Đỗ Lai Thúy: "Chỉ có xã hội hóa và cá nhân hóa mới mang lại sự dân chủ"

<blockquote> <strong><em>Lời Tòa Soạn: </em> </strong>Văn hóa của
một dân tộc là một dòng chảy liên tục, tuy nhiên, có lúc
nhanh, lúc chậm, có lúc bình lặng, lúc dữ dội, có bằng
phẳng, có thác có ghềnh, và thẩm mỹ về dòng sông mỗi
người, mỗi thời có thể khác nhau. Tạm hình dung như vậy
để có một cái nhìn khách quan về văn hóa, đừng quá áp
đặt cái chủ quan trong ứng xử với văn hóa để tránh làm cho
văn hóa méo mó, biến dạng. Tất niên năm nay, với tâm niệm
đó, chúng tôi đã đón Phó giáo sư, tiến sĩ Đỗ Lai Thúy làm
khách của Văn hóa Nghệ An và đã có cuộc trao đổi ngắn
nhưng thú vị.</blockquote>

<strong>Phóng viên:</strong><em> Bây giờ là cuối năm 2013, có
nghĩa là chúng ta đã bước sang thế kỷ mới được 13 năm. Là
người đã quan tâm và có nhiều nghiên cứu về văn hóa, ông
thấy văn hóa nước nhà ta bây giờ có khác nhiều so với thập
kỷ cuối của thế kỷ trước?Sự khác biệt lớn nhất, quan
trọng nhất là gì, nó thể hiện như thế nào?</em>

<div class="boxleft220"><img
src="http://vanhoanghean.com.vn/media/k2/items/cache/933c30b9d0529af91a8d5f1b05b7492a_L.jpg"
/></div>
<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Hỏi về văn hóa, hoặc thay đổi
về văn hóa, một cách chung chung thì rất khó trả lời. Vì
thế, ở đây, để trả lời câu hỏi của anh, tôi phải phân
biệt hai thứ văn hóa: một văn hóa ở cấp độ tổng thể và
một văn hóa ở cấp độ đời sống thường nhật. Về loại
hình văn hóa thứ nhất thì trước đây người ta không để ý,
hoặc không biết rằng có nó để mà để ý. Câu tuyên bố
của một quan chức văn hóa: "văn hóa phải phục vụ du
lịch" là một minh chứng. Những năm gần đây người ta bắt
đầu nghiên cứu nó.Ngành văn hóa học (theo cách gọi của Nga)
hoặc nghiên cứu văn hóa (theo cách gọi của Mỹ) được củng
cố và đã có mã ngành để đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ. Các
công trình văn hóa học đã được dịch và xuất bản nhiều
hơn. Còn về văn hóa đời sống hoặc đời sống văn hóa thì
cũng đang có sự chuyển dịch từ phạm vi nhà nước sang phạm
vi xã hội, cả ở bộ phận sản xuất văn hóa lẫn bộ phận
hưởng thụ văn hóa. Các xưởng phim tư nhân, các nhóm ca nhạc,
các triển lãm của các họa sĩ độc lập, đặc biệt là nghệ
thuật trình diễn và sắp đặt, các trang mạng cá nhân… ra
đời và hoạt động khá hiệu quả. Đây có lẽ là sự khác
biệt tuy quan trọng nhưng khó nhận ra giữa văn hóa Việt Nam
bây giờ và văn hóa Việt Nam thập kỷ cuối cùng của thế kỷ
trước.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Bản chất của sự thay đổi đó
là gì? Tại sao có sự thay đổi đó hay là động lực tạo nên
sự thay đổi đó? Nội lực hay là</em> <em>ngoại lực chiếm
vị trí chủ công?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Bản chất của sự thay đổi đó,
theo tôi, là sự dân chủ hóa. Việt Nam trước đây là xã hội
của cộng đồng và nhà nước. Để hiện đại hóa một đất
nước như vậy phải cùng lúc thực hiện hai quá trình tưởng
như trái ngược nhau, nhưng lại bổ sung cho nhau là xã hội hóa
và cá nhân hóa. Chỉ có xã hội hóa và cá nhân hóa mới mang
lại sự dân chủ. Và đến lượt nó, mới mang lại sự thay
đổi văn hóa, nhất là sự thay đổi văn hóa ở cấp độ
tổng thể. Như vậy, sự thay đổi văn hóa chủ yếu là do dân
chủ, và dân chủ là một sự vận động nội sinh. Như vậy
nhân tố nội sinh rất quan trọng. Tuy nhiên lịch sử Việt Nam
đã chứng minh rằng ở một vài trường hợp đặc biệt, yếu
tố ngoại sinh còn quan trọng hơn yếu tố nội sinh, vì cái
đến từ bên ngoài thức tỉnh, kích thích, nuôi lớn cái ở
bên trong. Có điều cần nói thêm là Cách mạng tháng Tám, rồi
Đổi mới và Mở cửa trước đây đã mang lại nhiều dân
chủ, nhưng đó là dân chủ đám đông, dân chủ vì/cho đám
đông. Ngày nay, để sáng tạo văn hóa cần phát triển một
thứ dân chủ khác: dân chủ cá nhân.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Sự thay đổi, sự vận động
đó, theo ông có gì không bình thường</em> <em>không?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Sự vận động đó là bình
thường, có thể nói là đúng quy luật. Chỉ có sự không vận
động, sự "ngoan cố đứng im" mới là không bình thường.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Hơn một thập kỷ đầu thế kỷ
trước các bậc tiền bối đã tạo cho nền văn hóa dân tộc
một gia tốc lớn. Đông kinh nghĩa thục và chữ Quốc ngữ đã
làm thay đổi diện mạo khí chất của văn hóa nước nhà. Và
không chỉ là văn hóa, mà rộng lớn hơn nhiều, đó là sự
thức tỉnh của một dân tộc. Còn hơn mười năm đầu của
thế kỷ này, ông có nghĩ là đã có một cuộc vận động lớn
của văn hóa dân tộc khi mà chúng ta có rất nhiều phong trào
văn hóa, nhiều sự kiện văn hóa rất rầm rộ? Lý do tại sao
chúng ta chưa tạo ra được một chuyển biến thực sự sâu
sắc về văn hóa?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Sự xâm lược của thực dân Pháp
vào nước ta, khiến chúng ta có sự <em>tiếp xúc sâu</em> với
nền văn minh phương Tây. Có thể nói, đây là sự va đập lớn
của hai nền văn minh/văn hóa Đông – Tây. Ý thức về văn hóa
dân tộc mới thức tỉnh, tự nhận diện. Trước đây các cụ
đồ nhà ta phấn đấu để văn hóa Việt Nam <em>giống </em>và
<em>ngang bằng</em> với văn hóa Trung Hoa. (Thậm chí giống Trung
Hoa hơn Trung Hoa: Văn như Siêu, Quát vô tiền Hán/ Thi đáo Tùng,
tuy thất thịnh Đường). Đối diện với phương Tây, văn hóa
Việt Nam không chỉ tự khu biệt với nó, mà còn khu biệt với
cả các văn hóa đồng văn Trung Hoa, Triều Tiên, Nhật bản. Hơn
nữa, bấy giờ vấn đề cứu nước cứu dân gắn liền với
vấn đề duy tân, mà trước hết là duy tân văn hóa. Văn hóa
vừa là phương tiện vừa là mục đích của sự Đổi mới
lần thứ nhất này. Đây là sự thay đổi hệ hình văn hóa.
Ngày nay, chúng ta có nhiều phong trào văn hóa, nhiều sự kiện
văn hóa nhưng lại không thuộc về cấp độ văn hóa tổng
thể, mà chỉ thuộc về cấp độ văn hóa đời sống, mà là
đời sống nhà nước, nên không thể sánh được với hồi
đầu thế kỷ XX.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Có người nói, về phương diện
Con người, văn hóa của chúng ta đang thụt lùi. Ông bình luận
gì về ý kiến này?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Một câu hỏi như vậy thì khó có
thể đưa ra một câu trả lời dứt khoát, <em>có hay</em>
<em>không có</em>. Nếu nhìn vào cạnh khía văn hóa sinh hoạt ở
đám đông, qua các hành vi ứng xử, lời ăn tiếng nói, đạo
đức cá thể, lợi ích nhóm…thì có thể nói về phương diện
Con người văn hóa của chúng ta đang thoái hóa. Nhưng nếu nhìn
rộng ra, ở cạnh khía thời đại, qua một số cá nhân tiêu
biểu cho tinh thần của thời đại này thì, tôi nghĩ, không
thể nói như vậy được. Rõ ràng văn hóa của chúng ta vẫn
đang tiến triển. Vấn đề nằm ở chỗ làm sao nhân rộng
được những yếu tố này. Xã hội ta hiện nay vẫn chưa có
một tầng lớp e'lite để thực hiện nhiệm vụ trên.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Mỗi thời đại cần có một hay
những mô hình nhân cách tương ứng với yêu cầu phát triển
của thời đại đó. Cách đây một trăm năm lịch sử đã sản
sinh ra những lớp người, hạng người ưu việt để đáp ứng
nhu cầu của đất nước. Bên cạnh các sĩ phu, đã bắt đầu
xuất hiện, hình thành tầng lớp trí thức trí thức tân học.
Họ là chủ nhân của vận động văn hóa dân tộc giai đoạn
đó. Còn bây giờ ông thấy sự xuất hiện của một thế hệ
mới với những phẩm chất mới đủ khả năng thúc đẩy tiến
trình văn hóa nước nhà? Họ là ai? Những phẩm chất nổi
trội của họ là gì?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Mỗi thời đại <em>văn hóa
</em>đều sản sinh ra một mô hình nhân cách văn hóa thích ứng
với sự phát triển của thời đại đó. Tôi gọi đó là mẫu
người văn hóa (1). Thời đại văn hóa Phật giáo (Lý -Trần)
đã tạo ra <em>con người vô ngã</em>, thời đại văn hóa Nho
giáo (Lê – Nguyễn) tạo ra <em>con người sĩ phu</em>, như là
các mẫu người văn hóa của xã hội việt Nam truyền thống.
Từ khi tiếp xúc với phương Tây, nhất là nửa đầu thế kỷ
XX, hình thành một mẫu người văn hóa mới là <em>con người
trí thức tân/Tây học</em>. Còn mẫu người văn hóa ngày nay,
trong thời buổi toàn cầu hóa, hay chí ít cũng theo phương châm:
{dù là} "hành động cục bộ, địa phương" {nhưng hãy}
"tư duy tổng thể, toàn cầu", thì vẫn là con người trí
thức, nhưng không kèm theo một định ngữ nào cả. Người trí
thức hiện nay, đúng hơn <em>tầng lớp trí thức </em>là chủ/
khách thể của những vận động văn hóa. Chỉ họ mới có
khả năng thúc đẩy tiến trình văn hóa nước nhà. Họ có cái
nhìn thời đại, toàn cầu, có tư duy độc lập, tính chủ
động, sáng tạo, thiết tha với văn hóa dân tộc và biết xấu
hổ khi đất nước tụt hậu…

<strong>Phóng viên:</strong><em> Trong lịch sử, yếu tố bản
địa của văn hóa Việt Nam là Đông Nam Á nhưng về sau do vị
trí địa chính trị - văn hóa nên văn hóa chúng ta ngả sang
không gian văn hóa Khổng giáo. Rồi sau khi người Pháp đô hộ
thì lại có nhiều yếu tố văn hóa phương Tây. Còn bây giờ,
đằng sau cái đa phương của sự giao tiếp, giao đãi, văn hóa
của chúng ta có đang là ngoại biên của trung tâm nào? Và liệu
văn hóa Việt có là trung tâm của những ai? Chúng ta đã đủ
sức hấp dẫn, khả năng lan tỏa để trở thành một trung tâm
của khu vực Đông Nam Á?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Văn hóa Việt Nam tự thân thuộc
về văn hóa Đông Nam Á. Nhưng ở miền Bắc và trên cả nước
(từ năm 1802) qua quá trình tiếp xúc và tiếp biến văn hóa
Trung Hoa, chúng ta đã "chuyển vùng" sang văn hóa Đông Á với
Trung Quốc là trung tâm. Rồi khi tiếp xúc với người Pháp thì
văn hóa Việt Nam, với các vận động duy tân, Âu hóa, chúng ta
lại chuyển dần sang văn hóa phương Tây, tức lại chuyển vùng
một lần nữa, nhưng lần này không phải từ khu vực này sang
khu vực khác mà từ khu vực ra thế giới! Tuy vậy, ở giai
đoạn nào văn hóa Việt Nam cũng là văn hóa ngoại vi. Hoặc là
ngoại vi của trung tâm văn hóa Hán Nho giáo, hoặc là ngoại vi
của trung tâm văn hóa Ấn Độ (ở phần lãnh thổ phía Nam
trước năm 1802), hoặc là ngoại vi của trung tâm văn hóa
phương Tây. Nhưng từ Đổi mới 1986 đến nay, chúng ta chủ
trương đa phương hóa, làm bạn với tất cả các nước, và
không "tôn" một văn hóa cụ thể nào là trung tâm nữa. Có
lẽ những thất bại cay đắng của việc lấy mô hình này hay
cái mô hình làm khuôn mẫu đã làm cho văn hóa Việt Nam thay
đổi tư duy? Hay thời đại mới đã làm cho chúng ta có tư duy
mới? Nhưng không có một trung tâm cụ thể, hữu hình nào không
có nghĩa là văn hóa Việt Nam đã thoát được số phận của
một văn hóa ngoại vi. Ngược lại, chúng ta đang là ngoại vi
của cái <em>văn hóa thế giới hiện đại…</em> Khái niệm này
giống như khái niệm <em>văn học thế giới</em> mà thi hào
Goethe đã đề xuất trước đây, tuy trừu tượng nhưng mà có
thực. Văn hóa thế giới hiện đại thu hút tất cả tinh hoa
của các nền văn hóa dân tộc ở tất cả các địa phương
khác nhau trên thế giới, nhưng không phải như một con số
cộng, mà đã được <em>tinh thần thời đại </em>tinh luyện,
tinh chế để trở thành một chỉnh thể. Văn hóa Việt Nam,
cũng như nhiều nền văn hóa quốc gia khác, hiện còn đang là
ngoại vi của trung tâm văn hóa thế giới này. Sự phấn đấu
của chúng ta là ngày càng tiến dần đến trung tâm và khi nào
tất cả các nền văn hóa ngoại vi hòa nhập vào trung tâm thì
sẽ không còn trung tâm và ngoại vi nữa, chỉ còn duy nhất một
văn hóa trái đất, văn hóa hành tinh của chúng ta. Nhưng điều
đó có thể là không tưởng, hay còn rất lâu, rất lâu mới
xảy ra. Nhiệm vụ trước mắt của văn hóa Việt Nam là thu
hẹp khoảng cách với trung tâm văn hóa thế giới.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Tại sao vậy thưa ông?</em>

<strong>Đỗ Lai Thúy:</strong> Trong một cái nhìn như vậy thì,
tôi nghĩ không còn cần thiết đặt ra vấn đề liệu văn hóa
Việt Nam có đủ sức hấp dẫn, khả năng lan tỏa để trở
thành một trung tâm của khu vực Đông Nam Á nữa. Bởi lẽ, văn
hóa của từng nước Đông Nam Á cũng là ngoại vi của cái văn
hóa thế giới hiện đại kia, nên sự vận động của nó cũng
sẽ hướng về phía trung tâm ấy, chứ không phải một tiểu
trung tâm (nếu có) nào khác. Còn nếu cứ cố tình đặt ra vấn
đề như vậy thì tôi nghĩ là không thể. Văn hóa của các
nước Đông Nam Á là sự thống nhất trong đa dạng. Ngoài văn
hóa gốc bản địa, địa phương ra, trong quá trình lịch sử,
nó còn tiếp nhận nhiều văn hóa khác nhau, như văn hóa Ấn
Độ (đến mức gọi là các nước ngoại Ấn), văn hóa Hồi
giáo, văn hóa Khổng giáo, văn hóa phương Tây. Tóm lại, văn
hóa Đông Nam Á là một bức tranh khảm, hoặc một bức tranh
ghép mảnh, nên không thể có mảnh nào là trung tâm được,
mặc dù văn hóa Việt Nam có nhiều di sản được UNESCO công
nhận, vinh danh.

<strong>Phóng viên: </strong><em> Xin đề cập và đề nghị ông
trao đổi ý kiến có tính chất nhận định của mình về
tương lai của các di sản văn hóa phi vật thể của chúng ta mà
trong những năm vừa qua đã được UNESCO công nhận, vinh danh.
Liệu trong tương lai nó sẽ tồn tại trong đời sống cộng
đồng như thế nào? Hát Xoan, Hát Quan họ, Ví – Dặm Nghệ
Tĩnh, Cồng Chiêng Tây Nguyên… chẳng hạn?</em>

<strong>Đỗ Lai Túy:</strong> Quả thật chúng ta có nhiều di sản
văn hóa phi vật thể trở thành di sản văn hóa thế giới,
ngoài di sản văn hóa vật thể cung điện Huế, phố cổ Hội
An, Phong Nha Kẻ Bàng, như Cồng Chiêng Tây Nguyên, Hát Quan họ,
Hát Xoan, Ví Dặm Nghệ - Tĩnh, Nhạc cung đình Huế, Ca trù,
Đờn ca tài tử…Rồi còn nhiều hồ sơ dự tuyển nữa.
Trước hiện tượng này nhiều người nói đến phong trào
"làm di sản", mà chúng ta thì thường sống bằng phong trào,
hoặc "hội chứng di sản". Và xuất hiện một lòng tự hào
thái quá, thậm chí hoang tưởng về văn hóa Việt Nam. Chúng ta
quên mất rằng tinh thần mà UNESCO đưa ra để công nhận một
di sản là nhằm đẻ bảo vệ di sản ấy khỏi biến mất, chứ
không hoàn toàn là vì di sản ấy quá độc đáo. Bởi vậy, sau
vinh quang là trách nhiệm nặng nề. Làm sao để di sản còn
tiếp tục sống được khi chúng ta có thói quen lúc chưa được
thì chăm sóc nó, quan tâm hết mình đến nó, lúc được rồi
thì bỏ lửng để dồn sức làm hồ sơ cho cái khác? Rồi quan
niệm sai lầm về khai thác di sản, đưa di sản vào cuộc sống
như cải biên Quan họ, Hát Xoan…, nên chỉ sau một vài thế
hệ là mất gốc, mất nguyên bản, nghĩa là mất luôn giá trị
của di sản. Hơn nữa, các di sản phi vật thể ngày xưa tồn
tại trong một không gian nhất định, không gian ấy là một
phần không thể thiếu được của di sản thì nay đang dần
biến mất.

<strong>Phóng viên:</strong><em> Tôi nghĩ, dẫu sao thì văn hóa
đương đại của chúng ta hiện nay cũng đang có rất nhiều
vấn đề, nhiều chuyện phải bàn bạc, trao đổi vì hình như
lâu nay cách nhìn nhận,nhận thức về nó vẫn nặng theo kiểu
phong trào, có nghĩa là chúng ta đề cao cái hình thức, cái
biểu hiện bên ngoài dễ thay đổi chứ không quan tâm nhiều
đến bản chất, đến giá trị của nền văn hóa. Từ nhận
thức này đã chi phối và quyết định cách hành/hoạt động
văn hóa và các lĩnh vực tinh thần.</em>

<em>Cảm ơn ông đã nhận lời làm khách của chúng tôi và có
những trao đổi sâu sắc, thiết thực và thú vị. Hy vọng
chúng ta sẽ có những cuộc trao đổi tương tự trong tương
lại gần.</em>

<strong><em>Phan Thắng</em></strong> <em>thực hiện</em>

_____________________

(1). Xin đọc: Đỗ Lai Thúy, Văn hóa Việt Nam nhìn từ mẫu
người văn hóa, Văn hóa thông tin H. 2005.


***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140707/do-lai-thuy-chi-co-xa-hoi-hoa-va-ca-nhan-hoa-moi-mang-lai-su-dan-chu),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét