<center><img src="http://i1.ytimg.com/vi/LRZWkJ2wL2M/maxresdefault.jpg"
width="563"></center>
Trong những ngày qua chúng ta đã được xem những hình ảnh
đáng lo từ Dương Nội, Hà Nội, nơi mà những tranh chấp về
đất đã bùng nổ một cách hỗn loạn và mang tính bạo động.
Ở đây tôi sẽ không đề cập chi tiết đến trường hợp (hay
là vụ việc) Dương Nội. Thay vì đó tôi chỉ xin chia sẻ hai
phản ứng sau khi đã xem những video-clip trên mạng.
Phản ứng thứ nhất, chắc là chẳng có gì khác với những
người khác: Ôi dồi, ghê quá, kinh khủng. Đáng tiếc, đến
tận 2014 những hiện tượng như vậy còn xảy ra ở Việt Nam,
đất nước mà, theo chúng ta được biết, đang hoạch định
phát triển tới một nước "văn minh." Dù nghĩ gì về tiềm
năng hay tương lai của Việt Nam, rõ ràng sự văn minh đó còn xa
(dù tôi cũng thừa nhận có những cái ở chính nước mình cũng
thiếu "văn minh" trong khá nhiều khía cạnh khác nhau).
Phản ứng thứ hai, mà những bạn đọc có lẽ sẽ quan tâm
hơn, là một khái niệm từ thông luật (common law) gọi là "due
process," mà tôi sẽ đề cập ở dưới nay đây. Trước khi đi
vào vấn đề xin nêu rõ: Việc còn có những cảnh tượng như
ở Dương Nội xuất phát từ việc cái gọi là "due process"
thực sự là chưa có ở Việt Nam, chủ yếu vì Việt Nam chưa
phải là một xã hội pháp quyền theo đúng nghĩa của nó. Sau
khi đề cập ý nghĩa của khái niệm "due process" tôi sẽ quay
về những bước cần thiết mà Việt Nam cần hay nên làm để
hướng tới một xã hội mà nếu mất "due process" thì không
thế nào có "văn minh."
Vậy, "due process" là gì? Trong một thảo luận ngắn với
những bạn hiểu biết về luật, đã có những mô tả như sau:
• Là pháp trình chính đáng
• Là tôn trọng quyền cá nhân
• Là công minh… là minh bạch và công bằng trong xử sự
• Là quyền được xét xử công bằng & minh bạch theo đúng
pháp luật
• Là những nguyên tắc pháp luật bắt buộc mà phải tuân
thủ
• Là "đúng thủ tục" hoặc "đúng trình tự"
Như một người bạn đặc biệt sáng suốt đã chia sẻ:
<blockquote>"Khái niệm/concept này không có trong hệ thống
luật Việt Nam/khoa học pháp lý Việt Nam. Câu trả lời của
bạn phiên dịch là: "công bằng, đúng trình tự thủ tục
luật định". Tuy nhiên, khái niệm này trong hệ thống common
law gắn với luật hiến pháp (của Việt Nam), một số triết
lý cơ bản về việc hạn chế quyền lực của nhà nước, và
bảo vệ quyền tự do cá nhân (rule of law in general). Nó cũng
gắn với cách tiếp cận (luật pháp)… Cách tiếp cận này
dựa trên (giả định) là nhà nước có thể dùng luật để
điều chỉnh hành vi của đám đông/cộng đồng/xã hội. Tuy
nhiên (ở Việt Nam), hệ thống này lại được dựa trên những
nguyên lý vay mượn từ hệ tư tưởng Xô-viết coi pháp luật
là công cụ của giai cấp tầng lớp thống trị.
Ngoài ra, văn hóa Việt Nam còn dựa trên nền triết lý cơ bản
của Khổng giáo. Vì vậy, những quy trình, thủ tục, nội dung
luật của Việt Nam còn phản ánh những quy chuẩn văn hóa này.
Ví dụ: cáo trạng của một tội phạm, ngoài việc ghi tên bị
cáo, còn có thể ghi tên cả các thành viên trong gia đình (vợ,
chồng, bố, mẹ, con) của bị cáo. Điều này giống như hành vi
"chu di tam tộc" theo luật của vua chúa phong kiến.
(Song) việc du nhập hệ thống/quan điểm pháp luật từ nơi
này sang nơi khác đã tốn rất nhiều giấy mực và (cần) có
nhiều công trình nghiên cứu công phu (trong luật so sánh –
comparative law, xã hội học luật – v.v). Hiệu quả của du
nhập pháp luật thì còn gây nhiều tranh cãi. Cải cách pháp
luật – nếu không làm thật sự cẩn trọng và khoa học – có
thể đem lại những kết quả ngoài dự kiến kiểu "lợi thì
có lợi nhưng răng không còn."</blockquote>
Sau cùng, bạn này cho rằng, một hệ thống luật pháp về
nhiều mặt là như một sản phẩm văn hóa. Quan điểm này tôi
cũng hiểu và chấp nhận.
Nhưng cuối cùng, ở bất cứ xã hội nào, những thể chế
đều là sản phẩm của những quan hệ xã hội, gồm cả văn
hóa lẫn chính trị, kinh tế, v.v... Việc còn vay mượn từ hệ
tư tưởng Xô-viết coi pháp luật là công cụ của giai cấp
thống trị cũng là một yếu tố trong văn hóa chính trị Việt
Nam đương đại chứ, nhưng cuối cùng, đó là một quyết
định chính trị cũng như không chấp nhận những nét xấu trong
Khổng giáo về những vấn đề giới tính, chẳng hạn.
Ở Hàn Quốc, Đài Luân (Loan), những nước cũng có những nét
ảnh hưởng văn hóa từ Khổng giáo, ít khi còn thấy những
chuyện như đã thấy ở Dương Nội. Vì vậy, vấn đề có lẽ
không phải ở phạm trù văn hóa mà là ở chỗ Việt Nam còn
chưa với tới một xã hội pháp quyền.
Một ví dụ của khái niệm "due process" là "cảnh báo
Miranda' mà ai đã xem phim Mỹ đều biết. ("<em>You have the
right to an attorney…</em>") – công an ở Mỹ phải thông báo cho
mọi nghi phạm hình sự ngay lúc bị bắt giữ:
<blockquote>"Anh có quyền giữ im lặng và từ chối trả lời
câu hỏi. Bất cứ điều gì anh nói cũng sẽ được dùng để
chống lại anh trước tòa án. Anh có quyền có luật sư trước
khi khai báo với cảnh sát và luật sư sẽ hiện diện khi cảnh
sát thẩm vấn anh. Nếu anh không thể tìm được luật sư, anh
sẽ được cung cấp một luật sư trước khi trả lời các câu
hỏi. Anh có thể trả lời câu hỏi khi không có luật sư, nhưng
anh vẫn có quyền ngưng trả lời bất cứ lúc nào để chờ
sự có mặt của luật sư".</blockquote>
Ở đây tôi lấy cảnh báo Miranda là một ví dụ của khái
niệm "due process."
Ở Dương Nội vấn đề không phải là bắt giữ mà là giải
quyết một vụ biểu tình kéo dài. Là chuyện khác. Nhưng quá
tiếc, khi chúng ta thấy những người Việt Nam đang đánh nhau
như vậy. Sao đánh nhau? Vì hệ thống luật pháp của Việt Nam
còn phản ánh lịch sử phức tạp của đất nước. Người
Việt Nam càng ngày càng yêu cầu những vấn đề được xử lý
"đúng thủ tục" hoặc đúng "trình tự". Nhưng, như một
bạn đã nêu, nói "đúng quy trình" lại đến một trong
những ác mộng của người dân hiện giờ.
Người bạn sáng suốt trên lại chia sẻ:
<blockquote>"Vấn đề có lẽ phức tạp hơn vì thủ tục/quy
trình hiện giờ là hệ quả của một quá trình phát triển
lịch sử. Hệ thống pháp luật phong kiến (pre-colonial law) không
có khái niệm "quy trình" như thế hệ chúng ta hiểu/mong
muốn. Lý tính/cá nhân (rationality/individualism) chưa bao giờ
mạnh trong hệ tư tưởng VN. Pháp luật thuộc địa (colonial
French law) giới thiệu một số triết lý/quan điểm pháp luật
phương Tây (và lần đầu tiên thiết lập hệ thống tòa án
với tư cách cơ quan xét xử) nhưng cũng đồng thời duy trì
luật/phong tục bản địa.
Cách mạng giải phóng dân tộc muốn xoá bỏ hoàn toàn "hệ
tư tưởng phong kiến" và ảnh hưởng của thực dân Pháp nên
du nhập những ý tưởng pháp luật Xô-viết. Sau khi mở
cửa/hội nhập thì các nhà tài trợ/tổ chức quốc tế khác
nhau lại giới thiệu một số quan điểm mới như rule of law/due
process (những quan điểm này đã trải qua hàng trăm năm phát
triển ở nơi chúng ra đời).
Tuy nhiên, không quan điểm pháp luật nào trong số những quan
điểm nói trên chiếm ưu thế tuyệt đối ở Việt Nam hiện
nay. Vì thế, chúng ta không có quy trình/luật nào mang tính
thống nhất cả (đặc tính cơ bản của pháp luật phải là
tính phổ quát – universality). Bản thân người dân Việt Nam
cũng không thích quy trình. Phỏng vấn với nhiều đối tượng
(trừ những đối tượng rất nghèo và cực kỳ ít sự lựa
chọn trong cuộc sống) cho thấy họ sẵn sàng trả tiền cho
thẩm phán/luật sư/công an để có một kết quả như ý muốn
của riêng mình. Ở một xã hội như Việt Nam đương đại có
lẽ khái niệm "công bằng xã hội" vẫn hết sức cần
thiết và quan trọng ngang/hơn việc xây dựng quy trình/thủ tục
hợp lý và minh bạch. Về phương diện này, "thấu tình, đạt
lý" có lẽ vẫn là một quan điểm (popular narative) được
rất nhiều người chấp nhận."</blockquote>
Làm sao có những người thông minh thế mà vẫn còn luật rừng
ở Việt Nam? Lý do cũng không xa những vấn đề luật pháp. Vì,
đặc biệt trong những bối cảnh mà thiếu 'due process' ta
sẽ thấy chuyện những người giỏi không dám hay không có đủ
cơ hội để lên tiếng, phản biện xã hội một cách xây
dựng, mạnh mẽ. Luật rừng thật là đối thủ của tiến bộ
xã hội.
Ở các nước 'văn minh', ít khi thấy những quang cảnh như
đã thấy ở Dương Nội. Vấn đề không phải là ở chỗ Việt
Nam vẫn còn là một nước đang phát triển. Vấn đề là làm
sao Việt Nam có thể xây dựng những cơ chế hữu hiệu để
xử lý những tranh chấp về đất đai hay những vấn đề xã
hội khác. Muốn như vậy, có lẽ phải hướng tới một hệ
thống tư pháp minh bạch hơn, độc lập hơn, như đã được
đề nghị nhiều lần rồi mà đến nay chưa được cấp trên
ủng hộ.
Tôi không phải là chuyên gia về pháp luật nên chỉ hy vọng
Việt Nam có thể sớm thực hiện những cải cách cơ bản như
vấn đề thiếu 'due process.' Nếu không, toàn dân Việt Nam
sẽ tiếp tục sống với luật rừng, một tình trạng không
hứa hẹn cho sự phát triển của đất nước.
JL
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140505/jonathan-london-giam-rung-trong-phap-luat),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét