Lê Thăng Long - Trần Huỳnh Duy Thức với sách lược giáo dục

<div class="special_quote"><strong>Kính gửi:</strong> BBT báo Dân Luận

Tôi xin được gửi đến BBT báo Dân Luận bài viết dưới đây
về anh Trần Huỳnh Duy Thức nhân dịp kỷ niệm Ngày Nhà Giáo
Việt Nam. Mong BBT báo Dân Luận giúp đăng tải rộng rãi để
độc giả có thể hiểu hơn về trăn trở của một doanh nhân
yêu nước về giáo dục.

Xin trân trọng cảm ơn,

Lê Thăng Long.</div>



<h2>TRẦN HUỲNH DUY THỨC VỚI SÁCH LƯỢC GIÁO DỤC</h2>



Chúng ta biết nhiều đến Trần Huỳnh Duy Thức như một doanh
nhân, một nhà kinh tế. Nhưng anh còn là người rất quan tâm
đến việc giáo dục dù ở tư cách của một người cha trong
gia đình, một lãnh đạo doanh nghiệp hay một nhà đấu tranh vì
dân chủ và thịnh vượng cho đất nước. Bài viết này giới
thiệu quan điểm của anh về cách để phát triển giáo dục cho
đất nước.

Trong quyển sách Con đường Việt Nam có đề nghị 5 sách lược
lớn là cải cách kinh tế, giáo dục, pháp luật, biển Đông và
Tây nguyên. Trong quyển sách này quan điểm giáo dục không đề
cập đến những vấn đề quá hiển nhiên như triết lý giáo
dục, phương pháp dạy học, cách tổ chức hệ thống giáo dục
đào tạo v.v… Thức nói đây là những cốt lõi sống còn của
giáo dục mà không được phép sai hay thử nghiệm liên tục.
Phải dựa vào kinh nghiệm thành công của thế giới và những
bậc tiền bối mà Việt Nam không thiếu như giáo sư Hoàng Tụy,
nhà văn Nguyên Ngọc, v.v… Sách lược giáo dục được quyển
sách Con đường Việt Nam tiếp cận từ góc độ kinh tế.

Trước tiên, Việt Nam cần nhìn ra một cách thức mà qua đó
việc đầu tư cho giáo dục là một phương thức để tăng
trưởng kinh tế, không chỉ tạo ra lợi nhuận mà còn tạo nên
nguồn vốn xã hội và giá trị tinh thần to lớn cho cả dân
tộc. Mà thiếu những cái này thì quốc gia không bao giờ phát
triển văn minh được. Tư duy phổ biến của xã hội và những
người hoạch định chính sách vĩ mô dù luôn nói giáo dục là
quốc sách nhưng lại xem nó như một gánh nặng nhưng phải
đầu tư vì sự nghiệp lâu dài. Chính lối suy nghĩ này đã
triệt tiêu động lực tự nguyện đầu tư vào giáo dục của
toàn xã hội, làm nó thiếu hụt trầm trọng so với nhu cầu
học hành để đổi đời của hàng chục triệu dân.

Thức rất phê phán các dự án đầu tư công "khủng" như
đóng tàu, mua tàu, sản xuất thép, nhà máy lọc dầu, v.v… Anh
bảo rằng thật là thiếu khôn ngoan khi đầu tư vào những
ngành công nghiệp mà năng lực chung của thế giới toàn cầu
hóa đã trở nên dư thừa, thực chất chỉ để khai thác tài
nguyên, lao động ít kỹ năng và chi phí xả thải công nghiệp
rất rẻ ra môi trường của Việt Nam mà thôi. Thức đã nói và
viết nhiều về những điều này từ năm 2007 đến khi bị bắt
(05/2009). Lúc đó anh đã cho rằng ngoài những dự án đầu tư
nước ngoài để khai thác lợi thế giá rẻ nói trên, các dự
án đầu tư công vào các lĩnh vực này sẽ sớm bị phá sản.
Những phê phán này của Thức đã được dùng làm bằng chứng
để cáo buộc: "<em>phá hoại, đả kích quyết liệt các chủ
trương của Đảng và chính sách kinh tế của Chính phủ</em>".
Trong tù anh Thức nói đùa với tôi: "<em>ước gì những phê
phán của mình phá hoại được các chính sách kinh tế đó thì
Vinashin đã không phải vỡ nợ. Mấy năm tù cũng đáng so với
80 ngàn tỷ</em>". Vừa cười vui xong anh lại trầm tư nói
rằng số tiền đó có thể xây cả ngàn trường học vùng nông
thôn, cho cả triệu em được học hành đàng hoàng. Nó không
chỉ tạo ra tăng trưởng kinh tế ngay lập tức mà còn tạo nên
hàng triệu con người có kiến thức, có kỹ năng để đất
nước có thể xây dựng những nền công nghiệp dịch vụ có
giá trị gia tăng cao. Nhờ vậy họ được trả lương cao thay
vì bị khai thác như một lực lượng lao động giá rẻ trong
một đất nước bị biến thành vùng trũng công nghiệp của
thế giới.



Vào khoảng năm 2000 tôi về quê Thức chơi ở Đất đỏ (Bà
Rịa – Vũng tàu). Những người bà con của anh ở đó kể lại
rằng có một lần Thức về thăm quê trong một tâm trạng rất
buồn mà họ không rõ lý do gì, vào khoảng 1987-1988. Thức thấy
nghĩa trang liệt sĩ được xây lại rất hoành tráng, tượng
đài anh hùng Võ Thị Sáu sừng sững bên cạnh một rạp hát
bị đổ sụp từ tháng 4 năm 1975 vì chiến tranh. Anh đi thăm
lại hai ngôi trường từng học cấp 1 và cấp 2 thì vẫn thấy
sập xệ tồi tàn, trong đó có một ngôi trường mang tên Võ
Thị Sáu. Tối đó có một đoàn hát cải lương về diễn tại
chính sân trường cấp 1 nói trên (trường Phước Thạnh).
Những dịp như vậy luôn làm người dân quê háo hức chờ
đợi hàng tháng trời và lũ lượt kéo nhau đến chật kín cả
sân trường để được xem hát tuồng. Bất kể tuổi tác, từ
già đến trẻ, cả những đứa bé mới hai, ba tuổi cũng
được mẹ bồng trên tay, tay kia dắt theo những đứa con khác
cũng chỉ mới năm, sáu tuổi. Thức cũng đến nhưng không còn
vé và nhìn thấy hàng ngàn ánh mắt hạnh phúc của những
người may mắn bước qua được cổng soát vé. Họ đi từ rất
sớm. Rất nhiều người phải thức dậy từ giữa khuya để
làm trước những việc cần trong ngày để chiều có thể đi
xem hát tuồng từ sớm. Sân khấu bắt đầu diễn thì Thức quay
về ngủ lại nhà một người anh họ nằm trên mặt đường
lộ cách sân trường Phước Thạnh vài trăm mét. Những người
trong nhà anh họ, cũng như bao gia đình có nhà gần sân khấu,
tối đó đều tắt TV để lắng nghe câu hát cải lương vọng
đến từ xa. Nhưng diễn chưa được 30 phút thì một cơn mưa
lớn kinh khủng đổ ập xuống bất ngờ. Gần cả ngàn người
ùa chạy và la lớn át cả tiếng mưa. Thức trong nhà nghe những
tiếng chân chạy, những tiếng gọi nhau í ới. Không chỉ mưa
mà những cơn giông lớn cũng đang kéo về nên nhà người anh
họ phải đóng chặt cửa. Nhưng Thức vẫn đề nghị mở cửa
để Thức ra ngoài. Nhưng cửa mở chưa kịp đi đâu thì cả
nhà đã thấy một chị khoảng 25 tuổi đang bồng đứa bé
khoảng 2 tuổi trên tay lạnh cóng. Hai đứa con nhỏ khác đứng
dưới chân run rẩy lập cập. Chị ấy ôm đứa bé, xoay lưng
mình để chắn những cơn giông lớn không thổi té tát vào nó.
Nhưng nó vẫn tím tái và chị bắt đầu khóc lớn gọi tên con.
Thức lao ra xốc bế chị vào nhà và hét gọi mọi người trong
nhà nhóm hết các bếp lửa lên để sơ cứu đứa trẻ. Thức
cũng không quên kêu mấy đứa cháu bước ra đường thét lớn:
"ai có con nít bị lạnh thì đưa vào đây". Rồi cả nhà
cùng nhau xoa dầu, cạo gió, sưởi ấm và lấy hết mền trong
nhà quấn cho mấy đứa trẻ. Cơn mưa kéo dài cả hai tiếng
nữa mới ngưng tạnh. Nhưng thời gian đó đủ để những đứa
trẻ và những người mẹ của chúng hồi phục có thể đi về
nhà. Đêm ấy Thức không ngủ.



Sáng sớm hôm sau Thức đến gặp một người dượng là một
quan chức khá to ở thành phố HCM đã về hưu sống ở quê anh.
Không còn giữ chức vụ gì nhưng ông là người có ảnh hưởng
lớn đối với chính quyền địa phương vì đã từng là bí
thư khu ủy tại vùng quê này thời chống Pháp. Thức bức xúc
kể cho ông về câu chuyện đêm qua và gay gắt phản đối việc
vì sao không xây lại rạp hát để người dân phải chịu cảnh
thương khốn như vậy, mà lại lấy tiền xây nghĩa trang,
tượng đài. Rồi Thức gần như bùng nổ khi nói về những
ngôi trường ngày càng mục nát, còn tệ hơn 10 năm trước lúc
anh còn học ở đó. Người dượng này là một người cộng
sản bảo thủ, có phần giáo điều nhưng rất tốt bụng. Không
những có uy tín ở địa phương mà ông còn có vai vế trong
dòng họ nên chẳng mấy ai dám nói với ông bằng những thái
độ như vậy. Ông la Thức là uống nước không nhớ nguồn, dù
ông cũng thật tình thương cảm cho tình cảnh người dân như
vậy. Nhưng ông bảo rằng phải lo đền đáp công ơn của
những người đã hy sinh để có được hôm nay trước, còn
nghèo thiếu quá nên không thể làm một lúc hết cả trường
học và nhà hát được. Thức hỏi: "<em>Những người đã
nằm xuống họ sẽ mãn nguyện khi phải chứng kiến những
người thân của mình phải sống và học như vậy? Đó là
điều họ hy sinh để đổi lấy sao? Đây là một sai lầm ấu
trĩ chỉ vì dượng và chính quyền muốn chứng tỏ mình là
những người uống nước nhớ nguồn.</em>" Anh ra về trong khi
người dượng nóng bừng mặt và không chịu thừa nhận đó là
sai lầm. Tuy vậy không lâu sau đó ông đã âm thầm làm việc
với chính quyền địa phương để dừng những công trình nghĩa
trang, tượng đài định xây dựng ở các xã khác để sửa
lại trường Trung học Võ Thị Sáu. Rồi một vài năm sau đó
rạp hát Đất Đỏ cũng được xây lại sau khi bị bỏ hoang
phế cả 15 năm.

Nhưng ngay cả đến bây giờ, khoảng 25 năm đã trôi qua từ câu
chuyện trên của Thức mà cái tư duy ấu trĩ ấy vẫn tồn tại
phổ biến với mức độ còn nặng hơn. Nhà bảo tàng hàng
chục ngàn tỷ, tượng đài, nhà lưu niệm mọc lên như nấm
tràn lan khắp mọi địa phương bất chấp trường học, bệnh
viện thiếu trầm trọng, bất chấp cả tính mạng những đứa
trẻ ham học phải băng ruộng, lội suối hàng chục cây số
mỗi ngày, phải đu dây qua sông và nhiều đứa đã phải bỏ
mình trên những chiếc xuồng là phương tiện duy nhất để
đến được trường tìm con chữ. Chưa kể những sai lầm về
chiến lược đầu tư kinh tế đã thiêu rụi hàng trăm ngàn tỷ
đồng, không những đẩy đất nước vào khủng hoảng kinh tế
mà còn nhấn chìm luôn cơ hội học hành để đổi đời của
cả triệu trẻ em nghèo khó. Những thảm họa đó bây giờ mọi
người đã nhìn thấy nhưng chúng đã khiến cho Trần Huỳnh Duy
Thức trăn trở từ hàng chục năm trước. Và anh đã ra sức
làm tất cả những gì mình có thể, những mong đất nước
đừng bị rơi vào đó. Nhưng, như chính anh đã nhận ra và
cảnh báo, thời cuộc bây giờ không chỉ có người bảo thủ
như ông dượng của anh mà đã tồn tại lan tràn những kẻ cơ
hội, tham nhũng đang lợi dụng vào sự ấu trĩ giáo điều của
bảo thủ mà trục lợi. Do vậy những kẻ đó mới biến những
lời cảnh báo nặng lòng vì dân tộc thành những nguy cơ
"diễn biến hòa bình", thành "thế lực thù địch" để
khéo léo khống chế luôn cả những người bảo thủ. Và để
chứng minh những nguy cơ và thế lực đó là "có thật",
những kẻ cơ hội tham nhũng đã biến những người đã nhìn ra
và dám vạch trần những âm mưu của chúng thành những tội
phạm "kinh khủng" đe dọa an ninh quốc gia, những vụ án
thế kỷ. Bằng cách như vậy họ dồn những lãnh đạo cấp
tiến phải co cụm lại để mặc sức tung hoành. Để giờ đây
đất nước phải lãnh những hậu quả chưa biết đến bao giờ
mới khắc phục nổi.

Sai lầm của một sách lược kinh tế có thể mất 10 năm để
giải quyết. Nhưng sai lầm về sách lược giáo dục sẽ đánh
mất một thế hệ, đưa quốc gia đến một tương lai tăm tối.
Vì vậy mà Thức đã không tiếc sức ngày đêm để nghiên
cứu, phân tích chi tiết mối liên hệ giữa đầu tư giáo dục
và tăng trưởng kinh tế để tìm ra những quy luật thực chứng
làm nền tảng khoa học cho việc hoạch định sách lược đầu
tư vào giáo dục như một ngành kinh tế chiến lược. Công
trình nghiên cứu này lấy dữ liệu từ hơn 10 quốc gia bao gồm
ở Đông Á, Tây Âu, Bắc Âu, Mỹ và đòi hỏi những chuyên gia
đắt tiền. Chi phí có thể đến hàng trăm ngàn USD. Nhưng Thức
đã thuyết phục bạn bè mình ở các nước về mục tiêu phi
lợi nhuận của mình để họ trợ giúp miễn phí. Có người
trong số này hỏi anh sao không lập nên một tổ chức phi lợi
nhuận để tìm kiếm tài trợ cho công trình nghiên cứu ý nghĩa
đó, mà cho Việt Nam nữa thì rất dễ gây quỹ vào thời điểm
đó. Thức nói rằng xin được cái giấy phép ấy ở Việt Nam
xong thì nền kinh tế chắc đã suy sụp hết rồi. Cuối cùng
thì hầu hết bạn bè cũng đồng ý giúp Thức mà không lấy
tiền. Nhưng anh vẫn phải bỏ ra hàng chục ngàn USD tiền túi
của mình để hoàn thành được việc đó. Từ cuối năm 2007,
khi mà kinh tế Mỹ chưa bị khủng hoảng tài chính, Thức đã
làm nhiều người ngạc nhiên khi nghe anh phân tích rằng nền
kinh tế Mỹ sẽ gặp khó khăn lớn và sẽ mất ít nhất 10 năm
để hồi phục. Nhưng nếu Mỹ không nhìn ra vấn đề căn bản
để điều chỉnh sai lầm từ chính sách đầu tư vào giáo dục
của họ thì thời gian để hồi phục sẽ còn lâu hơn nữa, có
khi còn sụm luôn nếu không hành động ngay và hiệu quả. Nền
giáo dục Mỹ đã trở thành chuẩn mực ước mơ mà nói như
thế thì đúng là gây sốc. Đến cuối 2008 khi khủng hoảng tài
chính đã lan rộng ở Mỹ dẫn đến suy thoái kinh tế, cũng là
lúc chúng tôi (anh Thức, anh Định và tôi) đang tập trung viết
quyển sách Con đường Việt Nam. Anh Thức đã trình bày cho tôi
rất mạch lạc về sách lược giáo dục từ đích nhắm chiến
lược là "<em>Đầu tư cho hạ tầng giáo dục</em>". Anh nói
phải xem cái này là tối quan trọng như là hạ tầng giao thông
vậy. Rồi Thức đưa ra những số liệu quốc tế để cho thấy
sẽ thừa và thiếu những loại nguồn nhân lực theo từng loại
kỹ năng, chuyên môn nào. Từ đó chỉ ra Việt Nam cần đầu tư
hạ tầng giáo dục như thế nào để chiếm lợi thế nhân lực
ở các lĩnh vực nào, cần tránh chạy theo những cái gì. Thức
phân tích số liệu của Mỹ để chỉ ra sai lầm của nước
này ở chỗ đã để cho thị trường tự điều tiết trong
việc đầu tư vào giáo dục. Điều này đã khiến cho nguồn
nhân lực của Mỹ phát triển rất nhanh vào các lĩnh vực kinh
tế tri thức, tạo ra những thành công vượt bậc ở ngành này
nhưng cũng tạo ra một lỗ hổng về đầu tư vào đào tạo
nghề cho những lĩnh vực kinh tế bị dịch chuyển.

Lúc đó Thức đã nói rằng Mỹ đang và sẽ thiếu hụt lớn
các chuyên viên quản lý dây chuyền sản xuất, mà thiếu một
chuyên viên loại này sẽ làm nước Mỹ mất đi việc làm của
khoảng 100 công nhân trên các dây chuyền sản xuất cho dù họ
rất lành nghề và có hiệu suất cao. Vì không tìm được các
chuyên viên này nên xu hướng dịch chuyển nhà máy lắp ráp ra
khỏi nước Mỹ ngày càng mạnh theo sự mở rộng của môi
trường toàn cầu hóa. Nhưng chính phủ của đảng Cộng hòa
vốn luôn coi trọng khả năng điều tiết tất cả của thị
trường nên không quan tâm có những chính sách cần thiết. Do
vậy, Thức nói nếu Obama không thắng cử thì nước Mỹ sẽ
chìm ngập trong khó khăn. Nhưng Thức tiếp: "Obama sẽ thắng
vì nước Mỹ có nền tảng dân chủ để tự điều tiết các
vấn đề chính trị".

Bây giờ nhìn lại thì những gì đã diễn ra ở Mỹ chẳng khác
những gì Thức đã nói hồi 4 năm trước. Lúc đó anh Thức nói
tiếp với tôi rằng: các nước Bắc Âu đã có chính sách
điều tiết rất tốt từ nhà nước. Họ hiểu rõ đâu là chỗ
bàn tay vô hình của thị trường sẽ vận hành rất tốt, đâu
là nơi cần bàn tay hữu hình của nhà nước. Do vậy dù vẫn
tạo ra được những doanh nghiệp điển hình về kinh tế tri
thức như Nokia nhưng các lĩnh vực khác của họ vẫn duy trì
được sự ổn định vì không mất việc làm. Chính phủ của
họ đã nhìn trước được nên đã dùng chính sách để bổ
khuyết rất hiệu quả cho việc đầu tư vào giáo dục và đào
tạo. Trong khi đó Việt Nam cũng nhân danh điều tiết cần
thiết của nhà nước nhưng lại nhúng tay chi chít vào hầu hết
các yếu tố kinh tế vi mô nên làm cho thị trường bị tê
liệt và méo mó. Chưa kể cách dùng các tập đoàn kinh tế nhà
nước để điều tiết vĩ mô là một phương pháp phản tác
dụng. Chúng hút sạch các nguồn lực đầu tư quốc gia làm cho
cả nền kinh tế phụ thuộc lớn vào nguồn vốn nước ngoài
và làm thiếu hụt những việc cần đầu tư chiến lược như
giáo dục. Chính phủ Việt Nam không những không có chính sách
bổ khuyết mà nhiều lúc còn làm cho sự thiếu hụt đó càng
nghiêm trọng hơn. Trong phần sách lược cải cách kinh tế của
quyển sách Con đường Việt Nam anh Thức còn có cả một công
trình nghiên cứu để định ra những nguyên lý khoa học giúp
xác định những gì nhà nước cần điều tiết, những gì
phải để thị trường tự điều tiết. Căn bản là: hàng hóa
và dịch vụ nào mà người dùng không thể nhận biết được
hiệu quả và hậu quả của chúng trong dài hạn thì nhà nước
phải có tầm nhìn xa để điều tiết chúng. Nhưng phương pháp
điều tiết phải là tác động vào các yếu tố chiến lược
để chúng vận hành theo các quy luật của thị trường nhằm
tạo ra kết quả mong muốn, chứ không phải can thiệp để cản
trở sự vận hành theo quy luật đó. Áp dụng nguyên lý này
Thức chỉ ra hàng loạt những sai lầm, từ những thiếu sót
trong việc quản lý an toàn thực phẩm đến sự nguy hại trong
các chiến lược phát triển kinh tế xã hội ngắn hạn lẫn
dài hạn của quốc gia. Các chiến lược này đã thúc đẩy
những động lực của xã hội dồn nguồn lực đầu tư vào
các ngành kinh tế bong bóng như chứng khoán, bất động sản và
những ngành công nghiệp nhằm khai thác sức lao động, tài
nguyên và xả thải giá rẻ, thay vì hút đầu tư vào giáo dục,
y tế. Nói cách khác nhà nước đã không thực hiện được vai
trò điều tiết có tầm nhìn mà còn làm cho những thói quen ăn
xổi ở thì trầm trọng hơn.

Quản trị chiến lược là một sở trường đặc biệt của
Thức. Anh luôn cố gắng phải nhìn ra được quy luật vận hành
của sự việc mình cần giải quyết để xác định những
đích nhắm chiến lược cần tập trung với nguồn lực tối
thiểu, từ đó sẽ tạo ra được những kết quả tối đa nhờ
sự vận hành và lan tỏa theo quy luật đó. Áp dụng phương
pháp này cho sách lược giáo dục. Thức đưa ra được một
chiến lược đầu tư hạ tầng giáo dục mà không đòi hỏi
phải tăng thêm tỷ trọng ngân sách cho giáo dục nhưng sẽ
đầu tư tập trung vào một số trọng tâm chiến lược, đồng
thời khai thông những rào cản và tạo xúc tác bằng những
chính sách khuyến khích để tạo nên một môi trường thuận
lợi cho các quy luật vận hành. Nhờ vậy các trọng tâm chiến
lược đó sẽ tạo ra sự đột phá và lan tỏa mạnh mẽ, thu
hút nhân lực, tài lực trong và ngoài nước đầu tư vào giáo
dục. Với sự trợ giúp của những người ủng hộ Thức đã
chỉ ra chi tiết các trọng tâm chiến lược này cùng với
những tính toán cụ thể về những chỉ số kinh tế. Qua đó
cho thấy tăng trưởng trong ngắn hạn không kém đi là bao nhưng
sẽ tạo nên những sự bứt phá mạnh trong trung hạn và dài
hạn, trái ngược với các chiến lược hiện tại tập trung
vào các ngành kinh tế bong bóng và công nghiệp bẩn giá rẻ.
Sách lược này cũng nhấn mạnh cần chú trọng đầu tư hạ
tầng giáo dục, hạ tầng giao thông và hạ tầng nông nghiệp
cho các vùng nông thôn thì mới tạo ra được sự phát triển
ổn định và bền vững.

Thật tiếc là những kế hoạch đầy tâm huyết như vậy của
Thức và những người bạn đã không còn vì chúng bị cáo
buộc là "<em>một kế hoạch tổng thể hoạt động nhằm lật
đổ chính quyền nhân dân</em>" nên phải tịch thu các máy
tính xách tay chứa các kế hoạch đó và đem bán sung công. Nếu
còn thì quyển sách này sẽ giới thiệu chúng đầy đủ để
độc giả có thể cảm nhận rõ hơn về tầm nhìn và tài năng
cũng như lòng yêu nước của Trần Huỳnh Duy Thức thông qua
những trăn trở nặng lòng của anh về sự nghiệp giáo dục
của đất nước.

Lê Thăng Long
20/11/2012

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20121120/le-thang-long-tran-huynh-duy-thuc-voi-sach-luoc-giao-duc),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!