năm trước, tôi hỏi các em: Trong xã hội Việt Nam ngày nay,
đặc biệt là trong lãnh vực văn hóa, các em ngưỡng mộ ai
nhất? Và tôi ngạc nhiên khi chẳng em nào trả lời tôi được!
Nhớ lại hồi còn trẻ, tôi có thể kể năm bảy người mà
tôi ngưỡng mộ, những Đào Duy Anh, những Nguyễn Mạnh Tường,
những Trần Đức Thảo, những Hoàng Xuân Hãn, những Nguyễn
Hiến Lê… Còn ngày nay? Có thể chăng chúng ta đang sống trong
thời vắng những nhà văn hóa lớn?
<center><strong>1</strong></center>
Thế nào là một nhà văn hóa lớn? Tất nhiên, xã hội nào cũng
có những trí thức, những người tham gia (có thể rất tích
cực) vào hoạt động văn hóa trong lãnh vực này hoặc lãnh
vực nọ… Song, những nhà văn hóa lớn có một vai trò vượt
trội những trí thức khác, và không phải bất cứ xã hội
nào, lúc nào cũng có những nhà văn hóa như thế. Đó là những
người mà sự uyên thâm và nhất là tính kiên trì nghiên cứu
(nhiều khi lặng lẽ), năng suất làm việc phi thường (hàng
mấy chục quyển sách, hàng trăm bài báo, chằng hạn) hầu như
là huyền thoại trong dân gian. Chính tư tưởng của họ
"định nghĩa" tính thời đại của một nền văn hóa. Nhà
"văn hóa lớn", nói cách khác, là người có những suy nghĩ
vừa sâu vừa rộng, đưa ra những khám phá, lập luận, có tính
tổng hợp, liên ngành (ví dụ như lịch sử và văn học, triết
học và nhân chủng học), không bị giới hạn trong một ngành
chuyên môn nào. Nhà văn hóa lớn là người có những ý tưởng
độc đáo, hoặc có biệt tài tổng kết nhiều luồng tư
tưởng khác nhau, từ nhiều lãnh vực khác nhau. Người ấy luôn
luôn bám chặt vào những tiêu chuẩn học thuật cao nhất. Qua
công việc nghiên cứu của họ, họ khơi dậy sự quan tâm, nâng
cao trình độ thảo luận về những vấn đề lịch sử, xã
hội, văn minh… nói chung là văn hóa.
Một nhà văn hóa lớn còn phải là một nhà văn hóa dấn thân,
nghĩa là, dù tư tưởng của họ có trừu tượng đến mấy,
sự chọn lựa chủ đề của họ, hoặc cách tiếp cận chủ
đề ấy, luôn luôn có một khía cạnh nhân bản, hoặc là xuất
phát từ những sự trăn trở đối với những vấn đề căn
bản của xã hội, của con người (đặc biệt là, nếu hoàn
cảnh bắt buộc, những vấn đề liên hệ đến tự do và nô
lệ, đến chiến tranh và hòa bình). Nếu đã được đào luyện
như là nhà khoa học, một nhà văn hóa lớn có trách nhiệm suy
nghĩ về tính nhân văn, tính xã hội của ngành khoa học ấy.
Văn hóa, tự thân, là một hiện tượng công cộng. Nhà văn hóa
lớn có khả năng khuếch trương tính công cộng của khoa học
mà không hi sinh chuẩn mực học thuật. Một nhà văn hóa lớn
cống hiến cho xã hội một hệ tư tưởng, nhất là trong lãnh
vực xã hội và nhân văn, có khả năng khuấy động những trao
đổi, đóng góp của những người khác trong lãnh vực ấy, và
qua đó, làm giàu cho sinh hoạt tư tưởng của xã hội.
Nhà văn hóa lớn ngày nay cần phải theo dõi khít khao các luồng
tư tưởng về văn hóa, chính trị, kinh tế… thế giới, bởi
thế khả năng ngoại ngữ là cần thiết. Tuy nhiên, một nhà
văn hóa lớn Việt Nam phải là người nhìn những luồng tư
tưởng ấy qua lăng kính dân tộc và văn minh của người Việt
Nam. Nói khác đi, một nhà văn hóa lớn phải đặt vấn đề
văn minh của dân tộc (dù chỉ để phủ nhận nó, nếu muốn!)
làm một trọng điểm của ý thức. Kiến thức là thiết yếu,
nhưng một nhà văn hóa lớn phải đem kiến thức ấy phục vụ
mục đích nhân văn. Nhà văn hóa lớn ngày nay phải thấm nhiễm
tư duy "toàn cầu hóa" nhưng cũng phải có một thái độ
rạch ròi về hậu quả của hiện tượng này đến những vấn
đề quốc gia và dân tộc.
Những nhà văn hóa lớn là những ngôi sao đặc biệt sáng ngời
trong bầu trời có thể đã rất nhiều sao. Những nhà văn hóa
lớn không nhất thiết là những thiên tài bẩm sinh (thậm chí,
họ càng đáng nể phục, càng nhiều ảnh hưởng, nếu công
trình văn hóa của họ là do sự kiên trì nghiên cứu, tự
học…). Một nhà khoa học xuất chúng có thể đáng ngưỡng
mộ nhưng chưa chắc đã là một nhà văn hóa lớn theo nghĩa ở
đây.
<center><strong>2</strong></center>
Nếu định nghĩa những nhà văn hóa lớn theo cách đó thì rõ
ràng là chúng ta, hiện nay, rất thiếu những nhà văn hóa lớn.
Tại sao như thế?
Nhiều người sẽ đổ lỗi cho xã hội. Xã hội không bồi
dưỡng những nhà văn hóa nói chung thì làm sao có những nhà
văn hóa lớn? Sự thiếu tôn vinh này quả là đáng tiếc nhưng
chưa đủ để giải thích sự thưa vắng những nhà văn hóa
lớn, vì sự thực là, như lịch sử cho thấy, đại đa số
những người này không làm việc vì tiền, hay để được xã
hội tôn vinh, khen ngợi. Họ cật lực suy nghĩ, viết lách,
giảng dạy… vì một sự thôi thúc nội tâm, không phải vì
những phần thưởng từ bên ngoài. Thậm chí, nhiều người
hãnh diện vì đời sống "khổ hạnh" của mình.
Giả thuyết thứ hai, liên hệ đến giả thuyết thứ nhất,
nhưng có vẻ thuyết phục hơn. Dường như ngày càng nhiều phát
giác những vụ đạo văn, những vụ lừa bịp, nói chung là
những hành động thiếu đạo đức của một số người đã
có thời được xem là những "đại thụ văn hóa". Có thể
giải thích rằng những hành động thiếu đạo đức ấy là
sự sa ngã do cám dỗ của một xã hội quá trọng vật chất.
Những người đáng lẽ là "anh hùng" té ra lại có những
cặp chân bằng đất sét.
Bởi vậy, sự thiếu vắng những nhà văn hóa lớn, tôi nghĩ,
chỉ phần ít là lỗi của xã hội, mà phần lớn là nhược
điểm của chính cộng đồng trí thức (là vườn ươm những
nhà văn hóa lớn). Oái oăm là, như vẫn thường nói, "thời
thế tạo anh hùng", thì "thời thế" ngày nay không đến
nỗi quá bức xúc để anh hùng "đứng lên". Cái "lỗi"
của xã hội hiện tại không phải vì nó tích cực trù dập
những hạt giống văn hóa lớn, nhưng ở sự làng nhàng, sự
tầm thường tẻ nhạt cuả nó. Các vấn đề căn bản của xã
hội, của con người, đòi hỏi những công trình văn hóa dài
hạn, song những "khích lệ" cho các công trình văn hóa trong
xã hội ngày nay, nếu có, lại có tính ngắn hạn. Có một sự
so le giữa tốc độ tăng trưởng kinh tế và tốc độ tăng
trưởng văn hóa.
Nhiều người sẽ cho rằng sự thiếu vắng những trí thức
lớn còn có một nguyên do khác, rằng một người trí thức
"công cộng" phải được phép tự do phát biểu. Một việc
còn rất hạn chế trong hoàn cảnh hiện nay. Nhưng theo tôi, yếu
tố thật cần là những cuộc tranh luận, nghĩa là cần những
nhà văn hóa lớn khác, và những cuộc tranh luận đó phải bình
đẳng, tôn trọng những tiêu chuẩn học thuật phổ quát. Trong
tranh luận văn hóa, không ai được quyền dựa vào một thế
lực nào ngoài văn hóa.
Có thể rằng, là một nhà văn hóa lớn ngày nay cần có những
kiến thức, đặc biệt là khả năng ngoại ngữ và kiến thức
về sinh hoạt văn hóa toàn cầu, hơn bao giờ hết. Nhưng không
hẳn là như vậy: có cả vạn người, hàng ngày lướt web khắp
thế giới, nhưng chưa bao giờ thực sự là nhà văn hóa. Những
thông tin họ biết là hời hợt, nông cạn. Bởi vậy, cái
nghịch lý của nhà văn hóa lớn ngày nay là phải vừa biết
nhiều, nhưng không cần biết hết, mà phải biết sâu. Phải
biết tổng hợp những điều mình nghe thấy với những suy nghĩ
của riêng mình. Đây cũng có thể là một lý do của sự thưa
vắng những nhà văn hóa lớn, tuy số "trí thức khoa bảng"
thì ngày càng nhiều: Với sự chuyên biệt hóa ngành học, ngày
càng hiếm đi những người thông thạo nhiều ngành khác nhau,
có đủ sức tổng hợp thành một hệ thống tư tưởng độc
sáng.
<center><strong>3</strong></center>
Xác nhận sự thiếu vắng những nhà văn hóa lớn là một
việc, kết luận rằng đó là một sự kiện đáng quan ngại
lại là một việc khác! Bởi, có người sẽ hỏi: tại sao
chúng ta cần những nhà văn hóa lớn? Chúng ta có rất nhiều
nhà khoa học, Giáo sư, Kỹ sư mọi ngành cần thiết cho sự
phát triển của đất nước (và chúng ta không bao giờ thiếu
những nhà thơ, nhà văn!). Như vậy không đủ sao? Tôi nghĩ là
không đủ. Đúng là chúng ta cần phát triển kinh tế, cần cơm
ăn áo mặc, cần một đời sống văn hóa không đến nỗi nghèo
nàn… Nhưng chúng ta cũng cần những tinh hoa vượt trội. Dù
bầu trời đã lấp lánh muôn sao, chúng ta vẫn cần những ngôi
sao thật sáng. Đó là những ngôi sao chỉ đường, bởi lẽ
một xã hội phải biết hướng tiến cho văn hóa của xã hội
ấy.
Nhưng tầm vóc của một nhà văn hóa không phải ngày một ngày
hai mà có đuợc. Hãy hy vọng rằng ngay giờ phút này đây đang
có những nhà văn hóa trẻ miệt mài xây dựng sự nghiệp văn
hóa của mình. Cho những ngưòi trẻ này, vào những ngày xuân
hôm nay, chúng ta nâng ly chúc mừng và chúc các bạn kiên trì,
may mắn, cho bạn, mà cũng cho chúng ta.
<strong>Trần Hữu Dũng</strong>
Tháng 12, 2010
Thời Báo Kinh Tế Sài Gòn
Số Xuân Tân Mão 2011
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/7587), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét