Trần Hữu Dũng - Thị trường và đạo đức

Không chỉ ở Việt Nam mà hầu hết mọi quốc gia trên thế
giới, khi kinh tế thị trường ngày càng phát triển, mọi sinh
hoạt, mọi hàng hóa, mọi dịch vụ dường như ngày càng
"thương mại hóa", đã nổi lên nhiều ưu tư về sự suy
thoái đạo đức của xã hội lẫn con người. Có người giải
thích sự kiện này với khẳng định: Thị trường khiến con
người tham lam hơn, xấu xa hơn. Song, như nhiều học giả đã
lý luận: Lòng tham thì vô bờ bến, những tính xấu của con
người thì đã có từ khi loài người xuất hiện trên địa
cầu, và chắc chắn sẽ tiếp tục cho đến ngày tận thế,
trong bất cứ thể chế chính trị hoặc kinh tế nào. Thế nên,
đi tìm lý do của sự suy kiệt đạo đức (nếu có) đặc thù
của kinh tế thị trường thì phải đưa bằng chứng là hiện
tượng ấy gắn liền với những đặc tính cá biệt của thị
trường, chứ không phải chỉ vì bản tính chung chung của loài
người.

Vài năm gần đây, người có nhiều đóng góp nhất về vấn
đề này có lẽ là Michael Sandel, giáo sư triết học của đại
học Harvard. Khởi điểm lý luận của Sandel là câu hỏi: Vì
bản chất của thị trường là thương mại, có chăng những
loại phẩm vật (hàng hóa hoặc dịch vụ) mà, xét theo một
tiêu chuẩn đạo đức nào đó, không nên được mua bán trên
thị trường? Theo Sandel, nếu có những vật phẩm như thế thì
sự xuất hiện thị trường cho chúng trong một xã hội sẽ làm
suy bại đạo đức của xã hội ấy.

<center>* * *</center>

Để trả lời câu hỏi "tiền nên mua được cái gì và không
nên mua được cái gì" Sandel đề nghị hai tiêu chuẩn: một
là <b>sự bất công bằng, </b>hai là<b> sự tổn thương các giá
trị đạo đức. </b>

(1) Thứ nhất, sự chọn lựa (trong việc mua bán) trong một
thị trường có thể phản ảnh sự bất bình đẳng thu nhập
và, quan trọng hơn, bất công bằng trong xã hội. Trong một xã
hội mà mọi thứ đều có thể bán và mua, cuộc sống của
những người có thu nhập khiêm tốn sẽ khó khăn hơn. Tiền
càng mua được nhiều thứ thì sự dồi dào tiền bạc càng quan
trọng. Nói rõ hơn, nếu lợi thế của người giàu chỉ là có
thể mua xe sang, ở nhà đẹp, dùng hàng hiệu, du lịch nước
ngoài, thì sự bất quân bình thu nhập (tuy sẽ tạo ganh tỵ)
cũng không gây nhiều hậu quả tai hại. Nhưng trên thực tế
thì tiền bạc còn mua được nhiều thứ nữa: thế lực chính
trị, sức khỏe, biệt thự ở khu vực yên tỉnh, và con cái
thì được vào những trường ưu tú... Chính những thứ này
sẽ khiến độ chênh lệch thu nhập ngày càng lớn, làm sâu
thêm sự bất công bằng trong một nước, và gây những chia rẽ
trong xã hội nặng nề hơn từ thế hệ này sang những thế hệ
tương lai... Chính vì thế, theo Mandel, xã hội phải <i>hạn
chế</i> quyền lực của tiền bạc để giảm những hậu quả
tai hại của những sự không bình đẳng ấy. Đặt một số
hàng hóa và dịch vụ ra ngoài sự chi phối của thị trường
là một cách chặn bớt hậu quả tai hại của sự bất công
bằng xã hội.

(2) Thứ hai, thị trường của một phẩm vật có thể gây
<b>thương tổn cho những giá trị của con người và xã hội.
</b>Nhìn quanh, ta thấy ngay có nhiều thứ rất tốt đẹp (tình
bạn, chẳng hạn) nhưng khi bị gán cho một giá tiền thì giá
trị của chúng sẽ gần như không còn nữa. Một người mà anh
phải trả tiền mới nhận làm "bạn" của anh thì rõ ràng
không phải là bạn anh. Đừng nhầm lẫn tổng thể một thứ
tốt đẹp như thế và những dịch vụ mà nó có thể "cung
cấp" cho anh. Anh có thể thuê một người để trông nhà cho
anh (dịch vụ của một người bạn) khi anh đi vắng, thậm chí
anh có thể thuê một cố vấn tâm lý để nghe anh giải bày
"tâm sự", nhưng, hiển nhiên, những người này không phải
là "bạn" anh theo cái nghĩa thật sự của chữ này. Nói cách
hoa mỹ, thị trường không chỉ là một cơ chế để phân bố
hàng hóa và dịch vụ, nó còn phản ảnh và khuyến khích một
thái độ nào đó đối với những hàng hóa hoặc dịch vụ
được trao đổi. Thái độ này biến đổi chính bản chất
của hàng hóa hoặc dịch vụ ấy.

Một ví dụ khác: Khi cha mẹ cho con tiền để nó đọc sách
nhiều hơn thì đúng là đứa bé ấy có thể đọc nhiều hơn,
nhưng đứa con ấy cũng được gián tiếp dạy rằng đọc sách
là một "cực hình" hơn là một thú vui có giá trị tự
tại. Tương tự, thuê người nước ngoài để chiến đấu cho
chúng ta có thể tiết kiệm sinh mạng đồng bào ta, nhưng cũng
làm suy kiệt ý niệm "công dân" một nước.

Như vậy, Sandel lý luận, có nhiều thứ mà <b>tiền không thể
nào mua</b>, bởi vì nếu những thứ ấy mà được bán thì
chúng không còn là chúng nữa.

<center>* * *</center>

Trên thực tế, hai tác hại của một số thị trường như đã
nói trên ("không công bằng" và "tổn thương đạo đức")
thường quyện quấn vào nhau, đi đôi với nhau, và không phải
bao giờ cũng trắng đen rõ ràng: Có nhiều mức độ "không
công bằng" và nhiều mức độ "tổn thương đạo đức".

Lấy "thị trường" nội tạng (để ghép) của con người
làm ví dụ. Dù rằng tiền có thể mua một quả thận, một
nhãn cầu, mà không làm giảm giá trị y khoa của chúng, nhưng
có nên cho phép nội tạng được tự do mua bán không? Có hai lý
do để ngăn cấm sự mua bán này. Một là, thị trường ấy sẽ
có khuynh hướng bốc lột những người cùng cực nghèo khổ.
Khó nói rằng quyết định bán thận của họ (để mua thức ăn
chẳng hạn) là hoàn toàn "tự nguyện". Cho phép một thị
trường như thế tồn tại là vi phạm tiêu chuẩn "công
bằng", chẳng khác gì cho phép người giàu bốc lột người
nghèo. Hai là, thị trường ấy sẽ làm tổn thương nhân phẩm,
vì trong một xã hội như thế thì hóa ra con người chỉ là
một tổ hợp những "linh kiện" (máu, mắt, thận, tim,
phổi...) có thể lấy từ thân thể người bán để thay thế
những bộ phận "hỏng hóc" ở thân thể người mua. Rõ ràng
là tư duy ấy sẽ xúc phạm trầm trọng chuẩn mực đạo đức
của đa số chúng ta.

Trẻ em là một ví dụ khác. Hiển nhiên, nếu muốn, chúng ta
có thể cho phép một "thị trường" con nuôi. Nhưng không nên
cho phép thị trường ấy vì hai lý do. Thứ nhất là vì công
bằng. Một thị trường như thế sẽ thiên vị những người
giàu có, bởi lẽ những người thu nhập thấp mà muốn có con
nuôi thì sẽ chỉ "mua" được những đứa trẻ ít người
muốn "mua" (vì đứa bé có dị tật hay thiểu năng, chẳng
hạn). Thứ hai là thị trường ấy sẽ xúc phạm những giá
trị nhân bản. Gắn cho trẻ em một giá tiền thì chuẩn mực
"yêu thương vô điều kiên" của cha mẹ đối với con cái,
mà mọi xã hội xưa nay đều coi là thiêng liêng, sẽ không còn
nữa. Hơn nữa, sự chênh lệch giá cả (chắc chắn sẽ xảy ra)
giữa em này và em khác sẽ củng cố ấn tượng rằng giá trị
một đứa bé là tùy vào chủng tộc, giới tính, tiềm năng trí
tuệ, thể hình của nó. Tương tự, "thị trường" nô lệ
là kinh tởm vì nó xem con người như một loại hàng hóa, có
thể (đấu giá) bán và mua. "Nhân phẩm" là vô nghĩa trong
những cuộc đấu giá như thế.

Một ví dụ nữa: Lá phiếu của công dân một quốc gia dân
chủ cũng không thể mua hoặc bán (dù có người sẵn sàng bán,
mua!) vì bổn phận mỗi người dân là một trách nhiệm cộng
đồng, không thể được xem là sở hữu của cá nhân. Cho phép
mua bán lá phiếu là hạ thấp giá trị của nó, cho nó một
nghĩa khác.

Những ví dụ trên đây đủ cho thấy giá trị của nhiều vật
phẩm sẽ sút giảm, hoặc mất hẵn, nếu chúng có thể được
mua bán trên thị trường. Khi chúng ta quyết định rằng một
hàng hóa hoặc dịch vụ nào đó có thể mua và bán là chúng ta
mặc nhiên chấp nhận rằng hàng hóa ấy có thể được xem như
một món đồ, là một công cụ để sử dụng hoặc kiếm lời.
Không phải giá trị của mọi thứ (ví dụ sức khỏe, giáo
dục, đời sống gia đình, thiên nhiên, nghệ thuật, trách
nhiệm công dân...) đều là như vậy. Để quyết định thứ
nào được phép buôn bán, thứ nào không, xã hội phải thỏa
thuận cách thẩm định giá trị thật của chúng. Đó là vấn
đề thuộc phạm trù đạo đức và chính trị, không chỉ kinh
tế, và lời giải sẽ tùy mỗi trường hợp. Không có một
đáp số chung cho mọi thứ, mọi thời.

<center>* * *</center>

Cho đến gần đây một giả định căn bản trong kinh tế học
là sự "trung tính" của thị trường, nghĩa là bản chất
hàng hóa hoặc dịch vụ được đổi trao sẽ không bị ảnh
hưởng của thị trường. Nhưng, như Mandel và nhiều người
khác đã phát hiện, giả định này không luôn luôn đúng. Thị
trường có thể ảnh hưởng đến giá trị tự tại của một
phẩm vật khi nó được mua bán bằng tiền. Trong nhiều trường
hợp, giá trị trên thị trường át hẳn những giá trị phi
thị trường, mà chính những giá trị phi thị trường này mới
đáng giữ. Tất nhiên, không phải mọi người đều đồng ý
giá trị nào là đáng giữ, và tại sao chúng đáng giữ. Do đó,
để quyết định cái gì nên được mua bán trên thị trường,
và cái gì là không nên, chúng ta phải quyết định giá trị
nào cần được bảo tồn trong những bối cảnh khác nhau.

Theo Mandel, nên phân biệt kinh tế thị trường và xã hội thị
trường<b>. Kinh tế thị trường</b> là một công cụ để cơ
cấu hoạt động sản xuất và phân bố sản phẩm. Dù không
tuyệt hảo (ngay những nhà kinh tế sùng bái thị trường cực
đoan cũng nhìn nhận rằng thị trường có nhiều "thất
bại" cần sự can thiệp của nhà nước) công cụ ấy có
những ích lợi và hiệu quả khó chối cãi. <b>Xã hội thị
trường, </b>mặt khác,<b> </b>là một <i>lối sống</i> của con
người trong xã hội trong đó giá trị thị trường chi phối
mọi hoạt động, tư duy. Như vậy, thị trường, ngoài những
"thất bại" theo nghĩa thông thường còn có những ảnh
hưởng sâu sắc, có thể là tai hại, đến đạo đức xã hội.
Chúng ta có muốn trở thành một xã hội thị trường trong đó
những liên hệ xã hội được tái lập theo hình mẫu của thị
trường không? Đâu là vai trò và tầm mức thâm nhập của thị
trường vào đời sống cộng đồng, vào liên hệ giữa con
người với nhau? Đến mức nào thì chúng ta có thể cho phép
thị trường làm biến dạng tư duy của chúng ta? Đó là những
vấn đề cần suy nghĩ.

<b>Trần Hữu Dũng</b>
<i>Dayton</i>
<i>15-12-2013</i>

<b>Nguồn:</b> Thời Báo Kinh Tế Sài Gòn, Số đầu năm dương
lịch 2014


<h2> Tham khảo:</h2>


Eduardo Porter, 2011, <i>The Price of Everything</i>, New York: Penguin

Michael J. Sandel, 2012,<i> What Money Can't Buy - The Moral Limits of
Market</i>, New York: Farrar, Straus and Giroux

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20140107/tran-huu-dung-thi-truong-va-dao-duc),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!