Năm 1853 hạm đội của Đô đốc Perry (Mỹ) đến bến cảng
Uraga đòi chính quyền Mạc Phủ Tokugawa mở của giao thương.
Đến năm 1858, Nhật phải ký các hiệp ước bất bình đẳng
với Mỹ và một số nước Tây phương khác. Mười năm tiếp
theo đó là giai đọan cực kỳ rối ren. Nhật đứng truớc nguy
cơ có khả năng trở thành thuộc địa của Âu Mỹ trong tình
hình nội chiến bùng phát vì các phiên trấn ở phía Nam tập
họp lực lượng để đánh đổ chế độ tướng quân Tokugawa,
giành lại thực quyền cho thiên hòang. Trước nguy cơ ngoại
xâm, lãnh đạo Nhật ở cả hai phe đã khôn khéo không để cho
cuộc nội chiến kéo dài và tránh được cuộc đổ máu ở quy
mô lớn. Chính quyền Minh Trị thiên hòang ra đời năm 1868,
trọng dụng người tài của chế độ cũ và ra sức tiến hành
cận đại hóa để theo kịp các nước phương Tây. Một trong
những nỗ lực để khởi động công cuộc hiện đại hóa là
dịch và phổ biến các sách kinh điển phương Tây, các sách
giúp xây dựng chế độ pháp quyền, chế độ kinh tế tiên
tiến và xây dựng lối sống văn minh. Qua những trang dưới
đây ta sẽ thấy một phần nỗ lực phi thường và sự phấn
đấu gian khổ của người Nhật trong nỗ lực tiếp nhận văn
minh phương Tây qua dịch thuật.
<h2>Dịch thuật và cầu học trước sự tồn vong của quốc
gia:</h2>
Công cuộc dịch thuật đã bắt đầu từ thập niên 1850, dưới
thời Tokugawa. Do nhu cầu phải thuơng lượng với Mỹ, phải tìm
hiểu công pháp quốc tế, Tokugawa lập ra Trường học tập
phương Tây (Yogakko) năm 1855 để đào tạo cán bộ ngoại giao
và thông dịch viên. Lúc đầu trí thức và quan chức Nhật đổ
xô đến Nagasaki, thành phố duy nhất mở cửa giao lưu với Hà
Lan trong thời thực hiện chính sách bế quan toả cảng của
Tokugawa, để thu thập thông tin và sách báo Âu Mỹ. Sau đó trong
các phái đoàn gửi sang Mỹ và Âu châu, các thành viên lo săn
tìm sách quý và cố mang về Nhật thật nhiều. Từ năm 1863
Yogakko bắt đầu dịch các sách về thiên văn, địa lý, vật
lý, hóa học, kinh tế, luật và thống kê. Năm 1868, chính quyền
Minh Trị kế thừa và phát triển truờng nầy, các thức giả
bên ngoài chính phủ cũng nao nức học tập phương Tây, từ đó
công cuộc dịch thuật bước vào giai đọan triển khai mạnh
mẽ.
Trong những năm cuối Mạc Phủ và đầu Minh Trị, bốn cuốn
sách được đón nhận nồng nhiệt nhất là Tây dương sự tình
(phát hành và tái bản trong thời gian từ 1866-1870) của Fukuzawa
Yukichi, gồm các phần dịch Tuyên ngôn độc lập và Hiến pháp
của Mỹ và các bài viết của tác giả sau chuyến đi khảo sát
các nước phương tây; Vạn quốc công pháp (phát hành năm 1865
và năm 1870) do Nishi Amane và sau đó là Shigeno Yasutsugu dịch
cuốn Elements of International Law (1836) của Henry Wheaton; Tây quốc
lập chí biên (1870-71) của Nakamura Keiu dịch cuốn Self Help của
Samuel Smiles (bản phát hành năm 1859); Dữ địa chí lược (xuất
bản năm 1870) của Uchida Masao, dịch từ các sách về địa lý
của các tác giả người Anh và Hà Lan. Đặc biệt Vạn quốc
công pháp trở thành sách gối đầu giừơng của giới trí
thức, quan chức và lãnh đạo chính trị.
Mười lăm năm đầu thởi Minh Trị có trên 1.500 cuốn sách
xuất bản ở Âu Mỹ đã được dịch ra tiếng Nhật. Dân số
của Nhật lúc đó chỉ hơn 30 triệu, điều kiện dịch thuật
khó khăn (thiếu tự điển, thiếu người giỏi ngoại ngữ, tư
tưởng, khái niệm hoàn toàn mới lạ, v.v.), mà mỗi năm dịch
hơn 100 cuốn sách nước ngoài trong đó không ít thuộc loại
kinh điển thì đúng là phi thường. Trong các thập niên 1870 và
1880, Tự do chi lý (phát hành năm 1872) dịch từ cuốn On Liberty
(1859) của John Stuart Mill, Xã hội bình quyền luận (phát hành
trong các năm 1881-84) dịch từ cuốn Social Statics (1851) của
Herbert Spencer là những sách dịch bán ra với số lượng hàng
trăm ngàn cuốn.
Lãnh đạo các giới của Nhật hồi đó tiếp xúc với văn minh
phương Tây thấy cái gì cũng mới lạ, dị chất đối với văn
hóa của mình. Đồng thời họ cũng thấy ngay được rằng nền
văn minh mới và xa lạ đó chính là nguồn gốc của sức mạnh
kinh tế, quân sự của các nước Âu Mỹ, những nước đương
dùng sức mạnh đó đi xâm chiếm những nước yếu. Từ nhận
định đó Nhật thấy rằng phải nhanh chóng tiếp thu văn minh
phương Tây để canh tân đất nước mới tránh được thảm
họa mất nước. Do đó phong trào dịch và phổ biến các sách
hay của phương Tây lan rộng rất nhanh.
Việc dịch sách nước ngoài để nâng cao trình độ văn hóa
của nước mình, để hấp thu những thành quả khoa học, kỹ
thuật của nước khác không phải là chuyện mới đối với
nhiều nước, nhất là giữa những nước tiên tiến. Nhật
trước đó cũng đã dịch nhiều sách về lịch sử, văn học
của Trung Quốc. Nhưng kinh nghiệm của Nhật trong nửa sau thế
kỷ 19 rất độc đáo: Thực hiện trên quy mô cả nước, thực
hiện trong khẩn trương, trong điều kiện khó khăn và nhất là
dịch những sách đến từ một nền văn hóa hòan tòan khác
mình. Có thể nói Nhật đã lập một kỳ tích và nhờ đó đã
khởi động được quá trình cận đại hóa.
<h2>Những đặc trưng nhiều ấn tượng:</h2>
Thử điểm qua tình hình dịch thuật và sự đón nhận của
quần chúng Nhật truớc làn gió mới từ phương Tây tới.
Thứ nhất, các dịch giả phải phấn đấu, vất vả không
những chỉ để hiểu chính xác nội dung nguyên tác mà khó khăn
không kém là tìm ra khái niệm thích hợp bằng tiếng Nhật.
Fukuzawa Yukichi khi dịch câu "all men are created equal" trong Tuyên
ngôn độc lập của Thomas Jefferson đã lúng túng với từ equal.
Lúc đó chưa có từ bình đẳng, ông phải dịch ý là "con
người trời sinh ra ai cũng cùng đi một con đường". Ảnh
hưởng tư tưởng nầy, ông đã nói một câu nổi tiếng (câu
đầu tiên viết trong cuốn Gakumon no susume -Khuyến học):
"Trời không sinh ra con người ở trên con nguời và không sinh
ra con nguời ở dưới con người". Một thí dụ khác, Nakamura
Masanao khi dịch On Liberty của J.S. Mill, gặp từ society ông ta
chỉ hiểu ý và hiểu không chính xác nên dịch là
"nakama-uchi" hoặc "nakama-doshi" (có nghĩa là "tập hợp
những người có quan hệ gần gũi") và ghi chú thêm đó là
"chính phủ". Mãi đến năm 1878 ở Nhật mới có từ "xã
hội" để dịch "society".
Thứ hai, trong việc dịch thuật, người Nhật đã làm việc
khẩn truơng nhưng với thái độ nghiêm túc, cầu thị. Nhiều
bản dịch được thực hiện từng phần và hoàn thành qua
nhiều năm. Chẳng hạn cuốn Traites de legislation civile et penale
của Jeremy Bentham phải dịch nhiều kỳ (tuần tự xuất bản
với các tiêu đề Lập pháp luận cương, Dân pháp luận cương
và Hình pháp luận cương) bắt đầu từ năm 1876 đến năm 1879
mới hoàn thành. Cuốn Quốc phú luận (An Inquiry into the Nature and
Causes of the Wealth of Nations) của Adam Smith được dịch một
phần vào năm 1870 đến năm 1884 mới bắt đầu được dịch
lại và hoàn tất vào năm 1888. Nhiều trường hợp khi phát
hiện bản dịch cũ chưa chính xác, hoặc phần giải thuyết,
phụ chú chưa đầy đủ, người đi sau lại thực hiện bản
dịch mới. Thời kỳ cuối Tokugawa và đầu Minh Trị, do nhu cầu
cấp bách, Nhật phải dịch ngay những sách cần thiết trong
điều kiện hạn hẹp (thiếu tự điển, thiếu chuyên gia ngoại
ngữ). Sau đó trong điều kiện tốt hơn, người sau lại thực
hiện bản dịch tốt hơn. Cũng có trường hợp, nhất là về
sau nầy khi kinh tế đã phát triển, đối với những cuốn sách
kinh điển, nhiều bản dịch được thực hiện đồng thời
bởi nhiều dịch giả khác nhau. Dựa theo tư liệu chưa đầy
đủ ta cũng thấy cuốn On Liberty của Mill đã được dịch ít
nhất là 8 lần qua các năm 1871, 1895, 1914, 1925, 1946, 1947, 1967 và
1971.
Thứ ba, tinh thần cầu học rất mạnh và lan ra cả xã hội nên
sách dịch được phổ biến rộng. Vì vậy mà số lượng phát
hành rất lớn, nhiều cuốn sách dịch tuy nội dung khó, văn
dịch càng khó hiểu, mà lượng phát hành lên tới trên dưới
1% dân số. Đặc biệt giới lãnh đạo chính trị và quan chức
là những người đi tiên phong trong việc học tập tư tưởng
mới để xây dựng nước. Chuyện kể rằng Sakamoto Ryoma
(1835-1867), một chí sĩ có công trong cuộc vận động thay chế
độ tướng quân Mạc Phủ bằng chính quyền Minh Trị, đã nói
với người bạn đồng hương lâu ngày mới gặp lại rằng
"vũ khí quan trọng của thời đại bây giờ không phải là
thanh gươm cây kiếm, cũng không phải là súng ống mà là cái
nầy đây" (ông rút trong túi ra đưa cho bạn xem cuốn Vạn
quốc công pháp vừa được dịch và phát hành năm 1865). Itagaki
Taisuke (1836-1919), người lãnh đạo cuộc vận động tự do dân
quyền thời Minh Trị, đã xem cuốn Xã hội bình quyền luận là
giáo khoa thư về dân quyền, không những ông đã gối đầu
giừơng cuốn sách mà còn cổ vũ nhiều người khác đọc. Nhà
hoạt động chính trị Mutsu Munemitsu (1844-1897) bị bắt năm 1878
vì bị tình nghi có hoạt động chống chính phủ, ở trong tù
ông đã dịch cuốn An Introduction to the Principles of Moral
Legislation của Jeremy Bentham và sau khi ra tù đã xuất bản cuốn
sách dịch đó (năm 1883). Thời đó dù chính kiến khác nhau,
những người yêu nước ai cũng lo tìm cách cận đại hoá đất
nước, tìm cách thương lượng thắng lợi với các cường
quốc để bãi bỏ các hiệp ước bất bình đẳng. Mutsu đã
dịch cuốn sách của Bentham với hy vọng có thêm tri thức về
công pháp quốc tế để chuẩn bị thương lượng với phương
Tây về các hiệp ước bất bình đẳng.
Thứ tư, việc chọn sách dịch hầu như không bị hạn chế về
mặt tư tưởng hay ý thức hệ nào. Tất cả các sách thuộc
loại kinh điển, gói ghém trí tuệ của nhân loại, và sách
giúp ích trực tiếp cho việc xây dựng nhà nước pháp quyền,
xây dựng nền kinh tế hiện đại và lối sống văn minh đều
được đón nhận. Chỉ trong giai đoạn giới quân phiệt lãnh
đạo chính quyền với việc ban hành Luật duy trì an ninh năm
1925 (kéo dài đến năm 1945), một số sách không phù hợp với
chính sách đối nội và đối ngoại của họ mới bị cấm
đoán. Cuốn Tư bản luận của Karl Marx cũng được dịch và
xuất bản năm 1919. So với các sách kinh điển khác, việc dịch
và phổ biến Tư bản luận có thể nói là khá trễ. Có lẽ có
hai lý do giải thích hiện tượng nầy. Một là, nội dung cuốn
sách chưa phù hợp với nhu cầu cận đại hoá của Nhật thời
Minh Trị. Thời đó giai cấp tư bản chưa thành hình, chưa có
sự phân biệt rõ giữa hai giai cấp lao động và tư bản. Thứ
hai, trình độ lý luận và khái quát của cuốn sách quá cao,
trong nửa sau thế kỷ 19, Nhật chưa có nhiều người có thể
dịch chính xác, trong lúc đó nhu cầu dịch những sách khác cao
hơn.
<h2>Vài lời kết:</h2>
Điểm lại vài nét về tình hình dịch thuật của Nhật vào
nửa sau thế kỷ 19 ta có thể hiểu được nguyên nhân thành
công của công cuộc hiện đại hoá, của chiến lược theo kịp
phương Tây của họ. Ngày nay ai cũng thấy sự quan trọng của
tri thức trong quá trình phát triển kinh tế, xã hội. Nhật đã
khôn khéo hấp thu tri thức và các tư tưởng tiến bộ của
nhân loại qua nỗ lực dịch thuật.
Tinh thần cầu học và sự nghiêm túc trong dịch thuật của
Nhật Bản hơn 100 năm truớc đáng cho ta suy ngẫm.
<strong>Chú:</strong> <em>Bài viết tham khảo các tư liệu như Kamei
Shunsuke, Kindai Nihon no Honyaku Bunka (Văn hoá dịch thuật thời
cận đại Nhật Bản), Chuo Koronsha, 1994; Maruyama Masao va Kato
Shuichi, Honyaku to Nihon no Kindai (Dịch thuật và thời cận đại
Nhật Bản), Iwanami Shinsho, 1998; Yamaoka Yoichi, Meiji Shoki no
Daihonyaku Jidai (Thời đại đại dịch thuật thời sơ kỳ Minh
Trị); và kết quả các cuộc trao đổi với các đồng nghiệp
ở Đại học Waseda. Tác giả cám ơn các giáo sư Shima Yoshitaka
(Sử Nhật Bản), Ikeo Aiko (Kinh tế sử), Ikeda Masayuki (Văn hoá
Nhật), Koga Katsujiro (Triết học) và Nakano Tadashi (Kinh tế sử)
ở Waseda đã dành thì giờ cho tác giả trong những ngày bận
rộn cuối năm (2007). Tác giả cũng cảm ơn các anh Bùi Văn Nam
Sơn và Nguyễn Xuân Xanh đã đọc bản sơ thảo và góp nhiều ý
kiến hữu ích.</em>
_____________________________
<strong>Nguồn:</strong> <a
href="http://www.erct.com/2-ThoVan/TranVTho/Dichthuatvatinhthancauhoc.htm">ERCT.com</a>
Bài đã đăng trên Thời Báo Kinh tế Sài Gòn, số Tết 2008; và
in lại trong: Trần Văn Thọ, Việt Nam từ năm 2011: Vượt lên
sự nghiệt ngã của thời gian, NXB Tri thức, 2011.
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/tin-tuc/20120906/tho-duong-the-su), một số đường
liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé
thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể
bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách
vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét