Trong buổi thuyết trình của một nhà viết kịch đã từng có 1
năm làm cố vấn văn hóa cho nội các Nhật Bản, diễn giả
Hirata Oriza không chỉ nói về nước Nhật tươi đẹp mà đã đi
sâu vào những sai lầm của đất nước này khi luôn ám ảnh
về tốc độ tăng trưởng mà bỏ qua vai trò văn hóa – nghệ
thuật dân gian như một nhân tố quan trọng trong sự phát triển
bền vững của quốc gia.
<h2>Mỗi ngôi làng cần có một giao điểm nghệ thuật</h2>
<div class="boxright300"><img
src="http://tiesuc.files.wordpress.com/2012/04/hirata1.jpg?w=300&h=199"
/><div class="textholder">Ông Hirata Oriza trong đó từ Oriza nghĩa là
Gạo trong tiếng Nhật. Đây là cái tên tâm đắc của ông khi
luôn lấy người nông dân, đời sống của họ làm cảm hứng
sáng tác cũng như học thuyết của mình.</div></div>
Để dẫn chứng cho lập luận này, Hirata Oriza đã trích vở
kịch "Chuyến tàu đến thế giới lý tưởng Ihatov" của Inoe
Hisashi trong đó có các đoạn đối thoại giữa một
người-nông-dân-đóng-vai-nhà-viết kịch và nữ nhân viên soát
vé. Cuộc đối thoại chỉ xoay quanh tầm quan trọng của một
quảng trường trong ngôi làng. Tại quảng trường, người dân
có thể tổ chức lễ hội, thương lượng, nhảy múa trong các
khúc nhạc tế thần. Mỗi ngôi làng sẽ tự nhận ra mình chính
là trung tâm của thế giới. Nếu điều đó thành hiện thực,
nông dân không còn nhìn về các thành phố hào nhoáng mà luôn
quay đầu hướng về phía ngôi làng của mình.
Nước Nhật luôn phải hứng chịu nhiều các trận động đất
và kéo theo nó là các thảm họa kép như động đất vùng Kanto
(1923) gây ra hỏa hoạn khiến hơn 100.000 người chết, hay năm
vừa qua, cơn địa chấn đã kéo đến sóng thần tại miền
Đông Nhật khiến 20.000 người chết. Đằng sau thảm họa ngoài
những thiệt hại kinh tế, Nhật còn phải đối mặt với các
vết đứt gẫy trong các gia đình khi nhiều đứa bé không có
bố mẹ, ông bà; rồi những ngồi làng cùng các giá trị
truyền thống của nó bị phá hủy. Như vậy, liệu nếu chúng
ta chỉ ném tiền vào các hoạt động khôi phục kinh tế, xây
dựng lại hạ tầng cơ sở thì có tốt không (thậm chí còn
làm người dân ỉ lại, lệ thuộc)?
<center><img
src="http://tiesuc.files.wordpress.com/2012/04/pic5.jpg?w=470&h=339"
/></center>
<center><em>Trận động đất Kanto gây ra hỏa hoạn và những
thiệt hại nặng nền năm 1923</em></center>
Trong hiện tại, chúng ta cũng đã chứng kiến nhiều đoàn văn
hóa nghệ thuật từ khắp nơi trên thế giới hay trong nước
nhật đã tập trung vào các khu vực chịu thảm họa sóng thần
đã góp phần xoa dịu tâm hồn cho các nạn nhân. Nhưng nhìn sâu
hơn nữa vào trong quá quá khứ, ta còn thấy các ngôi làng của
Nhật thường phải di cư để tránh thảm họa. Tuy nhiên để
tìm một quyết định đa số thì sau các cuộc tranh luận
thường không đến đâu cả. Và mọi sự lại được giải
quyết chỉ sau một đêm lễ hội, khi tất cả cùng nhảy múa,
ca hát với nhau!
<h2>Vai trò quản lý nghệ thuật (art management) của chính
quyền</h2>
Tại đây, diễn giả Hirata Oriza đưa ra 3 nhân tố bao gồm, vai
trò của chính bản thân nghệ thuật; vai trò duy trì xây dựng
cộng đồng và vai trò tác động trực tiếp vào giáo dục, du
lịch, phúc lợi…
Đầu tiên, nghệ thuật có vai trò với chính bản thân khi
chấn hưng văn hóa. Việc khuyến khích các thế hệ tham gia vào
xây dựng và tạo nên các nhân tố mới là nhân tố quyết
định, nếu chúng ta bỏ qua nghĩa là tàn phá nền văn hóa. Trong
vấn đề này các nhà hoạch định cũng phải đối mặt với 2
hướng là phát triển văn hóa truyền thống trong nước như
mặt nền cơ bản và bên cạnh đó là phát triển các văn hóa
tiên phong để giao lưu với thế giới. Việc cân đối tỉ lệ
giữa 2 hướng này là một vấn đề mà mỗi quốc gia luôn
phải đối mặt và tìm ra trong các hoàn cảnh cụ thể.
Điều này cũng cho thấy phát triển văn hóa lập quốc chính là
nhiệm vụ của chính quyền chứ không thể phó mặc cho các
hoạt động tư nhân chạy theo nguyên lý thị trường. Bởi văn
hóa không phải là một công trình chung cư, một con đường,
một cái đập được xây dựng với mục đích thu lợi nhuận
trong vòng 20-30 năm. Các hoạt động văn hóa chỉ phát sinh cái
lợi sau 100-200 năm nữa và nó cần được đầu tư vào các
hoạt động trong cả chiều sâu và bề rộng.
Nước Nhật chính là một ví dụ điển hình khi chỉ tập trung
vào phát triển kinh tế để trở thành một cường quốc kinh
tế đứng thứ 3 thế giới nhưng các hoạt động văn hóa chỉ
bằng 1/5 so với Pháp hay các nước châu Âu khác. Hàn Quốc là
láng giềng nước Nhật, phát triển sau Nhật 20 năm và họ đã
tìm mọi cách để tránh khỏi vết xe đổ này khi tập trung
nguồn lực đầu tư vào văn hóa chứ không tập trung duy nhất
vào phát triển kinh tế. Việt Nam đang phát triển trong tương
lai và cũng đừng nên đi vào vết xe đổ của Nhật.
<h2>"Căn bệnh" Osaka và thất bại Ashibetsu</h2>
Để minh họa cho thành tựu kinh tế không có nghĩa mang đến
một sự bền vững lâu dài, chúng ta nhìn vào các dẫn chứng
sau.
Trong thập niên 70s, Osaka là một khu vực kinh tế thịnh vượng
và nằm đúng trong chu kỳ phát triển kinh tế của toàn nước
Nhật. Họ đã thu được nhiều trái ngọt khi tổ chức nhiều
sự kiện quy mô lớn như các Hội chợ quốc tế. Tham vọng này
tiếp tục đẩy họ đến phát triển với quy mô lớn hơn. Tuy
nhiến, bước sang thập niên 90s, Osaka đối diện với một
loạt thất bại như để vuột cơ hội đăng cai Olympic, Hội
nghị thượng đỉnh quốc tế, Giải điền kinh quốc tế… Hay
như Trung tâm vui chơi quốc tế USJ được đầu tư quy mô lớn
như Disneyland của Tokyo những cũng thất bại về doanh thu.
Giờ ta hãy nhìn cụ thể hơn nữa vào khu làng Ashibetsu phải
hứng chịu "căn bệnh" Osaka hay chính xác hơn nó là một
sản phẩm lỗi trong nền kinh tế hậu bong bóng của Nhật Bản.
Đầu thập niên 90s, Ashibetsu được đầu tư 10 tỷ yên để
xây dựng công trình văn hóa như tượng Quán thế âm khổng
lồ, một khu resort có cấu trúc như một ngôi… chùa chưa kể
các khoản vay khác để xây dựng công viên giải trí. Năm 2010,
những công trình này chỉ bán được 100 triệu yên khi không
hề thu hút được khách du lịch. Đây là một thất bại thảm
hại trong kế hoạch sử dụng du lịch để phát triển kinh tế.
Điều mà ta thấy từ Ashibetsu là, dù đã đặt mục tiêu phát
triển kinh tế có tính toán, đúng kế hoạch nhưng vẫn không
thoạt khỏi được sự tụt dốc của kinh tế của cả nước
Nhật. Hay nói một cách khác, cơ hội thành công của họ chỉ
có thể đạt được nếu quay lại những năm 70. Tại sao họ
thất bại? Trong khi đó, chỉ cách Ashibetsu 24km, Furano cũng phát
triển du lịch và lại thành công rực rỡ.
<center><img
src="http://tiesuc.files.wordpress.com/2012/04/ashibetsu.jpg?w=414&h=275"
/></center>
<center><em>Đầy tư vào các công trình văn hóa hoành tráng nhưng
chỉ khiến Ashibetsu ngập chìm trong nợ nần và không thu lại
được nguồn lợi du lịch nào bởi sau năm 90, tất cả dân
Nhật đều thắt chặt chi tiêu trong nên kinh tế hậu bong
bóng.</em></center>
<h2>Vòng tròn đồng tâm văn hóa và thành công Furano</h2>
Quay trở lại Osaka với những thất bại đau đớn trong kế
hoạch đạt chỉ tiêu "quy mô tầm cơ" năm 2009, thành phố
này tổ chức thành công Triển lãm nghệ thuật đương đại khi
lôi kéo được gần 2 triệu người tham dự trong 52 ngày trong
khi dự tính của thành phố chỉ là 1 triệu người. Rồi một
loạt các khu phố mua sắm Tenma, Hanjotel, Tenjinbashisuji đông kin
khách cả ngày lẫn đêm. Trung bình lượng khách đi qua khu phố
mua sắm là 25.000 người/ngày.
Đây chính là mô hình đường tròn đồng tâm mà trong đó
người dân chính là tâm điểm của vòng tròn. Tại đây người
dân không chỉ được làm chủ kinh doanh mà còn đóng vai trò
chính trong các hoạt động tạo tác văn hóa của chính họ. Ví
dụ như, khách đến khu Hanjotel sẽ được trải nghiệm một
ngày học việc tại cửa hàng nào đó (như làm thủy tinh chẳng
hạn), họ được cấp chứng chỉ cho việc đi bộ hết khu mua
sắm, rồi các hoạt động như vô địch biểu diễn nghệ
thuật đường phố được triển khai. Từ cái tâm lõi này,
người dân trở nên tự hào về lối sống của họ và tạo
nên một vòng cuốn người thân của họ, rồi các du khách đổ
về nới họ sống. Vòng tròn luân chuyển này không chỉ sinh
lợi nhuận mà còn làm phong phú thế sinh hoạt văn hóa, trong
đó các giá trị truyền thống vẫn được lưu giữ ở tâm
lõi.
<center><img
src="http://tiesuc.files.wordpress.com/2012/04/osaka.jpg?w=470&h=376"
/></center>
<center><em>Một lễ hội văn hóa tại Osaka</em></center>
Tiếp đến Furano, một khu làng trong những năm 70 chỉ là nơi
trông hoa lavender (đôi khi được gọi là violet) để cung cấp
cho các nhà máy sản xuất hương liệu. Tuy nhiên, đến năm 80,
nền công nghiệp tiên tiến đã tạo ra các hương liệu nhân
tạo và những cánh đồng hoa dần biến mất. Tuy nhiên, trong
số đó vẫn có một gia đình nông quyết định giữ lại cánh
đồng hoa này và thật đáng kinh ngạc là đến năm 90, khách du
lịch kéo về ngôi làng này ngày càng đông. Nghề làm hoa không
chỉ hồi sinh mà những người dân trong làng còn có thêm cơ
hội kinh doanh du lịch, các hoạt động truyền thống không chỉ
được gìn giữ bởi chính người dân mà trở thành món quà cho
thập khách. Trong khi đó Ashibetsu có nguy cơ mất trắng khi
những người dân đang lũ lượt bỏ làng ra đi, và kết cục
như thế là không thể cữu vãn. Đây cũng là một minh chứng
cụ thể cho vai trò nghệ thuật duy trì, xây dựng cộng đồng
cũng như hữu ích trong mục đích kinh tế.
<h2>Nông dân phải làm gì trước tập đoàn tư bản?</h2>
Nhật Bản đã chứng kiến sự phát triển kinh tế tột bậc và
đã ngủ quên trong chiến thắng. Chúng tôi đang phải đối mặt
với thực tại rằng, những doanh nghiệp, tập đoàn trong và
ngoài nước ngày càng nhiều không đồng nghĩa với cuộc sống
tốt đẹp hơn. Trước đây, các công ty Nhật có những chính
sách bảo vệ công nhân của mình như thành viên gia đình thì
ngày nay họ chuyển nhà máy sang các nước đang phát triển.
Các thành phố lớn đi cùng với các siêu thi lớn, khu vui chơi
giải trí lớn và kéo theo một cuộc di dân từ nông thôn đến
thành thị. Cũng tại đây xuất hiện những con người nhỏ bé,
yêu ớt tập trung, co cụm trong thành phố. Họ đã bị dứt ra
khỏi những "quảng trường làng", ra khỏi gốc rễ truyền
thống. Nước Nhật phải đối mặt với những con người chết
cô độc trong các khu chung cư, những người trẻ lang thang và
tỷ lệ tội phạm gia tăng. Xã hội tiêu dùng làm các khu chợ
quê biến mất. Trên hết mọi lợi nhuận sinh ra đều bị các
nhà tư bản thâu tóm và người dân không đượng nhận lại
các phần hoàn trả. Vậy những người nông dân sẽ đối đầu
với nhà tư bản như thế nào?
<center><img
src="http://tiesuc.files.wordpress.com/2012/04/attractions1l.jpg?w=470&h=313"
/></center>
<center><em>Furano cách Ashibetsu không xa những lại thành công trong
du lịch. Đây là ví dụ cho những ngôi làng biết tận dụng
những cái cũ thành thế mạnh cạnh tranh.</em></center>
Các mô hình tự tiêu, tự sản ở các vùng miền nước Nhật
bắt đầu được xây dựng lại mà trong đó văn hóa cho người
dân một năng lực tự quyết định. Họ không chỉ tự tạo ra
sản phẩm tự tiêu thụ mà còn tạo ra các giá trị vô hình và
từ đó thu hút được vốn đầu tư của chính những nhà tư
bản.
Nghệ thuật thấm vào văn hóa là một chặng đường dài và
khác hoàn toàn với một khu chung cư được xây lên, sau 30 năm
xuống cấp thì trở thành mối nguy hại cho cộng đồng. Việc
bảo vệ giá trị truyền thống nằm trong tay những người dân
sống xung quan nó và sau đó chính là con cái của họ. Những
đứa trẻ này không nhất thiết phải học thật giỏi toán
để trở thành các nhà kinh tế mà cần được học múa hát,
đóng kịch. Khi chúng có năng lực văn hóa, năng lực thể hiện
bản sắc của chúng và trở thành một phần cơ hữu trong nền
văn hóa đó thì sau 30 năm phát triển kinh tế đỉnh cao và đi
xuống, chính những con người có năng lực văn hóa sẽ nâng
đỡ quốc gia đó.
[*] <em>Ông Hirata Oriza sinh năm 1962 và là một trong những nhà
lãnh đạo tư tưởng có ảnh hưởng lớn nhất đến nền nghệ
thuật của Nhật Bản. Bằng việc đưa loại hình kịch nghệ
vào trong giáo dục không chỉ như một hình thức duy trì nghệ
thuật mà ông còn chứng minh, nghệ thuật như kịch nghệ còn
là một cách lưu giữ và sáng tạo văn hóa. Chúng ta có thể
thấy được lối cải cách giáo dục của nhà giáo Phạm Toàn
và nhóm Cánh buồm trong lý thuyết Vòng tròn đồng cảm lấy
kịch nghệ làm nền tảng giáo dục. Tuy nhiên nền giáo dục
Việt Nam vẫn chưa có thái độ quan tâm đến quan điểm cải
cách này.</em>
<center><img
src="http://tiesuc.files.wordpress.com/2012/04/me1bb99t-ve1bb9f-ke1bb8bch-ce1bba7a-hirata.jpg?w=470&h=344"
/></center>
<center><em>Một vở kịch của Hirata Oriza giữa người và robot
được trình diễn tại đại học Osaka nơi ông đang giảng
dạy.</em></center>
Các bạn có thể nghe toàn bộ bài diễn văn trên youtube <a
href="http://www.youtube.com/watch?v=yxKJNZ2i8Q0&feature=youtu.be">tại
đây</a>.
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/12198), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét