như môi trường sống của con
người – là hoàn toàn khác với tự nhiên hiểu như là đối
tượng của các ngành khoa học tự nhiên. Tiếp thu những trải
nghiệm và nhận định của các nhà dân tộc học nổi tiếng
như Mauss và Malinowski, ta nhớ rằng con người nguyên thuỷ ứng
xử với tự nhiên theo nguyên tắc đền đáp: lấy và trả một
cách sòng phẳng và ân cần. Theo cách hiểu ấy, giới tự nhiên
là một phần của xã hội, hay nói như Marx, là "cơ thể vô
cơ của con người". Khi nguyên tắc đền đáp bị thay thế
bằng nguyên tắc nhân quả và phép tính "chi phí – lợi
ích" lạnh lùng, khi định luật tự nhiên bị tách rời khỏi
quy phạm xã hội, thì tự nhiên và xã hội trở thành hai hệ
thống biệt lập. Sự phân ly này sẽ dẫn đến thảm hoạ.
<strong>Tri thức trong xã hội nguy cơ</strong>
Khi nguồn nước bị ô nhiễm, người giàu có thể dễ dàng
khắc phục bằng cách… uống nước đóng chai! Nhưng, theo Beck,
vấn đề của xã hội nguy cơ là tri thức chứ không phải là
sự giàu có. Đành rằng người giàu, khi lâm nguy, có phương
tiện để tạm tránh được nguy cơ, nhưng khả năng lựa chọn
ấy cũng không thể có khi không ý thức rằng nguy cơ đang hiện
diện! Do đó, tri thức, sự phản tỉnh và sức mạnh đề kháng
của công luận dựa trên thông tin minh bạch là liệu pháp cần
thiết và hiệu quả nhất để đối phó với xã hội nguy cơ
đang đe doạ sinh mệnh của mỗi người và mọi người.
<em>Bùi Văn Nam Sơn - Minh hoạ: Hồng Nguyên</em>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/6840), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét