Nguyễn Vạn Phú - Làm báo thời MS-DOS

<center><em>(In Memory of Alex McKinnon)</em></center>

Mới hôm rồi tình cờ thấy một bàn máy đánh chữ cũ kỹ
nằm ở góc phòng khách nhà người quen, ký ức về những ngày
làm báo cách đây hơn 20 năm lại quay về. Tháng 9-1991, tôi vào
làm cho tờ Vietnam Investment Review (VIR) khi tờ báo này chuẩn bị
ra mắt số đầu tiên. Đây là tờ tuần báo bằng tiếng Anh
chuyên về kinh tế đầu tiên của Việt Nam do Ủy ban Nhà nước
về hợp tác và đầu tư cùng một số nhà báo người Úc thực
hiện. Còn chừng ba tuần nữa là đến ngày ra báo thế mà các
tay nhà báo Úc nhởn nhơ như không. Nick Mountstephen rủ tôi ra Lê
Lợi mua đồ nghề. Loay hoay một hồi chúng tôi chở về chừng
bốn chiếc bàn máy chữ loại xài rồi.

Các bạn phóng viên trẻ giờ này chắc không hình dung nổi,
đến thập niên 1990 rồi mà nhà báo vẫn phải viết tay là
chủ yếu, ai dùng bàn máy chữ để viết tin là đã "tân
tiến" lắm rồi. Mua máy chữ hôm trước, hôm sau chúng tôi
lại phải ra nhà sách mua đủ loại bút xóa để "tẩy tẩy,
xóa xóa" chứ không lẽ cứ gõ vài dòng là quẳng vào thùng
rác, thay giấy khác.

Trong tòa soạn lúc ấy có anh Hoàng Ngọc Nguyên, là cây bút
chủ lực của VIR trong những ngày đầu nhưng vẫn giữ vai trò
người xuất bản tờ Saigon News Reader bán chạy trong giới đầu
tư nước ngoài ở Sài Gòn dạo đó. Anh Nguyên là "phù
thủy" trong sử dụng bàn máy chữ để "sản xuất" tờ
báo này - một mình anh vừa làm phóng viên, biên dịch viên,
người dàn trang, người gõ bài - tất cả thực hiện trên bàn
máy chữ. Cái tài của ảnh là làm sao canh chừng để tin chấm
dứt đúng cột, đúng khuôn khổ. Thậm chí vì tờ báo chỉ
bằng khổ giấy A4 nhưng cũng chia thành hai cột, anh vừa gõ tin
của cột này, vừa gõ tin của cột bên kia! Sản xuất xong tờ
báo (thường là buổi sáng, dịch tổng hợp mọi tin kinh tế
chính của báo trong nước), anh cho người photocopy thành mấy
trăm bản và phân phối đến các văn phòng đại diện các công
ty nước ngoài khắp thành phố. Bảo đảm giờ có đủ phương
tiện trong tay, kể cả phần mềm dàn trang trên máy tính, khó
lòng kiếm ra người có thể làm ra tờ báo trong vòng mấy
tiếng đồng hồ như anh Nguyên.

VIR cũng là nơi đầu tiên mua tin các hãng thông tấn nước
ngoài, tôi nhớ hình như mua tin của AFP trước tiên. Lúc đó vì
chưa có máy tính, chỉ có máy fax, thế là tin từ AFP liên tục
đổ về, chạy ra ào ào từng cuộn giấy. Lúc đầu tôi hăm
hở đọc hết vì chưa bao giờ có dịp tiếp cận tin nhiều và
nóng hổi như thế nhưng chỉ một thời gian ngắn sau là đầu
hàng không kham nổi.

Chất liệu đầu vào là tin bài đánh máy hay nhận bằng fax nên
khi đưa xuống nhà in, nhân viên phòng máy phải gõ vào một
lần nữa. Nhiệm vụ của bọn tôi là ngồi bên cạnh để sửa
lỗi vì nhân viên đâu rành tiếng Anh, gõ sai là chuyện
thường. Nhưng cũng nhờ thế bọn tôi tiếp xúc rất sớm với
máy tính, dù chỉ là gõ văn bản.

Cũng may là một thời gian ngắn sau, các tay nhà báo người Úc
không biết kiếm đâu ra được mấy máy vi tính đời 286 và
386, màn hình đơn sắc, có cái không có ổ cứng. Muốn khởi
động, trước tiên phải bỏ vào ổ đĩa mềm loại 5,25 inch
đĩa chương trình MS-DOS để chạy. Máy chạy rồi mới lấy
đĩa ra, bỏ đĩa chương trình Word Perfect vào. Lúc đó Microsoft
Word chưa thịnh hành, ai nấy đều dùng Word Perfect 5.1. Cũng
chẳng ai bày, tôi mày mò bấm F1 (chương trình giúp đỡ) và
tự học các phím tắt để sử dụng phần mềm này viết bài.
Các bạn trẻ ngày nay ắt cũng khó hình dung màn hình máy tính
lúc đó không phải ở dạng "What you see is what you get" như
hôm nay, nó chỉ là một màn hình đen hay xanh với con trỏ là
dấu gạch ngang nhấp nháy. Phải học thuộc các lệnh để
trình bày và xử lý văn bản. Tính toán thì có Lotus 1-2-3 chứ
chưa có Excel, cơ sở dữ liệu thì dùng dBase chứ đâu đã có
Access.

Trưa, lúc mọi người chợp mắt, tôi tò mò mở máy ra
"vọc", cứ thử hết file exe này đến file com khác. Nhiều
lúc chỉ gõ lệnh cls để khoái trá thấy màn hình dọn sạch
trơn. Thấy file command.com "không dùng làm gì cả", bèn xóa
(đây là file chủ chốt của hệ điều hành MS-DOS), tiện tay
xóa luôn các file autoexec.bat và config.sys vì cứ nghĩ để chúng
làm gì cho chật chội. Dại dột đến thế, may nhờ có các anh
kỹ thuật viên dưới phòng máy nhà in lên phục hồi giùm.

Có nhiều chuyện cười ra nước mắt như thế - chẳng hạn
một sếp VIR một hôm kêu ầm lên là máy hỏng, kỹ thuật
phải vào sửa gấp. Hóa ra hôm trước ổng nhét ổ đĩa mềm
vào, viết bài và cuối ngày tắt máy quên lấy đĩa ra. Khi mở
máy trở lại vì ổ đĩa mềm chỉ chứa dữ liệu chứ không
phải ổ đĩa khởi động nên máy đứng cứng ngắc, làm sao
chạy được. Lúc đó máy tính là một cái gì đó người ta
phải đối xử như "nâng trứng, hứng hoa"; ai cũng nghĩ
phải xây phòng riêng, lắp máy lạnh máy mới chạy! Ngày nay khi
ổ cứng máy tính chừng 500GB, RAM 4GB, tốc độ xử lý trên 2GHz
là chuyện thường có lẽ ít ai ngờ có thời máy tính chỉ có
ổ cứng 30MB, tốc độ xử lý chỉ có 6MHz, còn RAM bao nhiêu
thì chẳng ai biết nữa.

Nhờ có máy tính, công đoạn nhờ nhân viên nhà in gõ lại coi
như không cần thiết nữa nhưng tôi và Alex McKinnon, một nhà
báo Úc rất trẻ, vẫn phải thường xuyên xuống nhà in để
theo dõi nhân viên dàn trang. Lúc đó phần mềm dàn trang phổ
biến là Ventura, chạy chậm như rùa. Báo chí Việt Nam đã
chuyển từ sắp chữ chì sang dàn trang trên máy tính nhưng tít
vẫn phải vẽ tay và co chữ, font chữ thì rất linh hoạt, bài
dư một chút thì bung ra, thiếu một chút thì co lại, bất kể
nguyên tắc trình bày báo. Tờ VIR với những nguyên tắc không
thể du di phải cử người xuống phòng máy để hỗ trợ nhân
viên dàn trang cắt tin bài hay chọn bài khác cho vừa chỗ chứ
không co dãn cỡ chữ. Cũng nhờ vậy mà học sơ qua Ventura rồi
sau này là PageMaker và QuarkXPress.

Những năm đó, công nghệ thông tin có những bước tiến nhảy
vọt, máy tính lên đời 386, 486 và cuối cùng Windows 3.1 ra
đời. Một điều lạ là máy mạnh lên nhưng phần mềm ngày
càng nặng nề nên cứ phải nâng cấp phần cứng liên tục.
Tôi nghĩ cả thế giới trong một thời gian dài làm ra bao nhiêu
là đổ tiền cho Bill Gates và các hãng phần cứng, chẳng lạ
gì anh chàng này trở thành tỉ phú trong một thời gian ngắn.
Còn nhớ đó là thời gian vàng son của máy PC, cứ vài tháng là
có con chip mới, cuộc đua tốc độ xử lý cứ mải miết
chạy, đến mấy năm gần đây mới tạm dừng.

Có lẽ cũng vì lần đầu tiên tiếp xúc với công nghệ, giới
làm báo lúc đó có sự tò mò, thích tìm tòi ứng dụng công
nghệ vào công việc mà dường như thiếu vắng trong giới phóng
viên trẻ ngày nay. Tôi nhớ lúc đó một chuyên viên kỹ thuật
người Úc đang xây dựng cơ sở dữ liệu cho toàn bộ các số
báo VIR vào một đĩa CD, truy xuất dễ dàng. Lúc rảnh rỗi anh
này giúp bọn tôi viết các macro để tự động hóa các khâu
biên tập. Các bạn biên tập viên đều biết bài nhận từ
nhiều nguồn sẽ có nhiều cách viết khác nhau nên việc đầu
tiên là chuyển hết về phong cách mà tờ báo đang áp dụng. Anh
thu gom hết mọi biến thể, mọi sửa đổi mà các biên tập
viên chỉnh sửa bài vào thành một macro (tập hợp các lệnh
thực hiện tự động) chạy ngay trong MS Word. Biên tập viên
nhận bài, chỉ cần bấm một nút, ngay lập tức máy sẽ tự
động rà soát biên tập kỹ thuật cho mình - rất nhanh và rất
tiện.

VIR in được hai số ở TPHCM thì phải chuyển ra in ngoài Hà
Nội. Nick, Alex và tôi khăn gói ra thủ đô, hành lý lúc đó
chỉ là cây thước để vẽ ma két báo. Mọi chuyện lặp lại
với nhà in báo Hà Nội mới. Mấy tháng sau, bộ máy tạm ổn,
tôi quay về TPHCM thì nảy sinh việc liên lạc bài vở giữa hai
đầu đất nước. Một thời gian dài chúng tôi phải dùng fax,
lại phải quay về cách nhờ nhân viên phòng máy gõ lại bài
đã gõ trong Sài Gòn. Sau một thời gian mày mò, bọn tôi mua hai
cái modem, nối với đường dây điện thoại. Cách làm thật
thủ công, bây giờ ai nhìn vào ắt phải cười ngất. Sau khi thu
gom chừng năm bài từ văn phòng TPHCM, tôi gọi điện cho Lê
Quốc Vinh, phóng viên ngoài Hà Nội, hai bên cùng mở modem lên
và quy ước, "một, hai, ba" cùng nhấn enter để đường dây
thoại chuyển thành đường dây data, hai modem sau một hồi rè
rè, rít rít đã bắt tay được với nhau và hai máy mới bắt
đầu chuyển bài cho nhau. Thủ công là vậy nhưng "phát
hiện" này giúp tiết kiệm cả đống thời giờ gõ lại bài
cũng như tránh sai sót chính tả.

Tiếp theo đó là sự xuất hiện dịch vụ thư điện tử
(e-mail). Thoạt tiên chỉ có Netnam (anh Trần Bá Thái) và Teltic
(anh Nguyễn Anh Tuấn) cung cấp, mỗi ngày hai nơi này nối mạng
với máy chủ ở Úc mấy lần để nhận thư và gửi thư. Tôi
nhớ lúc đó anh Nguyễn Anh Tuấn, sau này làm Tổng biên tập
tờ VietNamNet có vào Sài Gòn chơi và cho tôi một tài khoản
e-mail. Từng cá nhân mỗi khi muốn nhận thư cũng phải truy cập
một số điện thoại nào đó, modem cũng rít lên từng hồi
trước khi kết nối vào được mạng máy chủ.

Tuy nhiên, e-mail là bước tiến làm thay đổi công nghệ làm báo
mạnh mẽ (nên nhớ lúc đó chưa có Internet). Bọn tôi học
được nhiều thủ thuật sử dụng e-mail mà nay hóa ra thừa
thãi. Ví dụ mặc dù chưa có Internet, vẫn có thể lấy được
tin bài từ một trang web bằng cách gửi e-mail đến một địa
chỉ nào đó, trong tiêu đề ghi một dòng lệnh nào đó. Nhờ
e-mail, nhà báo nay đã có thể gửi thư phỏng vấn người ở
tuốt bên Mỹ hay bên Anh. Nhờ e-mail việc gửi bài thủ công
theo kiểu "một, hai, ba" chúng ta cùng bấm enter đã biến
mất.

Sau này cũng có nhiều công nghệ khác biến mất như thế.
Chẳng hạn trong một thời gian dài, mặc dù đã dàn trang trên
máy tính, vẫn phải in ra trên giấy can và nhân viên nhà in vẫn
phải cắt dán thủ công toàn bộ tờ báo lên bảng súp-po. Sau
này nhà in chuyển thẳng từ file nên nghề cắt dán (montage) này
đã mai một. Nhớ khoảng năm 1989, tôi có dịp đưa một nhà
báo nước ngoài đi chụp ảnh ở Huế. Lúc đó đám cưới
chụp một hai cuốn phim màu là sang lắm rồi nên các bạn
tưởng tượng tôi đã há hốc như thế nào khi anh chàng phóng
viên ảnh này chơi một ngày hết 40 cuốn phim, loại 36 tấm
mỗi cuộn. Nay máy kỹ thuật số chụp bao nhiêu không ai để ý
và có lẽ mọi người cũng dần quên cuộn phim Kodak ngày xưa.

Năm 1997 lúc tôi chuyển về làm cho tờ Saigon Times Daily, công
nghệ đã khá phổ biến. Chúng tôi mua tin của Reuters và truy
cập tin bằng đường dây riêng. Lúc đó Reuters có gói dịch
vụ Business Briefing thật tuyệt vì ngoài tin của Reuters người
dùng có thể truy cập mấy ngàn tờ báo khắp thế giới, tin
tức nóng hổi. Nay có Internet thì chuyện đọc báo khắp nơi là
chuyện bình thường nhưng lúc đó, cứ tưởng tượng ngồi ở
Sài Gòn mà có thể nhảy vào đọc tờ Time hay Washington Post
mới phát hành là chuyện khó hình dung. Bọn tôi lúc đó cũng
ăn gian, ví dụ đưa tin về hội nghị thượng đỉnh ASEAN ăn
đứt báo bạn vì tiếp cận và tham khảo đủ loại tin bài mà
phóng viên báo khác đưa lên mạng Business Briefing.

Cuối năm 1997, Việt Nam chính thức kết nối Internet. Ngay năm
sau đó chúng tôi tổ chức cuộc thi thiết kế trang web trên tờ
Saigon Times Daily mặc dù không biết gì nhiều về thiết kế web.
Giám khảo là những nhân vật tin học nổi tiếng lúc đó như
anh Hoàng Minh Châu của FPT, chị Đồng Thị Bích Thủy (Đại
học Khoa học Tự nhiên) và hãng IBM đồng ý tài trợ giải
thưởng cuộc thi là máy tính xách tay IBM, lúc đó có giá chừng
3.000 đô la! IBM còn cho mượn máy mạnh để giám khảo sử
dụng chấm bài cho nhanh nữa. Bên cạnh nhiều thí sinh dùng màu
sắc lòe loẹt, chữ chớp chớp, uốn lượn... vẫn có những
người thiết kế các trang web đơn giản mà lại đẹp và sang
trọng. Có lẽ nhiều bạn thí sinh thời đó đã theo nghề
thiết kế web cho đến nay. Chẳng bao lâu sau hàng ngàn trang web
Việt Nam lần lượt xuất hiện.

Nhìn lại, hoàn toàn không có gì tiếc khi phải bỏ công sức
học nhiều lệnh trong DOS mà nay có ai xài nữa đâu, cũng không
có gì ganh tỵ khi ngày xưa phải chật vật với ổ đĩa 1,2MB
thường xuyên bị hỏng hóc so với các thanh USB vài ba GB mà
phóng viên nào ngày nay đều phải có. Lúc đó để cài Microsoft
Word phiên bản mới nhiều lúc cần đến 8, 9 đĩa mềm, mà có
lúc cài đến đĩa số 7 nó lại báo hư mới tức. Chặng
đường làm quen với công nghệ là một phần của nghề báo
thời mở cửa - không thể đổi cho bất kỳ món gì - dù đó
là chiếc kính Google Glass hay nắm xôi của thằng Bờm.

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140927/nguyen-van-phu-lam-bao-thoi-ms-dos),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!