Vương Trí Nhàn - Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh -- hai kiểu nhà cách mạng Việt Nam đầu thế kỷ XX

<center><img src="http://www.danluan.org/files/u5311/pbc.jpg" width="400"
height="250" alt="pbc.jpg" /></center>

Đầu Pháp chính phủ thư tức Thư gửi toàn quyền Beau, Đông
Dương chính trị luận, Thư thất điều … Lâu nay, nói tới
Phan Châu Trinh, người ta thường chỉ được biết các luận
văn ấy.

Song, có một tài liệu theo tôi đáng gọi là chìa khóa để đi
vào hiện tượng Phan Châu Trinh, đó là bài viết Pháp Việt
liên hiệp hậu chi Tân Việt Nam (tạm dịch Nước Việt Nam mới
sẽ như thế nào sau khi Pháp -- Việt liên hiệp, dưới đây tôi
gọi tắt là Liên hiệp hậu)

Bài này vốn có trong Phan Châu Trinh tuyển tập của Nguyễn Văn
Dương, in ra ở NXB Đà Nẵng 1995; sau được Vĩnh Sính giới
thiệu kỹ hơn trong một bài in trong cuốn sách Từ Đông sang
Tây H.2005 và trên mạng Diễn đàn 2007 .

Theo các nhà nghiên cứu trên, Liên hiệp hậu là một bản thảo
được khởi thảo vào khoảng 1910. Nội dung tác phẩm hết sức
phong phú, như có đoạn nói về lịch sử giao thiệp VN với
Trung Quốc, lịch sử giao thiệp giữa nước Nam với nước
Pháp; nhưng nhiều phần -- mà là những phần chính có liên quan
tới nội dung chính nêu trong tiêu đề -- chưa hoàn thành.

Nhưng ngay ở dạng như hiện nay thì Liên hiệp hậu vẫn là
một văn bản quý, giúp hậu thế hiểu chính cương đường
lối hoạt động của cụ Tây Hồ. Ngoài ra Liên hiệp hậu cũng
có những phần được viết đọc rất thú vị, là phần ông
nói về mình, trong sự phân biệt với Phan Bội Châu.

Khi miêu tả các nhà hoạt động xã hội, các nhà cách mạng
được nhiều người biết tiếng --, các tài liệu ở ta
thường chỉ đi vào khuynh hướng chính trị của người ấy.
Phần cá tính bị lảng tránh.

Khi nói cá tính,ý chúng tôi muốn nói tới từ sự xuất thân,
quê hương gia đình, cho tới học vấn cách biểu lộ tình cảm,
cách hiểu về ý nghĩa đời sống, quan niệm về hành động
về hạnh phúc của một con người.

Miễn là biết cách phân tích, người ta sẽ thấy cái phần
gọi là cá tính này thực ra mang rất nhiều yếu tố xã hội.

Và đó là phương hướng chi phối cụ Tây Hồ khi viết về cụ
Sào Nam .

Phan Châu Trinh viết Liên hiệp hậu sau khi ở tù ra. Ở tù sau
mấy cuộc binh biến và dân biến thất bại. Ông lấy bản thân
và các đồng chí ra để phân tích. Với ông, cắt nghĩa các
biến động đó, cũng là một cách xác định lại đường
hướng tư tưởng của mình. Người đọc cảm thấy tác giả
có một sự thôi thúc muốn "gọi sự vật bằng cái tên của
nó", tức phải viết ra bằng được điều mình đã tâm
niệm, để trình với lịch sử.

<strong>Một điển hình của người cách mạng đầu thể kỷ
XX</strong>

Sự sáng suốt và chừng mực của Phan Châu Trinh là ở chỗ bao
giờ viết về Phan Bội Châu ông cũng theo lối đề cao chỗ
mạnh chỗ khả thủ, để rồi liền sau đó mới đi vào đào
cùng tát cạn nói bằng hết những nhược điểm nó là chỗ
không thể chấp nhận được của đối tượng.

" Phan Bội Châu là người rất có chí khí có nghị lực,
nhẫn nhục dám làm; có điều tin vào thì không chịu bỏ, dẫu
có sấm sét cũng không đổi. Nay sĩ phu khắp nước chưa ai có
thể ví với ông ấy. Tiếc thay học thuật không rành, thời
thế không rõ, thích dùng quyền thuật (ý nói mánh lới mưu
mẹo -- VTN chú), tự dối mình dối người, ngoan cố không
đổi. Lớn lời không ai bì, hãm quốc dân vào đất chết cam
chịu tiếng ác mà không tự biết (Nguyễn Văn Dương Phan Châu
Trinh tuyển tập, sách đã dẫn ở trên, tr 530)

Ở một đọan dưới:

"Ông ấy là người khẳng khái dám làm, không kể thân mình,
sức tự tin rất sâu, hễ cho là phải thì sống chết không
đổi …Nhưng ông ấy cậy sức làm bậy, sẵn lòng giết
người cố chấp theo ý mình, xem người đều không bằng ta
(tlđd, tr 542).

Có mấy điều Phan Châu Trinh hẳn đã tự lưu ý khi viết những
đoạn này.
Thứ nhất luôn luôn nhấn mạnh rằng ông rất thân, rất quyến
luyến Phan Bội Châu.

Thứ hai theo Phan Châu Trinh, những đức tính trên, cả hay lẫn
dở, cũng như mọi đức tính khác của Phan Bội Châu đều là
tiêu biểu cho dân VN.

Đã có một sự giải phóng về tư tưởng. Tác giả vượt lên
những thói thường của những người cùng hoạt động giữ ý
với nhau, cốt "dĩ hòa vi quý" xuê xoa che giấu cho nhau.

Chẳng những thế, ông còn biết mang lại cho nhận thức của
mình một ý nghĩa có liên quan tới cả xã hội. Khi đã hiểu
"có nói gì về Phan Bội Châu cũng là vì cái chung", ông càng
tự tin trên đường tìm tới bản chất của hiện tượng.
Ông gọi Phan Bội Châu là ngông cuồng.

Ông nói thẳng Phan Bội Châu không hiểu gì về thời thế,
"không có phương châm gì", hành động thì "chạy bậy ra
nước ngoài", phát ngôn thì "bậy bạ" ( tr. 514)

Ông đưa ra một sự thực -- Phan Bội Châu đọc sách rất ít,
nhất là những sách mới. Khi miêu tả rằng có nhiều việc Phan
Bội Châu biết rằng thất bại vẫn làm, ông phanh phui động
cơ hành động của Phan Bội Châu là "lợi dụng chỗ kém của
quốc dân để làm rõ cái hay của mình"

Phi Phan Châu Trinh thì không ai dám nói rằng trong việc xúi
người khác xông lên, đẩy người khác vào nơi chết chóc, Phan
Bội Châu đã hiện ra như một người tàn ác "đến giết
hết cả giống nòi mà chưa thôi" (tr 532). Đây là một điều
Phan Sào Nam thật không ngờ, vì không bao giờ đương sự có
khả năng tự tách ra, đứng ngoài khách quan mà xét đoán mình,
luận tội mình.

<strong>Khác biệt đến đối lập</strong>

Nghiên cứu lịch sử VN thế kỷ XX cũng như cả các thế kỷ
trước, người ta dễ nhận thấy một sự thực. Người Việt
ta thích làm hơn thích nghĩ. Xã hội ta được thúc đẩy không
phải bởi các nhà tư tưởng mà bởi các nhà hành động. Dù
có thất bại -- Phan Bội Châu là một ví dụ -- thì loại
người hành động này cũng vẫn được ca tụng. Và các nhà
làm sử hôm nay cũng đã viết sử theo hướng đó.

Nhưng với tư cách những con người của cuối thế kỷ XX,
đầu thế kỷ XXI, các thế hệ trẻ hơn phải có cái nhìn
khác.

Trong khi trở lại với các nhân vật lịch sử, chúng ta không
thể chỉ biết chăm chăm nói theo người xưa, mà phải có cách
đánh giá của mình.

Với những con người hành động xốc nổi, thực tế là hành
động không cần suy nghĩ, hay chỉ biết suy nghĩ theo kiểu cũ,
phải chỉ ra được thất bại là đương nhiên.

Với những thành công, phải phân biệt đó chỉ là những thành
công tạm thời hay là những thành công có ý nghĩa lâu dài.

Tiếp theo thành công tạm thời là những tai họa. Chỉ những
thành công theo đúng những quy luật của lịch sử hiện đại
mới có khả năng mở ra một giai đoạn mới trong quá trình
phát triển của dân tộc.

May mắn thay là Phan Châu Trinh đã bắt đầu suy nghĩ theo lối
này. Cả trong cách nhìn người lẫn cách quan niệm về hướng
đi tới của đất nước, ông đều đạt tới tầm tư duy hiện
đại.

Ông từng so sánh mình và nhân vật song đôi của mình – mà
ông gọi là hai người thuộc hai đảng -- , ở từng việc một.

"Bội Châu không xét thời thế, không kể lợi hại mà chủ
trương bài Pháp thì thủ đoạn không thể không do bạo động
mà ra.

Bạo động ắt thất bại và ắt chết. Dân biết cái thế ắt
thất bại ắt chết thì ắt không theo. Cho nên[ phải tính
chuyện -- VTN thêm cho lọn nghĩa ] lợi dụng cái ngu của dân,
lợi dụng dân không có đường sống [ mà rủ rê lôi kéo họ].

Đã lợi dụng dân ngu không có đường sống, cho nên không nói
khai trí trị sinh; cho nên hội học hội diễn thuyết hội buôn
không cần lập, sợ rằng dân khôn, dân không có đường sống
thì ắt không nghe lời ông ấy.

Đã chủ trương bạo động thì cái thế lợi dụng phải mờ
ám, cho nên sự vận động của đảng ấy đều là làm giấu,
là rủ rê các kẻ ngu trong dân để lấy tiền mà người và
việc đều không xuất hiện cho nên xét nó khó.

Vả lại đảng ấy đã lợi dụng cái ngu của dân mà thủ
đoạn lợi dụng mờ ám cho nên kẻ theo phần nhiều đều là
bọn du đãng, thấy lợi quên chết. Còn trung lưu trong xã hội
thì không có [ có lẽ là không quá – VTN chú] một vài người,
mà đều là người ngoan cố, vô học, mờ ám vì thời cuộc,
không đáng đếm xỉa đến.

Còn về phần mình

Tôi đã chủ trương cậy Pháp, thì thủ đoạn không thể không
do tự trị mà ra.. Tự trị cũng chẳng là việc dễ lắm đâu,
việc hỏng ắt cũng chết. Nếu không phải là kẻ chí sĩ yêu
nước không kể sống chết lại hiểu rõ thời thế thì không
dám làm theo.

Cho nên lợi cho trí dân, lợi cho dân có đường sống.

Đã lợi trí, lợi có đường sống cho nên không thể không nói
khai trí trị sinh; cho nên cái thế là không thể không lập
nhiều hội học, hội diễn thuyết, hội buôn.

Bởi vì trông dân có trí, dân có đường sống, sau đó tôi có
nói ra, họ mới nghe theo. Cho nên cái chủ nghĩa kia đã chủ
trương tự trị thì thế lợi dụng phải rõ ràng, cho nên sự
vận động của đảng tôi toàn là tụ tập dân chúng, đường
đường chính chính diễn thuyết, họp chí sĩ, khảo cứu chính
trị thời thế, ăn to nói lớn, người và việc ai nấy đều
thấy, cho nên xét nó rất dễ. Chủ nghĩa của tôi đã lợi
dụng dân trí, thủ đoạn lợi dụng rõ ràng cho nên những kẻ
nghe theo đều là người đọc sách biết lẽ, vì nước quên
mình … " ( tlđd, tr. 544-545)

Một bên thì duy ý chí, cốt làm lấy được điều muốn làm,
"lấy cứu cánh biện minh cho phương tiện", đi tới nhiều
chỗ mờ ám, và chỉ khai thác được cái phần kém cỏi trong
cộng đồng cũng như trong mỗi người. Bên kia thì đàng hoàng
minh bạch, hướng về trí tuệ về ánh sáng, đặt ra yêu cầu
cao với những người dân , khi họ chưa hiểu quyết không manh
động.

<strong>Tại sao cụ Phan Sào Nam được các nhà sử học hiện
thời ca tụng trong khi cụ Tây Hồ bị phê phán?</strong>

Giả sử bây giờ tôi kê ra những đặc tính để làm nên tính
cách một nhà hoạt động xã hội ở ta:

--Yêu nước thương nòi, có chí khí có nghị lực, dám hành
động nhưng lười đọc sách, không chịu suy nghĩ về các vấn
đề lớn của xã hội, chỉ nghĩ về những hiệu quả trước
mắt.

-- Không phải là giỏi lý thuyết mà chỉ tài về phương diện
sách động, tức dùng khẩu thuật để mê hoặc lòng người

-- Sẵn sàng xô đẩy đám đông vào chỗ chết, cốt đạt đến
mục đích của mình. Nếu người ta có chết thì lại xụt xịt
thương khóc, gọi người ta là anh hùng, lấy đó làm tấm
gương cho người khác noi theo.

và bảo rằng đó chính là chân dung cách mạng đầu thế kỷ
XX, chắc nhiều người sẽ cho là tôi chỉ có cách nhìn phiến
diện.

Song sự thực – như trên các bạn vừa đọc -- đó là những
nét chủ yếu làm nên chân dung một người chúng ta hết sức
yêu kính là Phan Bội Châu qua cách cảm nhận của một người
chúng ta cũng hết sức yêu kính là Phan Châu Trinh.

Trong con mắt của các sử gia Hà Nội, Phan Bội Châu lâu nay
được đặc biệt ca ngợi, còn Phan Châu Trinh thì bị phê phán
rất nhiều. Phê là cải lương, là ngây thơ quá tin tưởng ở
thực dân Pháp. Từ ngòi bút của những sử gia có nghiên cứu
hơn một chút, thì di sản của Phan Châu Trinh không dùng được
vì cải lương thỏa hiệp, đặt nặng việc nâng cao dân
trí…ngược với chủ trương của cách mạng về sau là bạo
lực.

Nay tôi mới hiểu thêm cái chính là các nhà cách mạng về sau,
rất gần với con người Phan Bội Châu mà trên đây Phan Châu
Trinh đã miêu tả. Còn Phan Châu Trinh thì hoàn toàn là một típ
người khác. Nhưng để chứng minh được nhận xét trên một
cách thuyết phục, còn phải nghiên cứu nhiều.

<strong>Một bài thơ minh họa</strong>

Trong đoạn văn miêu tả Phan Bội Châu của Phan Châu Trinh nói
trên, có một khía cạnh cần dừng lại kỹ.

Đó là phát hiện của cụ Tây Hồ về cái cách của cụ Sào
Nam "lợi dụng chỗ kém của quốc dân để làm rõ cái hay
của mình", cụ thể là xúi người khác xông lên, đẩy
người khác vào nơi chết chóc. Do đó, khách quan mà xét, có
thể bảo Phan Bội Châu là một người tàn ác dám nhân danh
mục đích cao cả làm những việc hao người tốn của tai hại
tới mức "đến giết hết cả giống nòi mà chưa thôi".

Có thể gọi cái chất mà cụ Tây Hồ nhìn thấy ở cụ Sào Nam
là tài sách động của nhà cách mạng khi đi vào thực tế để
vận động quần chúng.

Điều này nhiều người đã biết, nhưng chỉ Phan Châu Trinh
mới nói, mới coi là quan trọng cần phải nói. Đương thời,
Phan Bội Châu nổi tiếng với khả năng dùng tình cảm để lôi
cuốn người khác hoạt động theo ý đồ của mình. Khi họ
chết, ông sẵn sàng viết ra những bài ca tụng công lao của
họ và lấy đó làm đủ, vừa xong người này,lại lao vào
những cuộc vận động lôi cuốn người khác.

Không phải tới thời hiện đại, người ta mới đặt vấn
đề này.

Trong Luận ngữ ở chương XIII ( mang tên Tử Lộ) có đoạn 30.

"Tử viết : Dĩ bất giáo dân chiến, thị vị khí chi."
Nguyễn Hiến Lê đã dịch là Khổng tử bảo: Đưa dân không
được dạy dỗ ra đánh giặc tức là bỏ dân (Luận ngữ bản
của nhà Văn học, 1995, tr 227.

Hoàng Văn Thư ( Tứ thư, nxb Văn hóa thông tin, 2003, tr 109), dịch
hơi khác đi một chút nhưng theo tôi là rõ hơn:

"Thầy nói không dạy dân mà bắt dân đi đánh giặc là đưa
họ đến chỗ chết mà thôi."

Cũng không phải chỉ ở Việt Nam người ta mới thấy có hiện
tượng này.

Trên báo Văn nghệ khoảng 1967-68, Xuân Diệu đã dịch và cho in
bài thơ sau đây -- tôi không nhớ chính xác số báo,không tra
cứu được, chỉ chép lại từ sổ tay.

Có lẽ vì nội dung của nó hơi lạc lõng so với tinh thần
thời đại mà Xuân Diệu về sau không lấy lại để đưa vào
sách nào cả.

Nhưng tôi thấy nên giới thiệu lại với bạn đọc.

Bài thơ như là tiếng nói của những người trong chiến tranh
đã lao vào chỗ chết mà không được chuẩn bị tương xứng,
chẳng qua họ chỉ hành động theo lời khuyến nghị của những
nhà chỉ huy giỏi sách động. Bảo họ là nạn nhân của những
người chỉ huy ấy cũng không sai.

Người anh hùng nói
Felik Pollak nhà thơ Mỹ- 1909-1987

Tôi đã không chịu đi
Chúng bắt tôi vào quân dịch

Tôi đã không muốn chết
Chúng gọi tôi là nhát hèn

Tôi đã tìm cách trốn
Chúng mang tôi ra tòa án binh

Tôi đã không nổ súng
Chúng bảo tôi là không có thớ

Chúng mở cuộc xuất kích
Một viên đạn ngấu nát ruột tôi

Tôi đau quá khóc lên
Chúng đưa tôi vào hầm trú ẩn

Trong hầm tôi đã chết
Chúng lặng lẽ chào tôi

Chúng đã gạch tên tôi
Và chôn tôi dưới một cây thánh giá

Chúng đọc điếu văn trong thành phố tôi sinh
Tôi không thể kêu lên là chúng nói dối

Chúng nói tôi đã cống hiến đời mình
Tôi thì cố mà giữ lại

Chúng nói chúng tự hào về tôi
Tôi thì đã xấu xa đi vì chúng

Tôi đã muốn sống còn
Chúng gọi tôi hèn nhát

Tôi đã chết hèn nhát
Chúng gọi tôi anh hùng

Nguyên là bài Cụ Sào Nam trong cái nhìn cụ Tây Hồ, một chìa
khóa để đi vào hiện tượng Phan Châu Trinh

Đã in trên blog này 06-04-2011, mới bổ sung hai đoạn cuối

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20141103/vuong-tri-nhan-phan-boi-chau-va-phan-chau-trinh-hai-kieu-nha-cach-mang-viet-nam-dau),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét