Trong đời sống của chúng ta hôm nay khái niệm chính trị trở
thành một từ cửa miệng và rất hệ trọng. Nào là chính
trị thống soái, nào là văn nghệ phục tùng chính trị, văn
nghệ phục vụ chính trị, làm việc gì cũng coi là thực hiện
nhiệm vụ chính trị, khi phạm sai lầm thì chịu trách nhiệm
chính trị, đảng chính trị cầm quyền…Nhưng chính trị là
gì? Câu chuyện tưởng đã hiển nhiên, mà hóa ra vẫn còn
nhiều điều chưa rõ, thậm chí ngộ nhận.
Nhân loại hàng nghìn năm nay, khải niệm chính trị được
hiểu khá khác nhau. Từ thời cổ đại, tại các thành bang Hy
Lạp đã có truyền thống dân chủ, đối thoại, tạo nên một
đời sống chính trị đặc biệt. Aristote đã cói đó là bản
chất của con người. Ông gọi con người là một "động
vật chính trị", tức là loại động vật biết trao đổi ý
kiến với nhau về các sự kiện trong đời sống chung, điều
mà các động vật khác không có được. Sau vụ án Socrate bị
tuyên án tử hình bằng thuốc độc vì hai tội: bất kính với
thần linh và làm hư hỏng lớp trẻ, Platon bắt đầu nhìn chính
trị một cách khác. Ông hiểu chính trị là sự áp đặt quyền
lực lên người khác, là các thủ đoạn để thống trị
người khác. Từ đó, khái niệm chính trị được hiểu theo
nghĩa xấu. Hoặc là thủ đoạn thao túng quyền lực, hoặc là
cách sử dụng bạo lực xã hội. Tất nhiên là nghĩa này cũng
phản ánh một thực chất xã hội, nhưng không phải nghĩa tốt
đẹp.
Trong chữ Hán, <em>trị </em>có nghĩa là quản lí (trị gia, trị
quốc, thống trị, cai trị, trị an), xử lí, trừng trị (trị
tội, trị bệnh). Nhưng <em>chính trị </em>thì nghĩa thế nào?
Chữ chính thông với chữ chinh, có nghĩa là chinh phạt, dụng
binh, trưng thu thuế khóa, trưng dụng của cải. Như vậy chính
trị có nghĩa là quản lí, chinh phạt, thu thuế. Đó là một
khái niệm thực dụng về chính trị, thiếu hẳn nội dung
triết học của chính trị.
Max Weiber theo truyền thống Platon, xem chính trị là hành vi áp
đặt cho người khác (đặt ra quyết sách, ra mệnh lệnh, ra
nghị quyết…), tương tự như A. Smithe xem chính trị là hành vi
đấu tranh với kẻ thù, tất nhiên không phải giữa cá nhân
người với người, mà giữa phe phái, chính quyền, nước này
nước nọ. Marx, Lenin xem chính trị là đấu tranh giai cấp, giai
cấp này giành chính quyền từ tay giai cấp kia và xác lập sự
thống trị. Chính trị là vấn đề chính quyền, nhà nước,
chuyên chính của tập đoàn thống trị. Lenin nói chính trị là
biểu hiện tập trung của kinh tế là với ý nắm quyền cai
trị về kinh tế, xã hội. Nắm chính quyền để chi phối kinh
tế. Mao Trạch Đông nói vấn đề chính trị là vấn đề làm
sao để phe ta ngày càng đông, càng mạnh, còn phe địch ngày
cáng yếu để đi tới tiêu diệt chúng. Chính quyền là từ
họng súng mà ra. Chính trị tức là dùng bạo lực để giành
quyền thống trị. Mao nói chính quyền đẻ ra từ họng súng.
Như thế toàn bộ chính trị là vấn đề quyền lực và bạo
lực. Các tổ chức, đoàn thể xã hội, nói rộng ra là cả hệ
thống chính trị chẳng qua là các phương tiện tổ chức lực
lượng, lập mặt trận để chọi nhau, giữ chặt quyền lợi.
Thực chất của các tổ chức, đoàn thể ấy là nhằm khiến
cho người dân đem quyền của mình giao phó cho một nhóm người
sử dụng, vì lợi ích chung. Nhưng khi đã nắm được quyền
rồi thì nhóm người kia có thực hiện ý chí, nguyện vọng
của dân chúng hay không lại là chuyện khác. Để bảo về lợi
ích của mình, nhóm chính quyền bèn sử dụng bạo lực, quyền
lực trói buộc dân chúng. Như thế, theo Arendt, khái niệm chính
trị lưu hành chỉ là một nội dung thực dụng của chính trị
chứ chưa phải khái niệm chính trị đích thực. Chính trị
đích thực không phải là quyền lực, bạo lực, mà là khái
niệm đảm bảo quyền làm chủ của mọi người dân trong xã
hội. Ở nước ta các chính khách cộng sản cũng nhiều lần
nêu lí tưởng nhân dân làm chủ, làm chủ tập thể, nói mọi
việc phải để cho dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra,
nhưng vì thiếu khái niệm chính trị đích thực cho nên lí
tưởng ấy cho đến nay vẫn chỉ là nói suông, chưa hề được
thực hiện, còn cái được thực hiện thì chỉ là quyền lực
duy ý chí của một nhóm người.
Bà Hannah Arendt, người Mĩ gốc Do Thái, từng trốn thoát khỏi
nước Đức phát xít, sang Mĩ, từ nghiên cứu <em>Nguồn gốc
của chế độ toàn trị</em>, nghiên cứu bạo lực, quyền lực,
trong tác phẩm <em>Điều kiện của con người </em>(Human
Condition) bà đã nêu ra khái niệm mới về chính trị, khái
niệm chính trị đích thực. Theo bà cái mà chúng ta vẫn
thường nói là chính trị "(politics) trên đây chỉ là một
bộ phận của chính trị đích thực "(authentically political),
hơn thế , là khái niệm ưu tiên so với mọi hoạt động khác
của nhân loại.
Khác với tất cả các khái niệm chính trị vừa nêu ở trên,
theo bà, chính trị là là một hành động, mà nội dung hành
động đó là công khai phát ngôn về sự vụ công cộng của xã
hội. <em>Cái lĩnh vực mà mọi người đều được công khai,
bình đẳng bày tỏ ý kiến của mình về các sự vụ công
cộng của xã hội, đó là chính trị đích thực</em>. Theo nội
dung này thì bạo lực không phải là chính trị, mà chỉ là
đối lập với chính trị, phi chính trị, phủ nhận chính trị.
Thống trị cũng không phải là chính trị mà là cái đối lập
với chính trị. Chính trị nảy sinh từ giữa sự công sinh,
cùng tồn tại giữa người với người, chứ không phải giữa
ta với kẻ thù. Arendt cho rằng bản chất của hành động chính
trị là phi bạo lực, phi áp đặt, do đó nó phải được tiến
hành thông qua sự trao đổi, bàn bạc. Hành động chính trị
đích thực là phát ngôn, thông qua phương thức thảo luận và
thuyết phục để trao đổi quan điểm về xã hội.
Trong bài <em>Bàn về bạo lực</em> Arendt chi ra, một cái nọc
độc mà nhiều sách báo chính trị nêu ra là, cho rằng quyền
lực bắt nguồn từ bản năng thống trị, từ niềm khoái cảm
được đè đầu cưỡi cổ người khác. Theo đó quyền lực
tức là cưỡng bức người khác làm theo ý chí của mình, hoặc
là bất chấp sự phản kháng của người khác, bắt người
khác làm theo mệnh lệnh của mình. Hiểu như thế thì chính
trị chỉ có nghĩa là sự chi phối, sự cưỡng bức, sự đàn
áp, đó là một ngộ nhận về bản chất của chính trị, là
đem bạo lực"(violence) đánh đồng với quyền lực (power). Xem
bạo lực là thể hiện của quyền lực, biến chính trị thành
sự tranh giành bằng bạo lực, xem bạo lực là quyền lực rốt
ráo của con người. Những cách hiểu đó khiến cho khái niệm
chính trị mất đi ý nghĩa đích thực của nó. Bà chế giễu
nói: Nếu bản chất của sức mạnh quyền lực là sự chi phối
thì, có quyền lực nào mạnh hơn họng súng? Khi đó, cái mệnh
lệnh của viên cảnh sát và mệnh lệnh của một tên cướp có
gì khác nhau?" Vì thế bà không xem cái sức mạnh xây dựng
trên bạo lực và quyền lực là chính trị. và cũng không xem
cuộc đấu tranh giành quyền lực đó là chính trị. Làm như
thế để khẳng định tính chất phi bạo lực của chính trị
và của quyền lực. Đối với bà chính trị và quyền lực
đều chỉ có ý nghĩa tốt, không mang nghĩa xấu. Chính trị là
một hành động hiệp thương bình đẳng giữa người và
người về công vụ của xã hội, và từ trong hiệp thương đó
mà nảy sinh ra quyền lực, một sức mạnh được mọi người
tôn trọng, tự nguyện tuân theo. Một chính trị xây dựng trên
nền tảng các ý kiến bất bình đẳng của một số ít
người, đa sô người khác không được bày tỏ ý kiến, buộc
phải duy trì bằng bạo lực, là thứ chính trị bất hợp pháp.
Lức đó quyền lực kia chỉ còn thuần túy là bạo lực mà
không có chút chính trị nào. Sự tham dự của công dân là bản
chất của quyên lực (trong điều kiện không tham dự trực
tiếp công dân có thể dùng phương thức ủy quyền để thực
hiện quyền lực).
Trong tác phẩm<em> Điều kiện của con người</em>, bà phân
biệt lao động (labor), làm việc, công tác(work), và hành động
(action), Ba loại hoạt động này ứng với ba điều kiện tồn
tại của con người. Lao động là các hoạt động đáp ứng nhu
cầu cuộc sống, bao gồm nhu cầu sinh lí tự nhiên của con
người từ khi sinh ra cho đến khi chết, như ăn uống, bài
tiết, tắm rửa…Làm việc là thực hiện các việc làm ra các
sản phẩm phi tự nhiên, như sản xuất, làm các việc trong các
cơ quan, quân đội…Nó ứng với cái phần phi tự nhiên của
tồn tại con người. Công tác "sáng tạo ra một thế giới
nhân tạo hoàn toàn khác với hoàn cảnh tự nhiên. Các công
việc này đều vượt qua nhu cầu tồn tại của cá thể. Vậy
hoạt động là gì? Theo Arendt hoạt động là từ đồng nghĩa
với chính trị và thực tiễn chính trị. Hành động là hoạt
động khác hẳn với lao động hay làm việc, bởi lao động hay
làm việc đều lấy nhu cầu kinh tế vật chất làm hạt nhân.
Các hoạt động đó không tạo thành điều kiện cho hoạt
động chính trị. Tương ứng với điều đó, cái không gian mà
thực tiễn chính trị triển khai, tức là không gian công cộng,
nhất định phải phân biệt với không gian hoạt động kinh
tế. Công việc kinh tế mà chính trị hóa, hoặc là xóa bỏ ranh
giới giữa lĩnh vực kinh tế và lĩnh vực hoạt động công
cộng thì sẽ hủy hoại hoạt động chính trị và không gian
công cộng. Vậy thực chất hoạt động chính trị là gì? Đó
là hoạt động nói năng, bày tỏ ý kiến của mình về các sự
vụ chung của xã hội, nhằm tạo ra một cuộc sống hợp lí
tốt đẹp cho mọi người. Nội dung của hành động chính trị
tức là bản thân chính trị. Hoạt động chính trị tức là
dùng lời nói để bày tỏ chính kiến. Nội dung của hoạt
động chính trị đó tức là thảo luận và bàn bạc, dùng cách
gì để bảo hộ một tổ chức chính trị. Lí do tồn tại của
tổ chức chính trị đó là thông qua thảo luận, bàn bạc tự
do nhằm thực hiện các công vụ xã hội. Trong tình hình nguy
cấp, nó có thể thảo luận nhằm sáng tạo một chính phủ như
thế nào để thể chế hóa các cuộc thảo luận tự phát. Các
vấn đề liên quan đến hiến pháp, tinh thần pháp luật và
giải thích pháp luật đều là các vấn đề chính trị cần
được thảo luận công khai tự do.
Bàn đến chính trị với tư cách là chính trị, hay là bàn
đến chính trị như là sự phát ngôn, – cái mà chính trị này
đề cập tới là sáng tạo và duy trì các điều kiện tiền
đề cho các phát ngôn, bàn bạc này được thực hiện. Như
thế có nghĩa là chính trị là mục đích tự thân của chính
trị. Chính trị chỉ tồn tại khi bày tỏ ý kiến về công
việc công cộng, chính trị không vụ lợi và luôn nghiêm túc.
Arendt cho rằng chỉ khi tuyệt đại bộ phận nhân dân tham gia
vào đời sống chính trị như thế thì chính trị đích thực
mới xuất hiện. Phẩm chất quan trong để tham gia đời sống
chính trị là dũng cảm, theo đòi phúc lợi công cộng, thích
thú với tự do công cộng, khát khao mong công dân bày tỏ các
chính kiến khác biệt của họ, bất kể địa vị xã hội của
người ấy như thế nào, hơn nữa không liên quan gì đến niềm
vui sau khi thắng lợi. Trong các phẩm chất ấy duy nhất không
có quyền lực. Khác với Nietzsche, Arendt cho rằng "nhiệt tình
chính trị" không có tác dụng gì trong chính trị.
Khái niệm chính trị của Arendt có nội hàm rất phong phú và
độc đáo. Chúng tôi không có tham vọng trong bài viết ngắn
trình bày nó. Chỉ riêng phần chính trị là <em>lĩnh vực mà
mọi người đều được công khai, bình đẳng bày tỏ ý kiến
của mình về các sự vụ công cộng của xã hội, đó là chính
trị đích thực</em> thuộc xã hội dân sự. Nó đối lập với
bạo lực, quản lí. Nếu tước bỏ nó, hay giới hạn nó, hay
nhà nước hóa nó đều là thủ tiêu xã hội dân sự. Chỉ có
hiểu chính trị như là lĩnh vực của xã hội dân sự thì mới
xử lí đúng vấn đề tự do ngôn luận, tự do báo chí. Chỉ
có tự do ngôn luận thì người dân mới góp phần kiểm soát,
bày tỏ ý kiến đối với các quyết sách, chủ trương của
nhà quản lí, một khi họ đi ngược lại nguyện vọng của
người dân. Tự do ngôn luận là một cơ chế liên hệ ngược
của xã hội. Nếu không, thì sau khi bỏ lá phiều bầu các vị
quản lí, cũng đồng nghĩa với việc bỏ phiếu cho sự phụ
thuộc, nô lệ của chính mình. Còn đâu là tính chất chủ
nhân của người dân trong một nước dân chủ?
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20131118/tran-dinh-su-tu-do-ngon-luan-trong-xa-hoi-dan-su),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét