Nguyễn Minh Tuấn - Giới hạn của các quyền cơ bản

<b>Vấn đề giới hạn bằng cách thức nào và đến đâu đối
với các quyền cơ bản là vấn đề phức tạp bậc nhất của
khoa học Luật hiến pháp. Ở Việt Nam, chủ đề này dường
như vẫn còn bỏ ngỏ, ít được bàn thảo, quan tâm. Bài viết
dưới đây chia sẻ một số thông tin căn bản về phương thức
giới hạn các quyền cơ bản ở CHLB Đức. </b>

Điều 15 Khoản 2 dự thảo sửa đổi Hiến pháp Việt Nam năm
1992 qui định: <i>"Quyền con người, quyền công dân chỉ có
thể bị giới hạn trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc
phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức,
sức khỏe của cộng đồng." </i>Đây là một qui định rất
mới, một bước tiến mới của dự thảo Hiến pháp, vì lần
đầu tiên trong Hiến pháp có một qui định về giới hạn các
quyền cơ bản. Tuy nhiên có thể dễ dàng thấy ngay hạn chế
của qui định này là không định lượng rõ mức độ giới
hạn ra sao đối với các quyền cơ bản và bỏ mặc cho công
quyền tự đo lường và quyết định.

Từ nội dung của Luật cơ bản (Hiến pháp) và thực tiễn xét
xử ở CHLB Đức, các phương thức giới hạn quyền cơ bản có
thể được tóm lược như sau:

<h2>1. Giới hạn hiến định </h2>

Giới hạn hiến định là việc giới hạn trực tiếp bởi
những câu chữ trong Hiến pháp.

Ví dụ Điều 8 Khoản 2 Hiến pháp Đức cho phép công dân Đức
có<i> "quyền biểu tình một cách ôn hòa và không vũ khí."
</i>Như vậy qui định này loại trừ việc biểu tình có vũ
trang hoặc không ôn hòa.

Hoặc Điều 2 khoản 1 Hiến pháp Đức đã giới hạn quyền
phát triển tính cách của mỗi người bằng qui định:<i>
"Mỗi người ai cũng có quyền phát triển tính cách riêng của
mình trong phạm vi mà người đó không xâm phạm đến quyền
tự do của những người khác, không vi phạm trật tự hợp
hiến hay luân lý đạo đức."</i>

<h2>2. Giới hạn bởi luật </h2>

Không phải với tất cả các quyền con người, quyền công
dân đều áp dụng một nguyên tắc chung trong Hiến pháp là
những quyền này <i>"chỉ có thể bị giới hạn bằng
luật"</i>. Trong Hiến pháp Đức, giới hạn bởi luật chỉ
được áp dụng đối với một số quyền cơ bản.

Chẳng hạn, Điều 8 Hiến pháp Đức qui định: <i>"Đối với
những trường hợp biểu tình ở ngoài trời quyền này có thể
bị hạn chế bởi một đạo luật."</i> Trên cơ sở này,
Nghị viện Đức có quyền ban hành một đạo luật về biểu
tình để xác lập một số giới hạn hợp hiến về biểu tình
ở ngoài trời. Hay về các quyền tự do của con người tại
Điều 2 Khoản 2 Câu 3, Hiến pháp Đức qui định: <i>"Chỉ
dựa trên cơ sở của một đạo luật (Gesetz), nhà nước mới
có thể hạn chế những quyền này."</i>

Ngoài ra, cũng có trường hợp Hiến pháp xác định rõ điều
kiện cụ thể giới hạn bởi luật. Ví dụ về các quyền tự
do ngôn luận, tự do thông tin, tự do báo chí, tự do nghệ
thuật và tự do khoa học, Điều 5 Khoản 2 Hiến pháp Đức qui
định những quyền này chỉ có thể bị hạn chế bởi một
đạo luật vì mục đích bảo vệ thanh thiếu niên hoặc bảo
vệ danh dự cá nhân. Hoặc Điều 6 Khoản 3 cũng có qui định
những điều kiện tương tự: <i>"Chỉ dựa trên cơ sở căn
cứ của một đạo luật cụ thể, trẻ em được tách khỏi gia
đình mà không theo nguyện vọng của cha mẹ hoặc người giám
hộ, nếu cha mẹ hay người giám hộ không thực hiện trách
nhiệm của họ hoặc khi trẻ em bị ngược đãi."</i>

<h2>3. Giới hạn gắn với trật tự hiến pháp </h2>

Hiến pháp trong nhiều trường hợp có thể không qui định cụ
thể giới hạn đối với một số quyền cơ bản. Hay nói cách
khác, tại những điều khoản này, Hiến pháp không trực tiếp
đưa ra một giới hạn cụ thể nào. Ví dụ, Điều 4 Khoản 1
Hiến pháp qui định ngắn gọn rằng: <i>"Tự do về tín
ngưỡng, nhận thức và tự do theo một tôn giáo hoặc tự do
theo một thế giới quan nào đó là bất khả xâm phạm."</i>
hay Điều 5 khoản 3 qui định: <i>"Nghệ thuật và khoa học,
nghiên cứu và giảng dạy đều được tự do."</i> Không đưa
ra giới hạn trực tiếp tại điều luật đó, nhưng hoàn toàn
sai lầm nếu hiểu rằng những quyền này là vô hạn và bất
cứ ai cũng có thể lợi dụng những quyền này để xâm hại
lợi ích chung hay lợi ích của các cá nhân, tổ chức khác.

Từ đây cũng phát sinh một câu hỏi: Vậy khi các quyền này
xung đột nhau thì ở Đức họ giải quyết như thế nào?

Trong một vụ việc thực tế khi có xung đột giữa các quyền
cơ bản, Tòa án hiến pháp liên bang Đức thường dựa trên sự
cân nhắc giữa các lợi ích, thứ bậc ưu tiên giữa các quyền
cơ bản để đưa ra phán quyết.

Vụ án hiến pháp <i>Mephisto</i> nổi tiếng ở Đức là một ví
dụ. Diễn biến vụ án như sau: Trong cuốn tiểu thuyết
<i>Mephisto</i>, tác giả Klaus Mann đã mô tả nhân vật Hoefgen
(một nhân vật làm nghề diễn viên trong thời kỳ đế chế
thứ ba do Gustaf Gründgens¹ thủ vai), với ý ám chỉ
những người làm nghề này (như Gustaf Gründgens) là kẻ cơ
hội, thấp kém, hèn hạ. Giải quyết trường hợp này Tòa án
hiến pháp liên bang đã khẳng định: Ở đây có sự xung đột
giữa quyền tự do ngôn luận, tự do thể hiện các ý tưởng
nghệ thuật được qui định ở Điều 5 khoản 1, khoản 3 xung
đột với phẩm giá và tự do phát triển cá tính được bảo
vệ ở Điều 1 và Điều 2 Hiến pháp. Tòa án Hiến pháp đã
đồng ý rằng quyền lợi của Gustaf Gründgens phải được ưu
tiên bảo vệ vì nó liên quan đến nhân phẩm của con người
– giá trị cao nhất của Hiến pháp. Hệ quả là cuốn tiểu
thuyết Mephisto đã bị cấm xuất bản.²

Hay một ví dụ khác: Vào năm 1969, một nhóm người đã dùng
vũ lực tấn công bất ngờ vào căn cứ quân sự ở làng Lebach.
Nhóm này đã giết chết bốn người lính và lấy đi nhiều vũ
khí ở đây. Sau đó, những kẻ phạm tội này đã bị bắt và
bị xét xử. Một đồng phạm trong số họ tên là B bị kết
án 6 năm tù giam. Ngay trước thời điểm B chuẩn bị ra tù năm
1975, kênh truyền hình quốc gia ZDF đã cho phát một bộ phim tài
liệu về vụ việc này và nêu tên tất cả những người có
liên quan trong đó có B. B đã phát đơn kiện kênh truyền hình
ZDF vì cho rằng việc nêu đích danh tên của B trên truyền hình
là đã xâm phạm nghiêm trọng nhân phẩm của B, được bảo
vệ tại Điều 1 khoản 1 Hiến pháp.³ Kênh truyền hình
ZDF phản bác lại và cũng viện dẫn Điều 5 Khoản 1 Hiến pháp
về quyền tự do thông tin⁴ để bảo vệ mình. Thẩm
phán Tòa án hiến pháp đã dựa trên nguyên tắc cân nhắc lợi
ích các bên và phán xét rằng: Vấn đề đặt ra là B chuẩn
bị ra tù và khi phát sóng chương trình này kênh ZDF đã nêu
đích danh tên của B. Việc làm này sẽ gây tổn hại nghiêm
trọng đối với việc tái hòa nhập cộng đồng của B. Vì
vậy, việc làm của kênh ZDF đã xâm phạm đến nhân phẩm của
B, một giá trị cao nhất của Hiến pháp được qui định tại
Điều 1 Khoản 1 Câu 1 của Hiến pháp. Theo Tòa án hiến pháp
liên bang, trường hợp này nhân phẩm con người phải được
coi trọng hơn quyền tự do thông tin. Hệ quả là kênh truyền
hình ZDF phải công khai xin lỗi và bồi thường thiệt hại cho
B.⁵

<h2>4. Các nguyên tắc giới hạn cụ thể khác</h2>

Để đảm bảo nguyên tắc công bằng và bảo vệ tối đa
những quyền con người, quyền công dân, Hiến pháp Đức đã
qui định các nguyên tắc cơ bản sau:

<b><i>- Nguyên tắc nghiêm cấm lập pháp cá biệt</i></b>

Xuất phát từ nguyên tắc nghiêm cấm hành xử không công
bằng, Hiến pháp Đức tại Điều 19 Khoản 1 Câu 1 qui định:
"Nếu một quyền cơ bản nào trong Hiến pháp này bị giới
hạn bởi một đạo luật hoặc trên cơ sở một đạo luật
nào cụ thể, thì đạo luật đó phải được áp dụng chung và
không là ngoại lệ dành riêng cho một trường hợp cá biệt
nào."Như vậy, với qui định này thì một đạo luật do Quốc
hội ban hành không được giới hạn quyền của một nhóm
người cụ thể. Đạo luật phải được áp dụng chung, có
hiệu lực đối với tất cả mọi người, không phải đối
với một cá nhân hay một nhóm người để cưỡng bức họ
hoặc tạo đặc quyền cho nhóm này, loại bỏ nhóm khác.

<i><b>- Nguyên tắc nghiêm cấm việc giới hạn làm mất đi bản
chất của quyền</b></i>

Điều 19 khoản 2 Hiến pháp Đức qui định: "Trong mọi
trường hợp, việc giới hạn một quyền cơ bản nào đó không
được làm mất đi bản chất của quyền đó." Khi ban hành
một đạo luật nhằm hạn chế quyền của công dân, Quốc hội
buộc phải tuân thủ đúng những qui định về thẩm quyền,
trình tự thủ tục, hình thức. Chính những ràng buộc phức
tạp, khắt khe về mặt thủ tục, cùng với việc Hiến pháp
trao cho Tòa án hiến pháp liên bang quyền tuyên bố một đạo
luật là vi hiến nếu đạo luật đó trái với Luật cơ bản
tại Điều 100 khoản 1 sẽ góp phần hạn chế những đạo
luật vi hiến hoặc làm mất đi bản chất của các quyền cơ
bản.

<i><b>- Nguyên tắc nghiêm cấm công quyền can thiệp vượt quá
giới hạn</b></i>

Bất cứ sự can thiệp nào từ phía nhà nước cũng phải đảm
bảo tính phù hợp giữa mục đích và phương tiện lựa chọn
để đạt được mục đích có phù hợp, có cần thiếtvà có
tương xứng không.

Chẳng hạn một cậu bé X ăn trộm một quả táo trong siêu
thị và đang chuẩn bị bỏ chạy. Một cảnh sát quan sát
được hành vi ăn trộm đó của X và đã dùng súng để bắn
vào chân của cậu bé. Việc bắn thẳng vào cậu bé là một
hành vi không tương xứng với mức độ phạm tội của cậu
bé. Ở đây phải cân nhắc giữa hai lợi ích: quyền được
sống của cậu bé (Điều 2 khoản 2 Hiến pháp) và ngăn chặn
việc ăn trộm một quả táo.

Một ví dụ khác: Điều 15 Khoản 7 Câu 1 Luật săn bắn ở
Đức (BjagdG) yêu cầu tất cả những người săn bắn chim ưng
(falconer) phải chứng minh kiến thức về vũ khí để được
cấp bằng săn bắn. Những người đi săn cho rằng qui định
này là vô lý, tạo ra một giới hạn đi ngược lại quyền
được tự do hành động theo Điều 2 Khoản 1 Hiến pháp. Tòa
án hiến pháp liên bang phán quyết rằng: Mục đích yêu cầu
cấp bằng cho những người săn chim ưng thì phải yêu cầu họ
có hiểu biết về loài chim ưng và nghề săn bắn chim ưng, chứ
không phải là kiến thức về vũ khí. Qui định phải chứng
minh kiến thức về vũ khí không phù hợp với mục đích của
đạo luật. Do vậy, Tòa án đã kết luận qui định này là vi
hiến và cần phải bãi bỏ. (Xem: Phán quyết BverfGE 55, 159
Falknerjagdschein).

Từ những qui định về hạn chế của quyền cơ bản ở Hiến
pháp Đức đã cho thấy: các quyền cơ bản không phải là vô
hạn, chúng cần phải được giới hạn, một mặt để những
quyền này không phải là "bánh vẽ" hay những lời hứa
suông, mặt khác chúng có tác dụng,hiệu lực trực tiếp, xác
lập ranh giới ràng buộc trách nhiệm của cơ quan công quyền.

Tóm lại, cấu trúc các quyền cơ bản và các giới hạn các
quyền cơ bản ở Đức cho ta thấy lô-gích rất rõ rằng:
<i>Thứ nhất,</i> Hiến pháp sinh ra có chức năng để hạn chế
quyền lực nhà nước và ràng buộc trách nhiệm của nhà
nước. Do vậy không thể tồn tại cách qui định theo kiểu nhà
nước ban ơn, hoặc cách qui định trao quyền quá lớn, phạm vi
quyết định quá rộng cho nhà nước. <i>Thứ hai,</i> đối với
người dân, các quyền cơ bản cần được mở rộng tới mức
được áp dụng trực tiếp, ràng buộc công quyền và tất cả
những gì mà luật không cấm, không xâm phạm đến quyền lợi
của các chủ thể khác, thì bất cứ cứ ai cũng đều được
phép làm.

____________________

¹ Gustaf Gründgens (1899-1963) là một trong những diễn
viên tài ba và có ảnh hưởng nhất trong thế kỷ thứ 20 của
Đức.

² Xem phán quyết: BverfGE 30, 173 (Mephisto-Urteil).

³Điều 1 Khoản 1 Hiến pháp Đức qui định rằng
nhân phẩm của con người là bất khả xâm phạm (unantastbar).

⁴ Điều 5 Khoản 1 Hiến pháp Đức qui định rằng
mọi công dân đều có quyền tự do thể hiện suy nghĩ của
mình bằng lời nói, chữ viết, hình ảnh, có quyền mở rộng
và phổ biến nó từ các nguồn có thể truy cập phổ thông
không bị hạn chế hay ngăn cấm (ungehindert).

⁵ Xem phán quyết: BverfGE 35, 202 (Lebach)

<em>Bài đã đăng trên <a
href="http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=116&CategoryID=42&News=6398">Tạp
chí Tia sáng</a>.</em>


***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20130531/nguyen-minh-tuan-gioi-han-cua-cac-quyen-co-ban),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!