điện Xayaburi (Lào) chứ không phải tìm cách câu giờ bằng
chiêu hoãn binh, như kết luận lơ lửng từ phiên họp của Ủy
ban hỗn hợp thuộc Ủy hội sông Mekong (MRC) ngày 19-4-2011, mới
là điều cần nhất thiết được nhấn mạnh. Trong thực tế,
Lào đã tiến hành giai đoạn đầu của tiến trình xây đập
Xayaburi!
<h2>Cái giá phải trả cao như thế nào?</h2>
Có quá nhiều lý do để ngưng vĩnh viễn dự án đập Xayaburi
và những lý do này đủ mạnh và thừa tính thuyết phục để
loại bỏ những lợi ích cho một thiểu số nhỏ nhoi trong ngắn
hạn của công trình đập Xayaburi. Nếu để đập Xayaburi
được thông qua, sẽ là một tiền lệ nguy hiểm cho an ninh kinh
tế khu vực. Nằm tại Bắc Lào, chắn chặn hẳn toàn bộ
chiều ngang Mekong, đập Xayaburi dài 810m nằm ở thác Kaeng Luang,
cách thị trấn Xayaburi khoảng 30km về phía Đông, là con đập
đầu tiên trong 11 dự án đập thủy điện tại hạ lưu Mekong
(9 đập tại Lào và 2 đập tại Campuchia). Theo thiết kế dự
án, đập Xayaburi mất 8 năm để xây dựng với chi phí khoảng
3,5 tỉ USD, cung cấp 1.260 megawatt điện; và hầu hết sẽ
được bán cho Thái Lan.
Sông Mekong dài 4.800 km được chia thành hai phần trên bản
đồ: khu vực thượng lưu chạy ngang Trung Quốc và hạ lưu
chạy dọc Myanmar rồi xuyên qua Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt
Nam trước khi chảy ra biển Đông. Xét về đa dạng sinh học,
Mekong là sông lớn thứ hai thế giới sau Amazon và nó là môi
trường sống của hơn 1.000 loài cá. Chẳng con sông nào trên
thế giới cung cấp lượng cá nước ngọt nhiều bằng Mekong và
do vậy nó là nguồn lương thực sinh tử của hơn 65 triệu
người ở hạ lưu. Không chỉ là nơi có lượng cá nước ngọt
nhiều nhất thế giới, Mekong còn có nhiều đặc thù đồng
nhất, bởi "yếu tố đa dạng chủng loài cá là cực kỳ cao,
yếu tố đa dạng các loài cá di trú là cực kỳ cao và yếu
tố phụ thuộc của con người vào nguồn cá là cực kỳ cao"
– như nhận xét của Peter McIntyre, chuyên gia bảo vệ cá nước
ngọt thuộc Đại học Wisconsin-Madison – "<em>Nếu đặt tất
cả yếu tố trên lên bàn đánh giá tổng thể, việc xây một
con đập to tại Mekong chắc chắn sẽ mang lại nhiều hậu quả
nghiêm trọng</em>". Tổ chức Sông ngòi quốc tế (International
Rivers) đánh giá rằng, khoảng 2.100 người sẽ bị di dời để
dọn chỗ cho công trình đập Xayaburi, và sự sống của khoảng
200.000 người nữa sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp.
Trong khi đó, Chính phủ Lào vẫn kêu gọi các nước
láng giềng không tiếp tục "ngáng đường" họ, và rằng con
đập sẽ không gây tác động gì nghiêm trọng cho môi trường.
Bức thư ngày 14-2-2011 của Chính phủ Lào gửi các nước chia
sẻ nguồn Mekong, nói rằng, đập Xayaburi "<em>dựa vào thiết
kế kỹ thuật hiện đại để tạo ra nguồn điện sạch nhất
cũng như có thể tái tạo mà không gây ô nhiễm…, với ảnh
hưởng tối thiểu cho môi trường khu vực</em>". Lời trấn an
không làm giảm sự hoài nghi của chính phủ các nước láng
giềng cũng như đối với giới chuyên gia. Chẳng có con đập
nào bịt ngang một con sông lớn mà không gây tác động tiêu
cực với môi trường và sinh thái. Đó là kiến thức cơ bản
ai cũng biết. Đến nay, Lào vẫn chưa đưa ra bản báo cáo
nghiên cứu chính thức về tác động môi trường (trong dài
hạn) có thể bị hứng chịu khi đập Xayaburi được vận hành.
Tuy nhiên, Ủy hội sông Mekong (MRC; thành lập 1995 để điều
phối việc sử dụng nguồn Mekong giữa các nước Lào, Thái Lan,
Campuchia và Việt Nam) đã thực hiện chương trình khảo sát
riêng loạt dự án đập thủy điện trên Mekong trong đó có
Xayaburi. Báo cáo 198 trang mang tựa "Đánh giá môi trường
chiến lược" (Strategic Environmental Assessment) công bố tháng
10-2010 đã đề nghị hoãn 10 năm đối với tất cả dự án
đập thủy điện tại Mekong để có thời giờ nhiều hơn cho
nghiên cứu tường tận mức độ ảnh hưởng môi trường-xã
hội gây ra từ các con đập. Phản đối đề nghị từ MRC, Lào
gần đây nói rằng dự án đập Xayaburi không nên trì hoãn thêm
nữa!
Khảo sát thực địa của các
nhóm môi trường lẫn giới khoa học đều cho thấy mức độ
rủi ro từ các con đập chắc chắn lớn hơn nhiều lần so với
lợi ích mang lại của chúng. Các nhà sinh vật học khẳng
định, đập Xayaburi sẽ bít kín tuyến đường di trú của hàng
chục loài cá và có thể làm 41 loài cá tuyệt chủng, đặc
biệt loài cá da trơn khổng lồ vốn đang cận kề nguy cơ
"tuyệt tích". Nhóm thiết kế đập Xayaburi hứa rằng họ
sẽ tạo ra những "hành lang" cho cá di trú nhưng chuyên gia Ame
Trandem thuộc tổ chức môi trường Sông ngòi quốc tế nói
rằng, đến nay, người ta vẫn chưa hề có giải pháp kỹ
thuật nào có thể tạo ra hành lang di chuyển an toàn cho cá di
trú. Bởi khi di trú, cá không đi… từng con hoặc từng đàn
nhỏ lẻ mà từng bầy hàng ngàn hoặc thậm chí chục ngàn!
Giới môi trường nói rằng những người ủng hộ dự án đập
Xayaburi nên xem lại quả báo nhãn tiền từ con đập Mun ở Thái
Lan. Được xây thập niên 1990, đập Mun (nằm trên con sông cùng
tên – phụ lưu lớn nhất của Mekong) là một "thất bại
nghiêm trọng về mặt kinh tế" khi nó gây ra những tổn hại
cực kỳ nghiêm trọng cho môi trường và xã hội – theo Quỹ
bảo vệ đời sống hoang dã thế giới (WWF). Với 233 triệu USD
chi phí xây dựng, đập Mun tốn gấp đôi dự toán ban đầu;
trong khi lượng điện nó cung cấp lại giảm 1/3 (so với dự
tính ban đầu) vào mùa khô. Vốn thu hồi giảm từ 12% (như dự
tính) xuống còn 5%. Giới môi trường đánh giá rằng hơn 20.000
người đã và đang bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi sự tụt
giảm nguồn cá ở thượng nguồn đập Mun. "Bài học con đập
Mun vẫn còn nóng hổi, rằng: Các khảo sát về ảnh hưởng xã
hội và môi trường khi được thực hiện vội vã luôn sẽ
dẫn đến tình trạng mất trắng cho ngư dân lẫn người chủ
đập" – nhận xét của Suphasuk Pradubsuk, điều phối chính
sách quốc gia của WWF-Thái Lan.
Trong báo cáo "Đập Xayaburi - hiểm họa của sông
Mekong" công bố tháng 1-2011, tổ chức Sông ngòi quốc tế cũng
đề cập đến thiệt hại cho chính người dân Lào nếu đập
Xayaburi được xây. Báo cáo viết: "<em>Con đập sẽ ảnh
hưởng bất lợi tới hệ sinh thái phức tạp của sông Mekong.
Hệ sinh thái này cũng đang phần nào bị ảnh hưởng từ những
con đập tại đầu nguồn ở Trung Quốc. Việc nuôi trồng Kai
tại địa phương sẽ bị hủy hoại do hồ chứa nước của
đập. Kai là một loài rong nước ngọt, vừa là thức ăn quan
trọng cho cá, vừa là món ăn nổi tiếng tại Luang Prabang. Với
những người phụ nữ Lào sống gần con đập, Kai là một trong
những nguồn thu nhập chính trong mùa khô khi mực nước sông
Mekong giảm xuống thấp tạo điều kiện cho rong Kai phát
triển</em>"… "<em>Đối với những người dân làng Xayaburi,
Nam Luang Prabang và quận Chomephet, đất đai và nhà cửa của họ
sẽ bị lụt lội bởi con đập và sẽ phải tái định cư,
tương lai của họ đang bị đặt dấu hỏi khi mà đang có rất
nhiều vấn đề ngổn ngang. Tương lai thậm chí rất ảm đạm
cho những gia đình sẽ phải mất nhà cửa lần thứ tư trong
vòng 15 năm; sau lần tái định cư thứ nhất từ vùng cao xuống
vùng thấp, rồi lại phải chuyển chỗ ở hai lần liên tiếp do
lụt lội mà không có bất kỳ sự hỗ trợ nào. Những chương
trình tái định cư chất lượng thấp, ảnh hưởng môi trường
hoàn toàn, và thiếu những giải pháp sinh kế thay thế sẽ ảnh
hưởng tới cộng đồng các dân cư tại Lào. Với nhiều vấn
đề tồn tại như vậy, bao gồm cả việc thiếu năng lực từ
phía các cơ quan chức năng, việc thiếu kiên định trong việc
thúc đẩy luật môi trường và không thể thỏa mãn các cam
kết an toàn xã hội tối thiểu, cộng đồng dân cư ở Xayaburi
có thể sẽ lâm vào con đường nghèo khổ, giống như những cư
dân khác bị bần cùng hóa do xây đập</em>"…
<h2>Sự lỏng lẻo của những qui định thiếu tính ràng buộc
thể chế pháp lý</h2>
Theo Thỏa thuận Mekong, bốn nước MRC – gồm
Việt Nam, Campuchia, Lào và Thái Lan (Trung Quốc và Myanmar tham gia
với vai trò "đối tác thảo luận") – phải tham khảo, lấy
ý kiến và tư vấn nhau đối với bất kỳ dự án xây dựng
lớn nào trên dòng Mekong. Và họ tất nhiên phải đi đến sự
thống nhất chung trước khi dự án được phép thực hiện.
Tháng 10-2010, Lào bắt đầu tiến trình lấy ý kiến thỏa
thuận (theo qui định là kéo dài 6 tháng) từ MRC về dự án
đập Xayaburi; và quyết định cuối cùng – theo nguyên tắc –
sẽ được đưa ra vào ngày 22-4-2011, sau cuộc họp giữa các
nước MRC cuối tháng 3-2011 và trung tuần tháng 4-2011. Tuy nhiên,
vấn đề phức tạp ở chỗ, không thành viên MRC nào có quyền
phủ quyết; và như vậy dự án đập Xayaburi vẫn có thể
được đạp ga tiến tới ngay cả khi các nước thành viên MRC
quyết liệt phản đối (dù đứng sau MRC là những gương mặt
tài trợ quốc tế trong đó có Úc, Thụy Điển, Mỹ, Liên minh
châu Âu, Ngân hàng phát triển châu Á và một số nước khác).
Bởi yếu tố nguy hiểm của việc Lào, cuối cùng, có thể làm
mà chẳng sợ ai phủ quyết nên cộng đồng quốc tế đã và
tiếp tục tỏ ra quan tâm đặc biệt đến vấn đề đập
Xayaburi, chẳng hạn đề nghị "ngưng lại (việc xây đập
Xayaburi) trước khi các dự án khác tiến hành" của Ngoại
trưởng Mỹ Hillary Clinton trong chuyến viếng thăm Việt Nam năm
2010. Và trong chuyến kinh lý Việt Nam ngày 21-4-2011, Thượng
nghị sĩ Jim Webb, chủ tịch tiểu ban Đông Á và Thái Bình
Dương vụ thuộc Thượng viện Hoa Kỳ, cũng nói, mới đây,
tại Thượng viện Mỹ, ông đã đưa ra một dự luật với nội
dung khuyến cáo các ngân hàng Mỹ không nên đầu tư xây dựng
các đập thủy điện trên sông Mekong, trừ khi các nước liên
quan thực hiện nghiên cứu kỹ lưỡng ảnh hưởng nhiều mặt
về tự nhiên, môi trường lẫn kinh tế xã hội…
Trong khi đó, phần mình, Lào đã rục rịch
tiến trình xây dựng đập Xayaburi! Ngày 17-4-2011, tờ Bangkok Post
cho biết, một số cư dân tại khu vực công trình đập Xayaburi
đã được di dời và được bồi thường… 15 USD! New York Times
(17-4-2011) cho biết thêm, giai đoạn đầu của tiến trình dự
án đập Xayaburi thật ra đã bắt đầu từ tháng 11-2010! Khu
vực công trình hiện đầy xe cơ giới nặng và hàng trăm công
nhân ráo riết dựng lán trại, dọn đường, lập nhà máy khai
thác khoáng sản… Vụ việc đã khiến các nước MRC bất bình.
Và với những người dân. Ngày 18-4-2011, hơn 100 dân làng thuộc
8 tỉnh Thái Lan đã kéo đến Tòa đại sứ Lào để trình
thỉnh nguyện thư cho Chính phủ Lào và Thủ tướng Thái. Bức
thư với gần 10.000 chữ ký đã bày tỏ những quan ngại liên
quan dự án và yêu cầu Chính phủ Thái lẫn Lào nên hủy hẳn
dự án đập Xayaburi (công trình đập Xayaburi do công ty Thái CH.
Karnchang hợp đồng xây dựng). Chưa hết, một thỉnh nguyện
thư với hơn 2.300 chữ ký từ nhiều nơi thế giới cũng yêu
cầu hủy việc xây đập Xayaburi. Trước đó, tổ chức Cứu
Mekong cũng thực hiện một thỉnh nguyện thư với 23.110 chữ ký
trình lên hội nghị các bộ trưởng khu vực tháng 10-2009. Và
tháng 3-2011, một lá thư thảo chung của 263 tổ chức phi chính
phủ từ 51 quốc gia lại được gửi lên Thủ tướng Lào
Thongsing Thammavong và Thủ tướng Thái Abhisit Vejjajiva, yêu cầu
ngưng hẳn việc xây đập Xayaburi. Tuy nhiên, liệu người ta sẽ
làm gì nếu Lào cứ tiếp tục dự án đập Xayaburi? Câu trả
lời, thật đáng tiếc, cho đến thời điểm này, lại là
những… dấu hỏi kéo dài! Rõ ràng, vấn đề quan trọng nhất
trong vụ Xayaburi (cũng như các trường hợp tương tự trong
tương lai) là MRC thiếu hẳn một công cụ pháp lý để ràng
buộc và cấm cản các thành viên đối với việc sử dụng và
khai thác thế nào trên tinh thần chia sẻ…
Vốn bị chẹn nghẹt mạch máu sinh tử đối với vùng châu
thổ hạ lưu bởi loạt đập thủy điện từ thượng nguồn
Trung Quốc, Mekong đang thoi thóp từng ngày. Thêm một con đập to
như Xayaburi nữa, thế hệ mai hậu vùng hạ lưu Mekong chắc
chắn sẽ biết đến Mekong như một vệt dài chỉ còn tồn tại
trên bản đồ. Ngưng tức thì và vĩnh viễn dự án đập
Xayaburi là một tư duy đúng đắn. Nó không chỉ là tư duy đúng
đắn về mặt kinh tế, đúng đắn về an ninh xã hội mà còn
là một tư duy đúng đắn về mặt nhân bản…
Mạnh Kim
<div class="special_quote">"<em>Nằm cách thị trấn Luang Prabang -
một di sản thế giới được UNESCO công nhận - 150 km về phía
hạ lưu, đập Xayaburi đe dọa có nguy cơ bắt buộc tái định
cư đối với 2.100 người ở mười ngôi làng. Hồ chứa nước
của đập sẽ nằm cách thị trấn cổ kính này chỉ có 48km.
Con đập cũng sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới cuộc sống của
ít nhất 202.198 nông dân và ngư dân tại bốn quận của Lào,
cùng với vô số người dân sống tại lưu vực sông Mekong.
Nông dân và ngư dân sống gần con đập bao gồm nhiều dân
tộc. Họ sống qua ngày nhờ đánh bắt cá, trồng lúa, đãi
vàng, thu lượm hoa quả trong rừng và trồng rau bên bờ sông.
Nếu phải tái định cư hoặc bị ảnh hưởng trực tiếp như
mất đất, mất nguồn tài nguyên; sinh kế và lối sống truyền
thống duy nhất của cộng đồng các dân cư tại đây sẽ bị
thay đổi bởi việc xây đập</em>" – báo cáo của tổ chức
Sông ngòi quốc tế về tai họa hiển hiện của con đập
Xayaburi. </div>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/8575), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét