Dân Luận: Nguyễn Trung - Bàn về hoàn thiện kinh tế thị trường

I. Đánh giá khái quát con đường 40 năm

Góp phần tổng kết kinh tế mà đại hội XII nhất thiết
phải làm, tôi xin nêu lên một số nhận xét chính dưới đây,
trước khi bàn đến chủ đề hoàn thiện kinh tế thị trường
ở nước ta.

Trong bài 2 (<a
href="http://www.viet-studies.info/NguyenTrung/NguyenTrung_HiemHoaDen.htm">Hiểm
họa đen</a>)và bài 3 (<a
href="http://www.viet-studies.info/NguyenTrung/NguyenTrung_LuaChonGiChoToQuoc.htm">Chúng
ta lựa chọn gì cho tổ quốc?</a>), tôi cho rằng 40 năm độc
lập thống nhất đầu tiên là một thời kỳ phát triển thất
bại, hoặc dễ nghe hơn: cơ bản là thất bại (song "dễ nghe
hơn" như thế chẳng ích lợi gì thêm cho đất nước).

 Nói là thất bại, bởi lẽ: Không đạt được
các mục tiêu chiến lược, thành tựu hay kết quả thu được
không xứng với thời gian, công sức, của cải đã bỏ ra và
những cơ hội có được. Bao trùm lên tất cả là đường lối
xây dựng chủ nghĩa xã hội thất bại, đến 1986 phải xoá bỏ
nền kinh tế bao cấp để tiến hành đổi mới, đề ra cái
gọi là xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, song thực chất vẫn là để kiên trì chủ
nghĩa xã hội mà chính tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã có
lần thừa nhận chưa rõ nó sẽ là cái gì. Đường lối sai,
sửa lại rồi mà cũng không rõ được, như thế làm sao có
thể thành công được? Cho nên thất bại là tất yếu. Dưới
đây xin điểm lại cho rõ.

Trong 40 năm này, nước ta mất trên dưới mười năm vào hai
cuộc chiến tranh tiếp theo kháng chiến chống Mỹ (chiến tranh
Campuchia, chiến tranh Trung quốc xâm lược biên giới), lại thêm
những thất bại trong đường lối kinh tế bao cấp kéo dài cho
đến khi tiến hành đổi mới 1986. Thời kỳ 10 năm này (1975 -
1986, về những mặt nào đó phải tính đến 1989) đảng đã
vấp phải những sai lầm rất nghiêm trọng cả về đối nội
(bao gồm cả kinh tế) và đối ngoại, với nhiều hậu quả lâu
dài. Nguyên nhân chủ yếu là chủ quan, duy ý chí, không hiểu
thế giới và không hiểu chính bản thân nước ta: Tiến
nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc lên chủ nghĩa xã hội! Từ
nay không có kẻ thù nào dám động đến ta! – Đương
nhiên, những nguyên nhân khách quan cũng rất quan trọng, có
những mặt bất khả kháng, song dù sao vẫn phải nói những
nguyên nhân chủ quan của lãnh đạo là những tác nhân trực
tiếp của những sai lầm thời hậu chiến.

Trong những nguyên nhân chủ quan, cái nguyên nhân không hiểu
thế giới, không hiểu chính bản thân nước ta cho đến hôm nay
vẫn đang là một cái u-bướu chết người trong não bộ tư duy
của ĐCSVN.

Kinh tế nước ta thực sự phát triển kể từ khi tiến hành
đổi mới 1986, ngày nay đạt mức "nước đang phát triển có
thu nhập trung bình (thấp)"<a href="#_edn1">[1]</a>. Nếu so sánh
nước ta hôm nay với nước ta 1986, kinh tế nước ta đã đi
được một chặng đường dài: từ nước chậm phát triển lên
nước đang phát triển, giải quyết được nhiều vấn đề kinh
tế - xã hội quan trọng được thế giới ghi nhận. Đã có lúc
kinh tế nước ta giành được sự phát triển ngoạn mục (nhất
là thời kỳ 1986 – 1995…), trên thế giới người ta đã bắt
đầu nói tới "con hổ Việt Nam", nhưng con hổ này chưa kịp
cất lên tiếng gầm nào thì đã biến mất tăm.

Song nếu so nước ta với các nước chung quanh, khoảng cách
tụt hậu của ta ngày càng rộng thêm. Ví dụ: năm 1986 GDP p.c.
(GDP tính theo đầu người) của Trung Quốc gấp đôi của nước
ta, năm nay cao gấp trên 3 lần; khoảng cách lúc ấy (1986) GDP
p.c.Trung Quốc cao hơn nước ta ước chừng <+200 USD, nhưng
khoảng cách này hiện nay là <+4000 USD; so với các nước đi
trước ta trong ASEAN cũng cho thấy mối tương quan như vậy.
Nghĩa là 3 thập kỷ vừa qua, càng chạy đua ta càng tụt hậu.

Điều đặc biệt đáng lo ngại là sau 3 thập kỷ phát triển
(kể từ 1986), kinh tế nước ta đã tận dụng hết (đến mức
cạn kiệt) mọi yếu tố nội/ngoại có được cho phát
triển theo chiều rộng, song vẫn chưa tạo ra được nền
tảng kinh tế vững chắc để đi vào thời kỳ phát triển
theo chiều sâu. Cho đến ngày hôm nay, nước ta mới chỉ
tạo ra được một nền kinh tế gia công. Nói nôm
na, đấy là một nền kinh tế chỉ bán đi được những
thứ ta tự có: lao động rẻ, tài nguyên, đất đai, môi
trường, vị trí địa lý… Cho đến hôm nay chưa đi vào
được phát triển một nền kinh tế bán các
sản phẩm ta tự làm ra – với nghĩa có hàm lượng
cao về trí tuệ và công nghệ; bởi vì còn thiếu nghiêm trọng
những điều kiện tiên quyết cho thời kỳ phát triển mới này
trên những phương diện: chất lượng nguồn nhân lực, chất
lượng giáo dục, thể chế chính trị quốc gia, thể chế kinh
tế thị trường thực thụ, lực lượng doanh nghiệp, kết cấu
hạ tầng vất chất kỹ thuật… Kinh tế đã đi hết đoạn
đường phát triển theo chiều rộng, nhưng hôm nay đang lâm vào
khủng hoảng cơ cấu trầm trọng, nên vừa bế tắc (cái bẫy
"nước có thu nhập trung bình – thấp"), và vừa chưa
chuẩn bị được những điều kiện phải có cho việc chuyển
nền kinh tế vào thời kỳ phát triển theo chiều sâu.

Còn 6 năm nữa, năm 2020, nước ta phải trở thành nước công
nghiệp, hoặc là "cơ bản là nước công nghiệp theo hướng
hiện đại" (một khái niệm rất "cao-su" và rất thiếu
trách nhiệm với đất nước) – như đã ghi trong nhiều nghị
quyết của đảng, song mục tiêu này không thể hoàn thành
được, vì trình độ phát triển nền kinh tế còn ở mức quá
thấp nhìn theo bất kỳ tiêu chí nào (tỷ trọng các khu vực
kinh tế - economic sectors, tỷ trọng phân bổ các loại lao
động, tỷ trọng kinh tế nông thôn và kinh tế thành thị…,
các chỉ số phát triển tính theo đầu người về kết cấu
hạ tầng vật chất & kỹ thuật, vân vân..; riêng chỉ số
bằng thạc sỹ, tiến sỹ tính theo đầu người và trong bộ
máy quyền lực, nước ta vượt xa Hàn Quốc, Nhật Bản và
nhiều nước phát triển khác). Đặc biệt nghiêm trọng là
nước ta không có một thể chế chính trị quốc gia phù hợp
cho một nước công nghiệp hoá, chính điều này trước sau vẫn
chặn đứng khả năng nước ta sẽ trở thành một nước công
nghiệp. Điều cần lưu ý ở đây, sau 3 thập kỷ tiến hành
công nghiệp hoá (chỉ tính từ 1986), nước ta huy động được
một nguồn lực nội và ngoại nhiều gấp hơn 2 lần của Hàn
quốc cho 3 thập kỷ công nghiệp hoá của họ. Song sau 3 thập
kỷ này, Hàn Quốc hoàn thành được nhiệm vụ công nghiệp
hoá; nhưng nước ta không hoàn thành được nhiệm vụ này, lại
rơi quá sớm vào quá trình giải công nghiệp hoá, và hôm nay
vẫn là một nền kinh tế gia công đang bế tắc vì khủng
hoảng cơ cấu trầm trọng.

Nói khái quát, nước ta đang có một nền kinh tế "đắt",
"rất đắt" nhìn theo hiệu quả kinh tế trên mọi phương
diện: chỉ số ICOR cao nhất trong ku vực, tỷ suất lợi nhuận
rất thấp, mức độ tiêu thụ năng lượng và nguyên liệu trên
một sản phẩm thuộc loại cao nhất ĐNÁ và năng suất lao
động thuộc loại thấp nhất... Ngoại trừ một số ít ngành
đặc thù trong lắp ráp và gia công, nhìn chung công nghệ trong
công nghiệp nước ta chủ yếu thuộc thế hệ 3 hoặc 4 (phần
lớn là mới xây lắp dưới dạng EPC từ Trung Quốc). Tham nhũng
rất trầm trọng, song lãng phí – nhất là lãng phí do những
quyết định kinh tế sai lầm, những dự án treo, những quy
hoạch phá sản ở khắp cả nước… – còn trầm trọng hơn
nhiều.

Tựu trung là do đã theo đuổi một chiến lược phát triển sai
lầm<a href="#_edn2">[2]</a> trong một thể chế chính trị bất
cập. Nổi cộm là các vấn đề:

(1) Công nghiệp rất chắp vá và chưa định hình được nước
ta sẽ là một nước công nghiệp gì nếu thu hẹp dần công
nghiệp gia công (đang rất thiếu công nghiệp phụ trợ); có lẽ
phải nói công nghiệp nước ta dựa vào lợi ích của doanh
nghiệp nhà nước (chứ không phải của quốc gia) và dựa vào
tranh thủ được FDI như thế nào thì phát triển thế nấy –
nghĩa là rất tự phát, duy ý chí và do bên ngoài chi phối là
chính, rất bị động, khó mà nói phát triển theo một chiến
lược rõ nét hay nhất quán nào của ta, lại thay đổi theo
từng khoá đại hội đảng (tư duy nhiệm kỳ). Cần coi đây là
một xu thế phát triển nguy hiểm, hiện tại đã bế tắc, hứa
hẹn sẽ đổ vỡ trầm trọng trong tương lai không xa nếu không
uốn nắn kịp thời, và nếu không tìm ra được một chiến
lược công nghiệp hoá đúng đắn được thực hiện trong một
thể chế chính trị phù hợp với thời kỳ công nghiệp hoá.

(2) Nông nghiệp là vấn đề rất nhậy cảm ở nước ta trên
nhiều phương diện, nhưng đang bế tắc nghiêm trọng về mọi
phương diện, chủ yếu do sai lầm về chính sách đất đai,
thất bại trong quá trình công nghiệp hoá / đô thị hoá, thất
bại trong phát triển hay trong nhiệm vụ công nghiệp hoá nông
nghiệp giữa lúc kinh tế cả nước đã hội nhập vào quá
trình toàn cầu hoá như ngày nay… Mặc dù có vị thế nhất
định trong một số sản phẩm trên thị trường nông phẩm
thế giới, nông nghiệp nước ta còn đứng rất xa yêu cầu là
một nền nông nghiệp tiến dần lên hiện đại của một quốc
gia đang trong quá trình công nghiệp hoá. Thậm chí còn phải
nói, một nền nông nghiệp như hiện tại tự nó cũng sẽ chặn
đứng khả năng nước ta trở thành nước công nghiệp (trong khi
đó Hàn Quốc, Đài Loan trong vòng 2 thập kỷ đầu tiên của
công nghiệp hoá đã giải quyết được vấn đề phát triển
nông nghiệp đồng hành với quá trình công nghiệp hoá, hiện
nay ta đang "học" tam nông của Trung Quốc,
nhưng?..);

(3) Khu vực dịch vụ phát triển khả quan hơn (trong đó nổi
bật là du lịch, viễn thông, hàng không…), song cũng đã hết
đà phát triển theo chiều rộng; đất nước chưa có được
nguồn nhân lực có chất lượng, thể chế nhà nước thích
hợp và kết cấu hạ tầng vật chất kỹ thuật tương ứng
để đi vào thời kỳ phát triển theo chiều sâu. Khu vực dịch
vụ chủ yếu mới chỉ phát triển trong một số ngành, trong khi
đó hầu như chưa đi vào được rất nhiều ngành nghề quan
trọng khác của dịch vụ mà điều kiện địa lý tự nhiên và
địa lý kinh tế/chính trị của nước ta cho phép (ví dụ, có
thể phân tích khu vực dịch vụ của nền kinh tế Singapore để
thấy rõ những ngành kinh tế nào của dịch vụ nước ta chưa
đụng chạm tới). [Nhân đây xin nói ngay: Cần loại bỏ mong
muốn bệnh hoạn của một số người nào đó muốn phát triền
casinos ở nước ta, bởi lẽ tình trạng tha hoá hiện tại trong
xã hội nước ta đã vượt quá xa mức có thể kiểm soát
được.]

(4) Nền tài chính quốc gia và hệ thống ngân hàng của đất
nước rất mong manh, nợ nần nhiều – trong đó tỷ lệ nợ
xấu rất cao, tính công khai minh bạch và năng lực quản trị
rất thấp. Sự can thiệp của chính trị (bao gồm cả nhóm lợi
ích) ở mức nguy hiểm, có nhiều đối phó cục bộ (như lãi
suất, thuế suất, giá vàng, trái phiếu, đáo nợ…) tuy có lúc
đem lại kết quả tạm thời, song chung cuộc đang tích tụ
những nguy cơ đổ vỡ nguy hiểm. Vấn đề đặc biệt nghiêm
trọng là nền tài chính quốc gia và hệ thống ngân hàng của
đất nước tự nó đã góp phần quan trọng vào những cuộc
khủng hoảng kinh tế lớn của đất nước, không hoàn thành
được nhiệm vụ chính trị số một của nó là: Huy động và
phân bổ tối ưu mọi nguồn lực cho sự phát triển năng động
và bền vững của đất nước.

(5) Thất bại lớn nhất của 40 năm qua là đã không xây dựng
nên được một thể chế chính trị của nhà nước pháp quyền
dân chủ mang lại độc lập tự do và hạnh phúc cho nhân dân
như đã ghi trong tiêu chí quốc gia<a href="#_edn3">[3]</a> và giải
phóng tiềm năng phát triển của đất nước, nhiều quyền cơ
bản của công dân và quyền con người bị ngăn cấm hoặc xâm
phạm nghiêm trọng. Trong thất bại này cần đặc biệt nêu lên
thảm bại nghiêm trọng của nền giáo dục nước nhà đang để
lại những hậu quả rất lâu dài cho đất nước. Sau 40 năm
phát triển, đất nước lâm vào một cuộc khủng hoảng toàn
diện (kinh tế - chính trị - văn hoá – xã hội), bị lệ
thuộc nguy hiểm vào Trung Quốc, độc lập chủ quyền và sự
toàn vẹn lãnh thổ quốc gia bi uy hiếp hơn bao giờ hết kể
từ sau 30-04-1975. Nghiêm trọng hơn nữa: Sau 4 thập kỷ độc
lập thống nhất, phải chăng đất nước chúng ta hiện đang
lâm vào tình trạng mất phương hướng phát triển giữa lúc
tình hình khu vực và thế giới đang có nhiều thách thức nặng
nề, và thậm chí trở nên nguy hiểm hơn trước?

 II. Những khuyết tật lớn trong kinh tế thị trường nước
ta

Trước hết về quan niệm, quan sát sự phát triển của các
nước tiên tiến trên thế giới, tôi xin rút ra những điều
dưới đây về kinh tế thị trường.

Tinh thần cốt lõi của kinh tế thị trường là hình thành
một quá trình phát triển kinh tế theo sự dẫn dắt của những
lực đẩy được tạo ra từ mối quan hệ qua lại giữa cầu
và cung trên thị trường.

Cầu và cung ở đây cần được hiểu là những đòi hỏi trong
đời sống hướng tới một sự phát triển mới, cần đặt
vấn đề như vậy để luôn luôn chủ động tránh những khuynh
hướng phát triển hoang dã hoặc thiên lệch nguy hiểm.

Đối với cả cầu và cung, thị trường luôn luôn có thể làm
được chức năng điều tiết ở mức độ nhất định, được
đặt cho cái tên là "bàn tay vô hình" (Adam Smith), bởi vì nó
làm những việc khó thấy được liên quan đến điều tiết
nền kinh tế (yếu tố 1).

Song vì khả năng của "bàn tay vô hình" là hữu hạn, mà
cuộc sống là vô hạn, do đó kinh tế thị trường còn phải
cần đến "bàn tay bà đỡ" – thường là và trước hết
là thuộc về chức năng của nhà nước. Xã hội càng phát
triển, ngày càng có thêm nhiều yếu tố khác tham gia tích cực
vào chức năng của "bàn tay bà đỡ" (yếu tố
2).

Điều thiết yếu là bàn tay vô hình và bàn tay bà đỡ đều
phải làm đúng việc của mình với hiệu quả cao nhất. Vì lẽ
này cả hai đều phải được một bộ não mẫn tiệp điều
hành, có thể xem đây là điều kiện quyết định nhất.
Bộ não ấy chính là một thể chế chính trị đáp ứng được
đòi hỏi phát triển của quốc gia, phát huy được vai trò tích
cực của giới doanh nhân (bao gồm các doanh nghiệp), phát triển
được một xã hội dân sự năng động, luôn luôn cổ vũ và
dẫn dắt được quốc gia giành lấy những bước phát triển
mới (yếu tố 3).

Nêu lên những điều vừa trình bầy trên, nhằm mục đích
nhấn mạnh ngay từ đầu: Nền kinh tế thị trường hoàn
chỉnh nhất thiết phải bao gồm đầy đủ cả 3 yếu tố
(1) bàn tay vô hình, (2) bàn tay bà đỡ, (3) thể chế chính
trị; tất cả phải hoạt động ở trạng thái tối ưu cho phép
– trong đó thể chế chính trị là điều kiện tiên quyết
số một. Đây cũng là 3 tiêu chí có thể dựa vào để
đánh giá thực trạng kinh tế thị trường nước ta hiện nay.
Bàn về hoàn thiện kinh tế thị trường ở nước ta cũng có
nghĩa phải bàn về phát triển đồng bộ cả 3 yếu tố cấu
thành này của kinh tế thị trường.

Dưới đây xin nêu lên một số vấn đề nóng nhất.

II.1. Sự lũng đoạn của quyền lực và nhóm lợi
ich

Bài 4A "<a href="NguyenTrung_CaiCachTheChe.htm">Bàn về cải
cách thể chế chính trị"</a> đã cố gắng trình bầy
sự lũng đoạn của quyền lực đối với sự nghiệp xây dựng
và bảo vệ tổ quốc nói chung, trong đó vấn đề nghiêm trọng
số 1 là tình trạng "đảng hoá" toàn bộ đời sống đất
nước. Tại đây xin nêu thêm một số khía cạnh liên quan đến
kinh tế thị trường.

 Thể chế chính trị ở nước ta với đặc trưng đảng
giữ vai trò lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối như đang diễn
ra, về bản chất mâu thuẫn như nước với lửa đối với kinh
tế thị trường. Chính đây là nguyên nhân gốc khiến cho kinh
tế thị trường ở nước ta biến dạng nghiêm trọng, bị
điều hành và lũng đoạn bởi (a) quyền lực đảng, (b) chủ
nghĩa tư bản thân quen và chủ nghĩa tư bản hoang dã, (c) sự
chi phối của lobby từ bên ngoài – đặc biệt là quyền lực
mềm Trung Quốc.

Thực hiện kinh tế thị trường là đòi hỏi bất khả kháng
đối với nước ta kể từ bắt đầu đổi mới 1986, đến nay
là 3 thập kỷ. Nước ta đã tham gia đầy đủ các thể chế
kinh tế quốc tế và khu vực (WTO, WB, IMF, ADB, các FTAs song
phương và đa phương, vân vân…), nhờ đó kinh tế thị
trường ở nước ta đã đạt được những bước phát triển
rất quan trọng, GDP p.c. từ 200 USD nay đạt 1350 USD... Tuy nhiên,
nguyên nhân thể chế chính trị (nguyên nhân gốc) nêu trên đã
một mặt làm cho không ít những tiến bộ đạt được này
đều ở trong tình trạng dang dở, mặt khác chỉ làm biến
tướng để tăng thêm độ nguy hiểm chứ không khắc phục
được sự lũng đoạn nêu trên (của 3 nhóm a, b, c). Có lẽ
chính thực tế này giải thích hiện tượng: Tại sao kinh tế
nước ta càng phát triển, càng bị xé lẻ thành các "tiểu
vương quốc" theo lợi ích (các nền kinh tế GDP tỉnh, các
nền kinh tế tập đoàn nhà nước, kinh tế đảng, kinh tế quân
đội, kinh tế công an…) càng phát sinh nhiều ách tắc trong kinh
tế và nhiều bất công trong xã hội, môi trường càng bị huỷ
hoại nghiêm trọng, hầu hết các chiến lược kinh tế đều
thất bại, tội ác kinh tế ngày càng nguy hiểm về quy mô và
tinh vi về thủ đoạn thực hiện, phát triển hầu như cướp
mất cơ hội của tương lai (nghĩa là để quá nhiều gánh nặng
cho tương lai), và hiện nay kinh tế đất nước đang ở trạng
thái nguy hiểm chưa có lối ra.

Thật khó mà nói được là nước ta có một nền kinh tế hài
hoà thống nhất với đúng nghĩa, vì bên trong chứa đựng quá
nhiều nét cát cứ, "tiểu vương quốc" và sự chùng lặp…
Có thể viết nhiều quyển sách mổ xẻ thực trạng này của
đất nước, song hiện nay việc này bị kiêng cấm, nhưng
trước sau sẽ phải làm để chữa bệnh. Nói khái quát: Đảng
hoá, nền kinh tế GDP tỉnh, tập đoàn kinh tế nhà nước và tư
tưởng nhiệm kỳ là những yếu tố trực tiếp làm nát bét
nền kinh tế đất nước, tạo ra môi trường màu mỡ cho sự
can thiệp của quyền lực mềm Trung Quốc.

Chức năng khách quan của thị trường là phản ánh mối quan
hệ cung - cầu tạo điều kiện góp phần quan trọng cho sự
phát triển hài hoà. Nhưng vi phạm điều mang tính quy
luật này của thị trường, sẽ tạo ra đầu cơ, thị trường
của đầu cơ, và chung cuộc sẽ chỉ có được nền kinh tế
của những hành vi đầu cơ, với sự phá hoại không thể hình
dung nổi.

Ví dụ, thời bao cấp trước 1986, vì phá quy luật kinh tế
thị trường, nên đã xảy ra hiện tượng một cái xe đạp
Peugeot có thể đổi lấy một căn nhà, một điều phi lý không
thể phi lý hơn trên thế gian này.

Còn hiện tại: Xâm phạm quy luật của kinh tế thị trường
đã dẫn đến hệ quả cả một đất nước năng động rừng
vàng biển bạc… nhưng hôm nay rơi tỏm vào nền kinh tế của
những người đi làm thuê và đất nước trở thành đất
nước cho thuê.

Dưới đây là một số nét minh hoạ.

- Sáp nhập Hà Tây vào thủ đô Hà Nội là một ví dụ điển
hình của kinh tế đầu cơ, là một trong những nguyên nhân
trực tiếp tạo ra bong bóng kinh hoàng của thị trường bất
động sản, mặc dù quyết định này bị cả nước bác bỏ
quyết liệt (trong đó có Võ Nguyên Giáp, Võ Văn Kiệt…), nhưng
lợi ích của 3 nhóm "a, b, c" đã thắng. Cả nước có nhiều
cái bong bóng như thế và đã dẫn tới giá nhà đất của Việt
Nam cao nhất thế giới, cản trở sự phát triển của đất
nước. Song cũng chính loại những quyết định theo "lợi ích
3 nhóm a, b, c" như thế đã trực tiếp làm nổ các bong bóng
của thị trường địa ốc, khiến kinh tế cả nước rơi sâu
thêm nữa vào khủng hoảng cơ cấu với những thiệt hại không
thể lường hết được.

- Kinh tế bauxite Tây Nguyên, kinh tế KCN Vũng Áng, nạn cho thuê
rừng… là những ví dụ điển hình của kinh tế lobby, của
kinh tế bán rẻ lợi ích quốc gia, của kinh tế đất nước cho
thuê, đẩy đất nước đi sâu vào cơ cấu kinh tế lạc hậu
và nguy cơ trở thành bãi thải công nghiệp cho những nước
khác, xâm phạm nghiêm trọng lợi ích và an ninh quốc gia.

- Phớt lờ những tín hiệu của thị trường, kinh tế tập
đoàn nhà nước TKV (than và khoáng sản Việt Nam) lẽ ra phải
biết mình hết lý do tồn tại từ lâu rồi nhưng vẫn cố
đấm ăn xôi; hậu quả là mỏ hết và đã phải nhập khẩu
than ngược trở lại rồi, hầu như toàn bộ vốn thiết bị
của tập đoàn và hàng vạn lao động của nó rơi vào thất
nghiệp, tập đoàn lấy duy trì kinh doanh/liên doanh trái nghề
để tồn tại. Nhưng tập đoàn chỉ có đặc quyền nà nước
bao cấp (vốn, quyền kinh doanh, ảnh hưởng chính trị…) và
không có nghề, do đó tất yếu gây hậu quả nghiêm trọng cho
toàn xã hội: Chết mà không chôn được, nên kinh lắm! Cả
nước có không ít tập đoàn nhà nước, nông trường quốc
doanh, xí nghiệp quốc doanh… chết rồi mà không chôn được.

- Quản lý nhà nước bất cập và chính sách đất đai hiện
hành dẫn tới hệ quả giá thành xây dựng 1km đường cao tốc
ở Việt Nam đắt khoảng 5 – 10 lần so với Thái Lan, so với
các nước phát triển khác.., thời gian thi công cũng dài hơn
nhiều lần như thế, chất lượng cũng thấp hơn nhiều lần
như thế…

- Nền kinh tế có quá nhều hành vi đầu cơ lũng đoạn, nên
ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng FDI thu hút được.
Vì thế khối lượng FDI thu hút được tuy không nhỏ, nhưng
không đẩy nhanh được việc chuyển đổi cơ cấu nền kinh tế
quốc dân theo hướng hiện đại. Thu hút FDI như hiện nay có
nguy cơ kéo dài sự tụt hậu của đất nước… Đúng là thị
trường Việt Nam vẫn đang rất hấp dẫn đối với FDI, vì là
quốc gia có nhiều tiềm năng lớn và giữ vị thế quan trọng
trong khu vực trên cả hai phương diện kinh tế và chính trị.
Tuy nhiên thể chế chính trị và thể chế kinh tế của đất
nước hiện nay là rào cản lớn trong việc thu hút FDI có chất
lượng. Đã đến lúc phải chấm dứt xu thế tranh thủ FDI với
bất kỳ giá nào như đã diễn ra trong 3 thập kỷ vừa qua.

- Vân vân…

 II.2. Bàn tay bà đỡ còn nhiều yếu kém

Nhìn chung nhà nước làm không tốt vai trò "bà đỡ"; cụ
thể là vừa không làm đúng chức năng của mình, vừa can
thiệp quá sâu vào kinh tế, khiến cho đòi hỏi cải thể chế
kinh tế ngày càng nóng bỏng.

Những năm gần đây nhiều công trình nghiên cứu đã đi tới
kết luận:

(a) Môi trường kinh doanh bị nạn quan liêu và tham nhũng lũng
đoạn nghiêm trọng, trong đó nổi bật là: quyền kinh doanh và
quyền sở hữu bị xâm phạm, luật thường bị lách hoặc thay
thế bằng "làm luật" và lobby, hiện tượng "bộ chủ
quản" và nhiều hình thức "chủ quản" khác đang hồi sinh
khiến thị trường bị các hoạt động theo "lãnh địa"
của các nhóm lợi ích chi phối;

(b) Thiếu vai trò trung gian hữu hiệu của các tổ chức phục
vụ các doanh nghiệp trên các phương diện tài chính, luật pháp
và kỹ thuật.., do đó tăng thêm giá thành và nguy cơ rủi ro
trong sản xuất và kinh doanh – nhất là của các xí nghiệp
nhỏ và vừa;

(c) Yếu kém của thể chế chính trị và thể chế kinh tế
dẫn tới làm suy giảm nghiêm trọng khả năng hoạt động và
tính hiệu quả của các công cụ hướng dẫn hay điều tiết
thị trường, ví dụ như lãi suất, tỷ giá, các khuyến khích,
các sắc thuế, các chính sách điều tiết khác, vân vân..;

(d) Cùng với những yếu kém của thị trường, hệ thống
thống kê và thông tin kinh tế không chuẩn xác (hoặc cố ý che
giấu hay tô hồng), làm cho những tín hiệu của thị trường
giảm hoặc mất độ tin cậy, gây nguy hiểm cho hoạt động
sản xuất kinh doanh và hệ điều hành, gia tăng các yếu tố
đầu cơ;

(e) Do những yếu kém nhiều mặt của kinh tế thị trường,
ước lượng Việt Nam chỉ tận dụng được khoảng 30% các
hiệp định khung song phương, đa phương và quốc tế đã ký
kết, nên không cải thiện được bao nhiêu năng lực cạnh
tranh, chưa tham gia sâu được vào các chuỗi sản phẩm mặc dù
nền kinh tế nước ta có tỷ trọng xuất khẩu rất cao, thậm
chí có nhiều thua thiệt ngay cả trên thị trường nội địa
vì không tân dụng được những điều đã ký kết, vân vân…
Mặt khác, hội nhập sâu rộng mà không nâng cao được năng
lực cạnh tranh đã khiến nước ta rơi vào thế lệ thuộc ngày
càng nặng nề vào bên ngoài về vốn (ODA, FDI, các khoản vay
khác), nguồn cung đầu vào – đặc biệt từ Trung Quốc (tổng
thầu các dự án, các sản phẩm trung gian), và một số lĩnh
vực khác (FDI chi phối 65% xuất khẩu và gần 50% công nghiệp).

(f) Khu vực kinh tế quốc doanh, trước hết là các tập đoàn
nhà nước, chiếm tới trên 60% vốn của toàn xã hội, hiệu
quả kinh tế thấp, nợ nần lớn, sau nhiều năm cải cách đi
cải cách lại khu vực kinh tế quốc doanh hiện nay chiếm vai
trò chủ đạo trong nợ của quốc gia và là nơi có nhiều ung
nhọt nguy hiểm cho cả nền kinh tế; đặc biệt nghiêm trọng
là hiện tượng kinh doanh/liên doanh trái nghề và hiện tượng
sở hữu chéo của các tập đoàn nhà nước một mặt vô hiệu
hoá đáng kể khả năng quản lý của nhà nước và hệ thống
luật pháp, mặt khác chèn ép nguy hiểm các doanh nghiệp nhỏ và
vừa;

(g) Chưa tạo ra được một thị trường phục vụ tốt nông
nghiệp trên cả 2 phương diện đầu vào và đầu ra, khiến cho
nông dân bị thiệt thòi nghiêm trọng và chịu đựng nhiều
bất công, đồng thời hạn chế khả năng cải tiến hay hiện
đại hoá nông nghiệp; sau gần hai thập kỷ tham gia WTO và
nhiều hiệp định khung khác nước ta vẫn lạc hậu và phải
chịu nhiều thua thiệt lớn trong xuất khẩu một số sản phẩm
nông nghiệp chủ lực như gạo, cà-phê, cao su, thuỷ sản,
tiêu…

(i) Còn thiếu nhiều chính sách và biện pháp thiết thực tạo
môi trường kinh doanh bình đẳng, khuyến khích cạnh tranh lành
mạnh, nâng cao chất lượng và vai trò của giới doanh nhân
đối với sự nghiệp phát triển kinh tế đất nước, nhất là
trên các phương diện: nâng cao năng lực kinh doanh, phát triển
các doanh nghiệp nhỏ và vừa, cải tiến các mô hình doanh
nghiêp, chuyển đổi cơ cấu kinh tế, đỡ đầu các sản phẩm
mới, tham gia xây dựng các chính sách vỹ mô và vi mô, thể
chế, chiến lược phát triển… (còn thiếu những quyết sách
làm cho doanh nhân và các nhà công nghệ trở thành những người
trực tiếp thúc đẩy và mở mang kinh tế; xin lưu ý: doanh nhân
mới là người trực tiếp tạo ra công ăn việc làm và làm
giầu cho đất nước);

(j) Trước sau không thể duy trì vai trò ngân hàng nhà nước
với tính cách như là một công cụ của quyền lực như hiện
nay (nguyên nhân gốc của lạm phát và của tình hình chi tiêu
cũng như phân bổ nguồn lực không thể kiểm soát được).
Dứt khoát phải sớm tính đến vai trò độc lập của ngân
hàng nhà nước như một công cụ của nhà nước pháp quyền,
phải hoạt động theo hiến pháp, chỉ chịu sự giám sát duy
nhất của hiến pháp và quốc hội, qua đó trở thành công cụ
tài chính quốc gia duy nhất, không thuộc bất kỳ đảng phái
hay quyền lực chính trị nào, nhằm đạt hiệu quả tốt nhất
đối với toàn bộ nền kinh tế - đây là một trong những
điều kiện tiên quyết không thể thiếu của nhà nước pháp
quyền cũng như nền kinh tế thị trường. Cùng với vai trò
độc lập này của ngân hàng nhà nước là vai trò độc lập
của hệ thống thống kê nhất thiết phải tôn trọng, cùng
với cùng một lý do như ngân hàng nhà nước;

(…)

Tựu trung có thể nhận xét, vai trò "bà đỡ" của nhà
nước còn đứng khá xa đòi hỏi mang lại cho đất nước có
một nền kinh tế thị trường được thúc đẩy bằng sự vận
động của quy luật cung – cầu và sự dẫn dắt của một
thể chế chính trị khuyến khích sự phát triển đất nước
bằng những chính sách vỹ mô đúng đắn. Những điều trình
bầy trong phần II này cho thấy đòi hỏi bức xúc phải tiến
hành cải cách thể chế chính trị là trọng tâm số một, song
rõ ràng phải luôn luôn gắn với cải cách thể chế kinh tế
để duy trì được tình hình: Cải cách thể chế chính trị
phải gắn liền với những phát triển đạt được trong kinh
tế, lấy thành quả này thúc đẩy cải cách thể chế chính
trị. Kinh nghiệm Myanmar khác hẳn với thực tiễn cải cách ở
Liên Xô cuối những năm 1980 ở chỗ từng bước tiến bộ trong
cải cách chính trị ở Myanmar đều được hậu thuẫn bằng
những tiến bộ cụ thể trong cải cách kinh tế, mặc dù nội
tình Myamar khó khăn hơn Liên Xô hồi đó nhiều.

 III. Một số gợi ý

 Sự thật kinh tế đất nước đang ở trong một giai
đoạn có nhiều khó khăn nghiêm trọng của khủng hoảng cơ
cấu kinh tế còn kéo dài, mặc dù hai năm gần đây bắt đầu
có dấu hiệu phục hồi. Có 4 vấn đề lớn nóng bỏng trong
những năm tới nhất thiết phải giải quyết xong một cách cơ
bản vào khoảng năm 2020:

- Cơ cấu lại nền kinh tế với mục tiêu giảm bớt lệ
thuộc vào bên ngoài, nâng cao hiệu quả và năng lực cạnh tranh
của các khu vực kinh tế trong nước, và phát triển sản phẩm
mới, chuyển đổi sang thời kỳ phát triển theo chiều sâu;

- cơ cấu lại thị trường tài chính tiền tệ để nâng cao
hiệu quả phân bổ nguồn lực và kiểm soát được vấn đề
nợ;

- cơ cấu lại khu vực kinh tế quốc doanh, trước hết là các
tập đoàn nhà nước để trực tiếp góp phần vào đổi mới
cơ cấu kinh tế;

- từng bước xử lý vấn đề nợ xấu đang trở nên nguy
hiểm.

Cả 4 vấn đề nêu trên đều mang tính cơ cấu nên khó, vừa
đòi hỏi nhiều nguồn lực, vừa đòi hỏi nhiều thời gian,
không thể đồng loạt giải quyết. Thiết kế các giải pháp
từng bước cho từng vấn đề lớn này, và thực thi hài hoà
với việc giải quyết từng bước cả 4 vấn đề lớn này như
thế nào… là những bài toán khó. Càng không thể tạo ra tăng
trưởng cao trong những năm tới này; tăng trưởng như hiện nay
không có chất lượng mong muốn và không tạo ra phát triển
mới sẽ chỉ có nghĩa làm cho khủng hoảng sâu sắc hơn. Chưa
nói đến sắp tới nếu thiếu những biện pháp thắt lưng
buộc bụng gắt gao và có hiệu quả sẽ khó tránh đổ vỡ
tiếp – trước hết vì nợ nần và vì những mất cân đối
lớn. Chưa nói đến những diễn biến đột xuất từ các vấn
đề an ninh quốc phòng (ví dụ: Biển Đông)<a
href="#_edn4">[4]</a>, các vấn đề từ thiên tai, dịch bệnh nếu
xảy ra... Đây là sự thật nghiêm khắc, cần nói rõ cho cả
nước biết, và cả nước – trước hết là ĐCSVN – phải
thẳng thắn đối mặt.

Cái khó là cả 4 vấn đề nêu trên đều rất nóng, luôn luôn
đẻ ra nhưng hệ quả khó trong quá trình xử lý. Ví dụ cơ
cấu lại nền kinh tế, chắc chắn phải loại bỏ một số
sản phẩm (cũng có nghĩa là phải đóng cửa một số loại
doanh nghiệp nào đó, giữa lúc từ vài năm gần đây đã có
tới trên 200.000 doanh nghiệp nhỏ và vừa phải đóng cửa);
trong khi đó vô cùng thiếu mọi loại nguồn lực cho phát triển
các sản phẩm công nghiệp phụ trợ mà nền công nghiệp hiện
có đòi hỏi. Việc cải cách các doanh nghiệp quốc doanh –
trước hết là các tập đoàn kinh tế nhà nước – cũng đặt
ra những khó khăn như vậy: thất nghiệp tăng, doanh số giảm,
nhà nước mất thuế... Nông nghiệp đang đặt ra nhiều bài
toán rất khó và nhạy cảm, với khoảng trên 50% lao động cả
nước làm nông nghiệp, với bình quân ruộng đất canh tác 0,3
ha/1 lao động, luật đất đai và thể chế chính trị hiện
tại hoàn toàn bất cập cho việc đi lên một nền nông nghiệp
của một quốc gia công nghiệp... Cải cách thị trường tài
chính và hệ thống ngân hàng cũng luôn luôn đặt ra nhiều vấn
đề rất nhạy cảm. Lấy tiền ở đâu tăng cường tiềm lực
quốc phòng đang vô cùng bức thiết lúc này? Đời sống những
người làm công ăn lương, của các bộ phận dân cư nghèo ở
nông thôn và thành thị, ở các vùng sâu vùng xa… đang vô cùng
nhức nhối… Công ăn việc làm của những người đến tuổi
lao động? Hàng chục vạn lao động đang đi làm thuê ở nước
ngoài, hàng vạn phụ nữ phải đi lấy chồng nước ngoài vì
nghèo đói!.. Có thể nói, đất nước có gì có thể bán
được hầu như đã bán hết rồi, từ tài nguyên, đến môi
trường, đất đai, lao động rẻ, vị trí địa lý… Song nghèo
hèn và bế tắc vẫn hoàn nghèo hèn và bế tắc… Hình như từ
lâu đã bắt đầu bán cả linh hồn nữa, vì đang cam chịu số
phận bị đè nén, èo uột, leo dây và lệ thuộc… 40 năm độc
lập rồi vẫn chưa cai sữa được ODA và các thứ
đi xin khác! Không biết niềm tự hào dân tộc còn lại là
bao!?..… Chưa nói đến thực tế đất nước đang có nhiều
vấn đề nóng, rất nóng khác, trong hầu hết mọi lĩnh vực
của cuộc sống: giáo dục, y tế, giao thông vận tải, năng
lượng, môi trường, tệ nạn tham nhũng, chênh lệch giầu nghèo
và bất công lớn quá, sự tha hoá trong xã hội từ những
nguyên nhân kinh tế… Một sản phẩm mới ra đời trong quá
trình đổi mới cơ cấu kinh tế cũng đòi hỏi phải có một
khoảng thời gian nhất định mới định hình được… Một
ngành kinh tế mới càng khó hơn, trong khi nguồn nhân lực và
thể chế chính trị gần như bất cập, rồi lại còn phải
chuyển toàn bộ nền kinh tế đất nước đi vào một thời kỳ
phát triển mới như thế nào đây?!.. Còn làm tiếp như hiện
nay thì đi vào ngõ cụt!.. Và sự thật là bộ não lãnh đạo
của đảng với cái "think tank" rất đồ sộ đang có trong
tay lúc này vẫn không sao mách bảo được cho đất nước nên
làm sản phẩm gì, làm như thế nào, rồi chuyển đổi cả nền
kinh tế đất nước sang thời kỳ phát triển mới ra sao, cái
định hướng xã hội chủ nghĩa không giúp được những việc
cam go này… Vân vân… Thực tế của bức tranh kinh tế đầy
thách thức này là sản phẩm kết tụ lại của cả một quá
trình chế độ chính trị do ĐCSVN nắm quyền điều hành toàn
diện và tuyệt đối dẫn dắt đất nước theo con đường
"độc lập dân tộc gắn với chủ nghĩa xã hội" từ 40 năm
nay. Thực tế của bức tranh kinh tế này không phải là một
sản phẩm nhất thời hoặc của riêng một người hay một nhóm
người nào, cũng không phải là sản phẩm của một vài khoá
nhiệm kỳ đại hội nào, mà là sản phẩm của ĐCSVN nắm
quyền cai trị đất nước trong 40 năm đầu tiên độc lập
thống nhất. Xin nhắc lại ở đây để không bao giờ quên trong
khi so sánh và đánh giá chính đất nước mình 40 năm qua: Chiến
tranh Triều Tiên kết thúc 1953, Hàn Quốc bắt đầu sự nghiệp
công nghiệp hoá vào khoảng năm 1960, với GDP p. c. lúc ấy là 81
USD; năm 1990 trở thành NIC (nước mới công nghiệp hoá).

Từ minh hoạ đôi điều nói trên để đi đến kết luận dứt
khoát: Nguy cơ bất cập của hệ thống chính trị nói chung và
của thể chế kinh tế hiện hành nói triêng trước những vấn
đề kinh tế phải giải quyết trong những năm của khoá đại
hội XII tới rất lớn. Mọi thứ kinh tế bánh vẽ để trấn
an, hoặc sự kiên định duy ý chí định hướng xã hội chủ
nghĩa để bảo vệ hệ thống chính trị toàn trị như đang
tồn tại sẽ chỉ đem thêm thảm hoạ mới cho nhân dân và giúp
Trung Quốc bá quyền xiết chặt hơn nữa cái tròng lệ thuộc
trên cổ đất nước ta mà thôi. Tất cả càng nói lên tính
quyết liệt của một thời kỳ cải cách đang đặt ra phía
trước cho đất nước, có lẽ quyết liệt hơn và phức tạp
hơn rất nhiều và cũng nhạy cảm hơn rất nhiều so với lúc
phải tiến hành đổi mới thời kỳ 1986, vì tình hình khu vực
và quốc tế ngày nay hoàn toàn khác, sự lệ thuộc của đất
nước lại quá nguy hiểm…

Thấy và nghĩ gì nói vậy, còn phiến diện lắm, cho nên ngoài
việc nêu lên những nhận xét trên của cá nhân, tôi xin phép
không bàn về các giải pháp, xin để cho các chuyên gia kinh tế
làm việc này tốt hơn. Trong bài này, tôi xin gửi gắm nỗi mong
mỏi của mình là đảng – trước hết là Bộ Chính trị và
Tổng bí thư – phải có ý chí tiến hành tổng kết trung thực
tình hình kinh tế đất nước; tổng kết được rồi thì phải
nói thực với toàn đảng và với cả nước, để chắt lọc
mọi trí tuệ, mọi nỗ lực, đưa kinh tế nước ta ra khỏi
thời kỳ khủng hoảng cơ cấu trầm trọng hiện nay. Thiết
nghĩ đất nước cần có một chiến lược kinh tế, sao cho
đến năm 2020 khắc phục xong khủng hoảng cơ cấu kinh tế
hiện nay, phát triển được những điều kiện kết cấu hạ
tầng vật chất kỹ thuật cần thiết cho bước phát triển
mới, xây dựng được nguồn nhân lực và thể chế kinh tế
với chất lượng mới; trong những năm tới này đất nước
cũng phải tích luỹ được lực mới, để từ năm 2020 có thể
bắt tay vào xây dựng một nền kinh tế hiện đại hoá đúng
với nghĩa phát triển là động lực bền vững của tăng
trưởng kinh tế. Đặt vấn đề như vậy chất lượng, chứ
không phải số lượng, của tăng trưởng kinh tế mới là mục
tiêu quyết định – phục vụ nhiệm vụ trung tâm là phát huy
yếu tố con người làm nên sức mạnh quốc gia. Nếu
thế cũng phải cất đi cái khẩu hiệu bánh vẽ "đưa nước
ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện
đại vào năm 2020", càng không thể trút hết mọi tội lỗi
lên cái lá diêu bông: Nguyên nhân của mọi nguyên nhân của
tình trạng kinh tế đất nước hiện nay là thể chế kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không theo kịp
công cuộc đổi mới… - mà lẽ ra phải quyết định vứt bỏ
cái lá diêu bông!

Chỉ có một lối ra khỏi tình hình nguy hiểm hiện nay để
phát triển là: Trí tuệ, dân chủ và ý chí cứu nước phải
là những động lực chính trị của sự nghiệp phát triển kinh
tế trong những năm tới, bắt đầu từ việc đại hội XII
quyết định tổ chức lại ĐCSVN để phấn đấu trở thành
đảng của dân tộc, dấy lên sự tham gia của toàn dân tộc
chuyển đất nước đi vào thời kỳ phát triển mới năng
động và bền vững./.

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140924/nguyen-trung-ban-ve-hoan-thien-kinh-te-thi-truong),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Dân Luận

Pages

Nguyễn Trung - Bàn về hoàn thiện kinh tế thị trường

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Copyright Text