Giáo dục Tổng quát (Liberal Education)

<h2>VỀ CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC TRI THỨC TỔNG QUÁT</h2>

<h2>Tổng quan</h2>

Văn minh phương Tây có truyền thống giáo dục theo tinh thần
tự do từ lâu đời, ở đó kiến thức tổng quát, sự hiểu
biết và tôn trọng ý kiến của người khác được coi là
điểm nhấn của toàn bộ sự phát triển cá nhân trong đó có
việc đào tạo nghề nghiệp. Tư tưởng này có lẽ đã bắt
đầu từ Hy lạp cổ đại và ngày càng trở nên rõ ràng hơn
đối với ba khoa là ngữ pháp, tu từ và logic, và sau này là
tứ khoa dạy ở nhà trường trung cổ: số học, hình học,
thiên văn và âm nhạc. Truyền thống này vẫn tiếp tục đến
ngày nay và hiện nay giáo dục tri thức tổng quát theo tinh thần
trên vẫn là một thành tố quan trọng của giáo dục đại học
ở tất cả các quốc gia phát triển. Vai trò của nó trong việc
tạo nên các nhà lãnh đạo và những công dân ưu tú thể hiện
rất rõ trong lãnh vực nhà nước cũng như tư nhân. Khó lòng có
được một số liệu thống kê có tính toàn cầu, nhưng ấn
tượng dễ thấy là mối quan tâm đối với chương trình giáo
dục tri thức tổng quát đang phát triển mạnh ở phương Tây.

Có thể thấy rõ sự tương phản ở các quốc gia đang phát
triển. Nhất là từ sau thế chiến thứ hai, khi những quốc gia
này giành được độc lập thì giáo dục tri thức tổng quát
trở thành một cái gì được coi là xa xỉ và không cần
thiết. Điều đó được phản ánh trong chương trình của cả
giáo dục phổ thông lẫn giáo dục đại học, nơi mà việc
đào tạo nghề nghiệp thường được coi trọng hơn. Nhà nước
tránh xa chương trình giáo dục tri thức tổng quát, coi đó như
sản phẩm của những kẻ coi mình là ưu việt, biểu tượng cho
những giá trị của chủ nghĩa thực dân phương Tây đang bị
thù ghét, và để có nó, ắt là phải trả một giá đắt. Chỉ
đến thời gian rất gần đây mới có những dấu hiệu cho
thấy là thái độ đó đang thay đổi, nhưng nhận thức về
lợi ích của chương trình giáo dục tri thức tổng quát vẫn
còn là điều còn xa mới có thể trở thành phổ biến.

Bài viết này sẽ trình bày vai trò sống còn của giáo dục tri
thức tổng quát đối với các trường đại học và cao đẳng
ở các quốc gia đang phát triển – cả trong chương trình đào
tạo đại học lẫn sau đại học. Những điều chúng tôi trình
bày sau đây là sự suy xét dựa trên kết quả nghiên cứu và
quan sát ở nhiều quốc gia khác nhau. Tất nhiên chúng ta phải
hiểu rằng mỗi quốc gia là một trường hợp cụ thể và
không thể đưa ra những chứng minh đúng cho tất cả mọi
trường hợp. Tuy vậy chúng tôi tin rằng những nhận định này
là dựa trên cơ sở lịch sử và logic.

<h2>Chương trình giáo dục tri thức tổng quát ở các quốc gia
đang phát triển</h2>

Như đã được trích dẫn trong một bản báo cáo gần đây về
Nhiệm vụ của Giáo dục đại học và xã hội (2000)- một văn
bản nêu ra hiện trạng và tương lai của giáo dục đại học
trong các quốc gia đang phát triển-, một người được giáo
dục trong tinh thần tự do là:

<ul><li> người có thể suy nghĩ và sử dụng ngôn ngữ viết
một cách rõ ràng, có hiệu quả, một cách có phê phán, có
thể dùng ngôn ngữ để giao tiếp với sự sâu sắc và có sức
mạnh thuyết phục.</li>
<li>người có một sự đánh giá có tính chất phê phán đối
với cái cách mà chúng ta tiếp nhận kiến thức và sự hiểu
biết về tự nhiên, về xã hội, và về bản thân chúng ta,</li>
<li>người có một kiến thức rộng rãi về các nền văn hóa
và các thời đại, có khả năng quyết định trên cơ sở một
thế giới quan rộng lớn và sự hiểu biết về những sức
mạnh lịch sử chi phối cuộc sống của chúng ta,</li>
<li>người có hiểu biết và từng trải trong việc suy nghĩ một
cách hệ thống về những vấn đề đạo đức và lương
tâm.</li>
<li>người đạt được chiều sâu trong một vài lĩnh vực nào
đó của tri thức.</li></ul>

Trong các quốc gia đang phát triển, những người có các phẩm
chất nêu trên thường là những người xuất thân từ tầng
lớp giàu có thượng lưu. Điều này ngày nay trở nên không còn
hoàn toàn đúng ở phương Tây bởi vì nền giáo dục trên tinh
thần tự do như thế đã được mở rộng không phải chỉ ở
một số các trường đại học có tính chọn lọc như trước
nữa. Chẳng hạn như ở nước Mỹ con số và tỉ lệ tốt
nghiệp đại học hàng năm đã giảm bớt và rồi tăng trở
lại trong vòng ba mươi năm qua.

Ở một số quốc gia đang phát triển, nhu cầu nhân lực gia
tăng do công nghiệp hóa đã làm chậm lại quá trình lan rộng
của chương trình giáo dục tri thức tổng quát. Thay vì cung
cấp cho học sinh một nền tảng giáo dục chung rộng rãi, hệ
thống giáo dục đại học Xôviết đã quá tập trung vào việc
dạy những kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp. Với sự phát
triển nhanh chóng của công nghiệp Xô viết từ những năm 1930,
kiểu đào tạo nghề nghiệp như vậy lan rộng trước hết ở
những nước cộng hòa không phải là nước Nga, rồi sau đó
tiếp tục phát triển ngoài mặt trận. Nhà chính trị và triết
gia Irakly Areshidze (1999) đã nhận định: "<em>Sau khi được nhận
vào trường đại học, trong năm năm tiếp theo sinh viên sẽ đeo
đuổi một nền giáo dục tập trung vào việc đem lại cho họ
những tri thức cụ thể và có giới hạn về một lãnh vực
nghề nghiệp nào đó. Sinh viên sẽ học thuộc lòng thông tin
trong sách giáo khoa và bài giảng của các giáo sư. Hiếm khi nào
họ cảm thấy cần phải suy nghĩ một cách có phân tích, có
phê phán và hiếm khi họ tiến hành thảo luận lớp hoặc viết
bài.</em>"

Trong nhiều quốc gia đang phát triển, sự thiếu hụt tư duy phê
phán đã từng được chính họ đề cập từ lâu. Như Lão Tử
đã nói cách đây 2500 năm: "<em>Con người khó cai trị vì họ
có quá nhiều tri thức</em>". Những kẻ cầm quyền của chủ
nghĩa thực dân cũng hiểu rất rõ rằng vì sự tồn tại của
chính mình, họ cần đầu tư cho đào tạo nghề nghiệp hơn là
cho một nền giáo dục tự do.

Chính sách tài trợ cũng tiếp tay cho việc tập trung vào đào
tạo nghề nghiệp. Những tổ chức như Ngân hàng Thế giới có
truyền thống khuyến khích phát triển cơ sở hạ tầng và
những tổ chức lớn mạnh như là trọng tâm của phát triển.
Điều đó tất nhiên đòi hỏi phải có những công nhân lành
nghề. Xây dựng hạ tầng đòi hỏi phải có những kỹ sư
giỏi, xây dựng một hệ thống tài chính lành mạnh cần có
những nhân viên, kế toán viên được trang bị đủ kiến thức
chuyên môn, cũng như xây dựng một hệ thống y tế thì phải
có những người được đào tạo về kiến thức y khoa hiện
đại. <span class="underlined-text">Cho nên không có gì đáng ngạc
nhiên khi hệ thống giáo dục đại học ở các quốc gia đang
phát triển quá chú trọng đến những mục tiêu cụ thể trong
việc tạo ra những người có thể sẵn sàng tham gia ngay vào
thị trường lao động</span>.

Có những lý do quan trọng khác khiến các gia đình muốn gửi
con em đến những trường tập trung hơn vào việc đào tạo kỹ
năng nghề nghiệp. Đầu tư cho giáo dục đại học, cả theo
nghĩa chi phí trực tiếp và chi phí tạo ra cơ hội, là cả một
vấn đề đối với nhiều gia đình ở các quốc gia nghèo. Cho
dù học phí có được miễn thì cái gánh nặng chi phí về
tiền ăn ở, tiền sách vở tài liệu phải chi trả trong lúc
đứa con đã có thể kiếm ra được tiền cho gia đình là một
sự hy sinh vô cùng to lớn. Bởi vậy sự mong muốn lấy lại
thật nhanh số tiền đã đầu tư là điều có thể hiểu
được, và những khóa học nghiệp vụ thường được coi như
cung cấp một cơ hội thu hồi vốn nhanh hơn và chắc chắn hơn
so với một chương trình giáo dục tri thức tổng quát.

<h2>Nhu cầu về chương trình giáo dục tri thức tổng quát</h2>

Bằng cách dạy cho sinh viên <em>how to think</em> (cách suy nghĩ)
hơn là <em>what to think</em> (nội dung suy nghĩ), <em>how to learn</em>
(cách học) hơn là <em>what to learn</em> (nội dung học), chương
trình giáo dục tri thức tổng quát tạo ra những người có
thể thích nghi và đáp ứng tốt hơn yêu cầu của một nền
kinh tế và môi trường xã hội đang thay đổi nhanh chóng. Trong
cơn lốc đáp ứng cho một xã hội thay đổi quá nhanh, người
ta rất dễ bỏ sót những mục tiêu dài hạn. Có quan điểm cho
rằng một người kỹ sư chỉ nên học những phần việc kỹ
thuật trong nghề nghiệp của họ, không cần chú ý tới những
nhân tố xã hội và môi trường trong công việc của họ. Kỹ
năng thiết kế và bảo trì cầu đường rõ ràng là điều
thiết yếu đối với mọi quốc gia, nhưng nếu những người
lập kế hoạch và hoạch định chính sách không nhận biết
được hay là không tính đến quan điểm của cư dân địa
phương thì những tác động xã hội tiêu cực của dự án sẽ
là không sao lường được, thậm chí có thể đe dọa những
kết quả kinh tế tích cực. Một ví dụ khác, thực phẩm biến
đổi gen đã tạo ra nhu cầu khổng lồ và ngày càng gia tăng
đối với các chuyên viên kỹ thuật ở các quốc gia đang phát
triển. Những chuyên gia này rất cần thiết nếu như các quốc
gia trên biết tận dụng lợi ích của loại thực phẩm này
(về mặt dinh dưỡng, sức khỏe, và giá cả) trong khi tìm cách
giảm thiểu rủi ro (sự xâm lấn giống loài, những căn bệnh
mới chưa có thuốc điều trị của người, vật nuôi và cây
trồng..., và sự phụ thuộc của các quốc gia đang phát triển
vào những nhà cung cấp giống trong các quốc gia phát triển).
Thực phẩm biến đổi gen cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề
phức tạp ngoài khoa học, như là những vấn đề liên quan
đến đạo đức, quy tắc xã hội, thực tiễn công việc, đời
sống cộng đồng, quá trình toàn cầu hóa và sự thống trị
thế giới. Khó mà hình dung được các quốc gia đang phát
triển có thể giải quyết vấn đề này một cách hiệu quả
mà không có sự lãnh đạo của những cá nhân được tiếp
thụ tinh thần của nền giáo dục tự do.

Đối với tầng lớp thu nhập cao những lợi ích của chương
trình giáo dục tri thức tổng quát là hiển nhiên và chủ yếu
là đối với cá nhân những người được tiếp nhận nền
giáo dục này. Nhưng chương trình giáo dục tri thức tổng quát
cũng mang lại những lợi ích hiển nhiên đối với những thành
viên khác của cộng đồng xã hội. Mặc dù khó lòng đưa ra
được những sự kiện khẳng định tuyệt đối, chúng ta cũng
có thể nhận định về những điều chủ yếu mà những
chương trình giáo dục tri thức tổng quát có thể đem lại cho
xã hội.

<span class="underlined-text">Trước hết là về kinh tế</span>.
Chúng ta nghĩ rằng các nhà lãnh đạo có khả năng cải cách
nhiều hơn khi họ bị khích động bởi một phạm vi rộng rãi
các ngành học được bao gồm trong chương trình giáo dục tri
thức tổng quát. Đối với các nền kinh tế đang phát triển,
những cải cách như vậy có thể có ý nghĩa như một sự dịch
chuyển đến những lãnh vực mới và có sức sản sinh cao, và
thích nghi với kỹ thuật cao là để tạo ra nhiều cơ hội
việc làm và giảm bớt tình trạng nghèo đói trong nước.
Chương trình giáo dục tri thức tổng quát khuyến khích người
ta đặt câu hỏi, thử thách cách nghĩ thông thường, và điều
đó có thể là một chất xúc tác quan trọng cho việc gia tăng
dòng chảy kinh tế. Hơn nữa, chương trình giáo dục tri thức
tổng quát còn nâng cao những giá trị mà xã hội thừa nhận
như những phẩm chất xứng đáng, đối lập với địa vị
hoặc sự giàu có được thừa hưởng từ gia đình. Trong nhiều
quốc gia đang phát triển, sự lạm quyền của những kẻ cầm
quyền trong việc ưu đãi công ăn việc làm và chức quyền cho
bà con thân thuộc của mình có thể cản trở công cuộc phát
triển kinh tế.

<span class="underlined-text">Hai là những nhân tố có liên quan
đến việc hoạch định chính sách</span>. Không làm gì có một
công thức chuẩn cho mục tiêu phát triển, nhưng rất nhiều sự
kiện thực tế đã cho thấy là trình độ cao về quản lý nhà
nước và quản lý kinh tế vĩ mô, cùng với sự quan tâm thích
đáng đến giáo dục và y tế, cũng như sự hội nhập với
nền kinh tế thế giới bao giờ cũng là những nhân tố đắc
dụng. Tất cả những công cụ này của việc phát triển –
đôi khi chúng không chỉ là công cụ mà còn là mục đích,
chẳng hạn như đối với giáo dục và y tế- đều đòi hỏi
những kiến thức và kỹ năng tổng quát cũng như chuyên ngành.

<span class="underlined-text">Tác động của giáo dục tri thức
tổng quát trong việc tham gia chính trị là khả năng thứ ba
đối với lợi ích của cộng đồng</span>. Các nhà lãnh đạo
tài giỏi có thể đưa đất nước tiến lên, nhưng một cộng
đồng công dân gồm những người nắm được đầy đủ thông
tin và có mối liên hệ gắn bó với lợi ích chung của đất
nước bao giờ cũng là một lực lượng đối trọng có tính
chất xây dựng và hết sức cần thiết đối với quyền lực
của các nhà lãnh đạo. Một nền dân chủ tiêu biểu, nhân tố
có đóng góp hết sức quan trọng cho quá trình phát triển kinh
tế và xã hội lâu dài ở phương Tây, tùy thuộc chủ yếu vào
số đông công dân có tinh thần phê phán – những người
được thông tin đầy đủ, có khả năng tiêu hóa và làm việc
với những tư tưởng phức hợp. Bằng cách phổ biến kiến
thức và khuyến khích tranh luận, sự mở rộng chương trình
giáo dục tri thức tổng quát ra ngoài phạm vi của những nhóm
người ưu tú sẽ dẫn tới một cộng đồng công dân gắn bó
nhiều hơn với những vấn đề chung của xã hội và đất
nước.

<span class="underlined-text">Bốn là ảnh hưởng đối với sức
mạnh cố kết của xã hội</span>. Bằng cách đặt người học
trước những quan điểm hết sức khác nhau và khuyến khích họ
liên kết những nền văn hóa và những lãnh vực chuyên biệt
khác nhau, chúng ta hy vọng rằng chương trình giáo dục tri thức
tổng quát có thể giúp phát triển sự khoan dung và hiểu biết
giữa người và người. Chương trình giáo dục tri thức tổng
quát cũng có thể thúc đẩy ý thức cộng đồng và tinh thần
hợp tác trong công việc để đạt được một mục tiêu chung.
Bằng cách mở rộng và đào sâu kiến thức về lịch sử,
nghệ thuật và khoa học, nó khuyến khích niềm tự hào của
chúng ta về nền văn hóa của chính mình cũng như khuyến khích
sự tôn trọng những nền văn hóa khác. Giáo dục trên tinh
thần tự do, bởi vậy có một ảnh hưởng mạnh mẽ đối với
tinh thần của công chúng, điều mà những quốc gia phát triển
và cả những quốc gia đang phát triển đều đòi hỏi như nhau
khi cùng làm việc để nắm bắt cơ hội và giải quyết những
vấn đề đang tồn tại.

<span class="underlined-text">Năm là chương trình giáo dục tri thức
tổng quát có thể góp phần ngăn chặn khả năng chảy máu
chất xám</span>. Những người có cơ hội thụ hưởng một nền
giáo dục chất lượng cao và được xây dựng trên một nền
tảng rộng rãi phóng khoáng ở đất nước mình thì có nhiều
khả năng là sẽ theo đuổi việc học tập trong nước thay vì
phải chi phí tốn kém cho việc học tập ở nước ngoài. Điều
này có thể mang lại một lợi thế bổ sung cho phụ nữ, những
người không được gia đình sẵn lòng cho đi học ở nước
ngoài. Tương tự như vậy, những người học ở nước ngoài
sẽ có nhiều khả năng quay về nếu họ biết rằng họ có
thể tìm được một môi trường làm việc thích hợp. Một
lợi ích liên quan khác là chương trình giáo dục tự do cổ vũ
văn hóa học tập suốt đời, điều này tiếp sức cho sự phát
triển mạnh mẽ của văn hóa tri thức và khuyến khích sự đào
tạo chuyên môn ở nước ngoài nhằm phục vụ cho công việc ở
trong nước vì lợi ích của chính đất nước mình.

<span class="underlined-text">Cuối cùng là vấn đề toàn cầu
hóa</span>. Chúng ta tin rằng giáo dục tri thức tổng quát trên
tinh thần tự do thúc đẩy sự liên kết không chỉ trong phạm
vi một xã hội mà còn giữa xã hội này và xã hội khác.
Chẳng hạn như việc nghiên cứu về các tôn giáo trên thế
giới có thể giúp người học thấy được mối quan hệ giữa
các tôn giáo trong cùng một thời điểm cũng như có thể hiểu
biết và đánh giá đúng sự khác biệt của các tôn giáo ấy.
Văn học, lịch sử và ngôn ngữ có thể cho thấy ánh sáng quá
khứ của một đất nước cũng như phản ánh cách nghĩ hiện
tại của một dân tộc. Trong một thế giới ngày càng gia tăng
nhiều mối liên hệ, sự cảm thông với những nền văn hóa
khác có thể thúc đẩy những quan hệ hòa bình và tạo ra
những quan hệ giao tiếp văn hóa cũng như quan hệ kinh doanh có
hiệu quả.

Toàn cầu hóa cũng tạo ra sự thay đổi không khí kinh tế. Trao
đổi thương mại giữa các quốc gia khiến nhiều nền kinh tế
có khả năng dịch chuyển tới những vùng đất mới. Sự phát
triển kinh tế thành công thường đi cùng với một loạt các
giá trị công nghiệp. Đào tạo chuyên gia trong những lĩnh vực
cụ thể, do đó nhanh chóng trở thành lỗi thời, và khi nghề
nghiệp của mỗi người trở thành một cái gì luôn luôn biến
đổi và đòi hỏi nhiều kỹ năng linh hoạt thì khả năng học
tập mau lẹ những kỹ năng mới trở thành một yêu cầu bức
thiết. Kỹ thuật phát triển quá nhanh khiến yêu cầu này càng
gia tăng mạnh mẽ. Kiến thức trở thành ưu thế cạnh tranh
đối với mỗi cá nhân cũng như đối với mỗi nền kinh tế,
và những kỹ năng tổng quát được nền giáo dục tổng quát
khuyến khích phát triển sẽ tạo ra thế cân bằng với sự
tăng trưởng những giá trị liên quan tới những năng lực cụ
thể.

Đi cùng với xu hướng hội nhập toàn cầu là những phương
thức làm việc mới. Sự gia tăng số lượng kiến thức có
nghĩa là, như Michael Gibbons (1998) nhận định, bất kể bạn
đang ở đâu, hơn 99% kiến thức mà bạn cần đến đang nằm
đâu đó ở một nơi nào khác. Bởi vậy những liên hệ mới
phải được xây dựng thông qua các ngành kiến thức và thông
qua văn hóa. Mạng liên kết các chuyên gia, nơi mà các cuộc
tranh luận sôi sùng sục như chảo dầu nóng, là một nguồn tri
thức không ngừng biến đổi thúc đẩy nền kinh tế tiến về
phía trước. Cách nghĩ và cách làm việc như vậy là đặc
điểm chủ yếu của chương trình giáo dục tri thức tổng
quát, một chương trình giáo dục khuyến khích người học xây
dựng những mối liên hệ thông qua các lĩnh vực kiến thức
khác nhau và rút tỉa từ tư tưởng của người khác trong quá
trình cùng làm việc để nâng cao trình độ và giải quyết
vấn đề.

Chúng ta hiểu rằng mối liên hệ giữa lợi ích của cá nhân
và lợi ích của xã hội được gán cho những nhân tố của
giáo dục tổng quát trên đây là sự pha trộn giữa hy vọng và
thực tế. Có thể còn nhiều cơ hội chưa được khám phá, và
một nền giáo dục hoàn hảo tự nó không thể tránh khỏi tất
cả mọi loại tác động không hay. Tuy vậy những nhân tố trên
đây cũng đã phản ánh những khả năng và những gì đã xảy
ra trong những xã hội khác nhau khi những xã hội này chuyển
từ nghèo đói đến giàu mạnh.

<h2>Phát triển nền giáo dục tổng quát</h2>

Có rất nhiều câu hỏi quan trọng được đặt ra khi người ta
thử thiết kế một chương trình giáo dục tri thức tổng quát
cho các quốc gia đang phát triển.

Câu hỏi đầu tiên là dạy cái gì. Chương trình giáo dục tri
thức tổng quát ở phương Tây đã tiến triển qua nhiều thời
kỳ để đạt đến sự lựa chọn trên một nền tảng rộng
rãi, phóng khoáng, gồm các bộ môn lịch sử, chính trị, văn
học, ngôn ngữ và sinh học. Những quốc gia đang phát triển có
một cơ hội quý báu để học hỏi từ kinh nghiệm của phương
Tây, nhưng đồng thời cũng cần lưu ý đến đặc điểm của
môi trường chính trị, xã hội, và kinh tế của mình. Ủy ban
Phát triển Nông thôn của Bangladesh (BRAC) vừa thành lập một
trường đại học được xây dựng trên nguyên tắc của
chương trình giáo dục tri thức tổng quát và điều này đã
phản ánh nhu cầu và khát vọng của xã hội Bangladesh qua việc
tạo ra một tầng lớp trí thức - những người sẽ làm việc
để giúp cho đất nước mình giảm bớt nghèo đói và vượt
qua hàng loạt khó khăn trong vấn đề chăm sóc sức khỏe, giáo
dục và việc làm. Báo cáo về Nhiệm vụ của Giáo dục Đại
học năm 2000 của Bangladesh nêu tóm tắt chiến lược của họ
trong việc thiết kế chương trình giáo dục tri thức tổng quát
là như sau:

"<em>Bắt đầu bằng một chương trình nghiên cứu quy mô phát
động trong số các cán bộ nhân viên, sinh viên và phụ huynh
tiềm năng của nhà trường, cũng như trong số các trường
đại học có nhiều thành tựu nổi bật của địa phương, BRAC
muốn bảo đảm không chỉ khả năng đứng vững về tài chính
thông qua số lượng sinh viên nhập học ban đầu mà còn là
sức thu hút đối với những người sử dụng lao động ở
địa phương, được chứng minh bằng dòng chảy của sinh viên
tốt nghiệp hàng năm. Điều này tiếp tục có tác dụng trở
lại đối với việc duy trì và phát triển số lượng sinh viên
nhập học.</em>"

Những nghiên cứu của BRAC đã cho thấy là những người sử
dụng lao động tìm kiếm những sinh viên tốt nghiệp có khả
năng phân tích và kỹ năng viết tốt, biết sử dụng tiếng Anh
và có khả năng giao tiếp tốt. Khả năng suy nghĩ độc lập và
có sáng kiến trong khi thực hiện nhiệm vụ cũng được đánh
giá cao. BRAC nhận ra rằng mối liên hệ với những người có
vai trò trọng yếu ở địa phương trong quá trình thiết kế
chương trình học có lẽ là cách tốt nhất để phát huy tối
đa lợi ích mà nhà trường có thể đem lại cho xã hội. Kiên
trì với kiểu mẫu của chương trình giáo dục tri thức tổng
quát, BRAC yêu cầu mọi sinh viên theo đuổi những chủ đề
học tập đa dạng bao gồm cả những khóa học quan trọng ngoài
lĩnh vực chuyên môn hẹp của mình.

Nội dung của chương trình giáo dục tri thức tổng quát tất
nhiên là có khác nhau ở những quốc gia khác nhau. Mỗi quốc gia
cần tiếp thu bài học của những nơi khác và điều chỉnh nó
để thích hợp với nhu cầu của chính mình. Chẳng hạn Nam Phi,
nơi tiếng Anh được sử dụng rộng rãi, có thể không cần
những khóa đào tạo về tiếng Anh như là ở Hàn Quốc, mà
cần đặc biệt tập trung vào nhu cầu của đất nước trong
việc xây dựng những tổ chức vững mạnh. Do vậy mà những
môn như luật, triết học, kinh tế, và chính trị sẽ có một
ý nghĩa quan trọng hơn. Việc thiết kế một chương trình giáo
dục có tính tổng quát trên tinh thần tự do tạo cơ hội đưa
ra những câu hỏi cơ bản như là vấn đề gì đang đặt ra
đối với một xã hội cụ thể. Nó cũng tạo cơ hội tập
trung vào lịch sử, văn hóa, và những giá trị của mỗi quốc
gia. Thực hiện tất cả những điều này sẽ giúp tiếp thêm
sinh lực cho toàn bộ hệ thống giáo dục đại học, và đồng
thời có thể làm thay đổi cách nghĩ của xã hội về chính
bản thân nó.

Một khi đã xác định được dạy cái gì, các nhà giáo dục
cần phải quyết định dạy như thế nào. Kiểu học thuộc
lòng thụ động tiêu biểu cho giáo dục đại học ở các quốc
gia đang phát triển khiến vấn đề này trở thành cực kỳ quan
trọng. Những phương pháp giảng dạy mới yêu cầu người học
có một vai trò chủ động hơn sẽ hết sức thích hợp với
yêu cầu ngày càng gia tăng của cách làm việc cần có sự hợp
tác và phối hợp trong một xã hội tri thức. Nền giáo dục
tổng quát được vận hành một cách có hiệu quả có thể đem
lại cho người học một cái khả năng khởi đầu bằng việc
phát triển những kỹ năng cần thiết trong việc cùng làm việc
với người khác để giải quyết vấn đề và đi đến một
giải pháp.

Trong thực tế, việc tìm được những giảng viên đại học
có thể tham dự vào quá trình học tập tương tác như thế là
một trở ngại chính cho việc phát triển chương trình giáo
dục kiến thức tổng quát ở các quốc gia đang phát triển,
bởi truyền thống "học tập một cách có chủ định"
("intentional learning") ở đây quá mờ nhạt.

Cuộc cải cách sẽ chỉ có thể được thực hiện khi những
nhân tố chính trị được tính đến một cách hoàn toàn thực
tế. Những nhà hoạch định chính sách và những người có vai
trò trọng yếu trong nền kinh tế và xã hội đều phải cùng
nhận thức được rằng trong lúc những nhân tố sư phạm hiểu
theo nghĩa hẹp và nhân tố kỹ thuật trong những cuộc cải
cách như vậy là rất quan trọng, thì đó cũng mới chỉ là
một phần của vấn đề. Điều quan trọng không kém là những
mối quan tâm rộng rãi của sinh viên, phụ huynh và các nhà giáo
dục ở mọi cấp, của các doanh nghiệp, các nhà tài trợ –
nếu có nhóm nào trong số đó không quan tâm tới cuộc cải
cách, sự thành công của nó có thể bị ảnh hưởng nghiêm
trọng.

Câu hỏi thứ ba mà các nhà thiết kế chương trình phải trả
lời, là làm cách nào để người học nhận thức được tinh
thần của chương trình giáo dục tri thức tổng quát. Hiện nay,
như chúng ta có thể thấy, việc đào tạo những lĩnh vực
chuyên môn cụ thể đang có sức cám dỗ mạnh hơn nhiều so
với những bộ môn có tính tổng quát hơn. Tranh thủ sự đồng
tình và cộng tác của những người sử dụng lao động là
một điểm then chốt để giải quyết vấn đề này. Chẳng
hạn Trường Đại học Quốc gia Singapore đã tiến hành một
chương trình giáo dục tri thức tổng quát mới cho một số sinh
viên của mình, với một mục tiêu đầy tham vọng là những
sinh viên này có thể sánh ngang với sinh viên của những
trường đại học danh tiếng ở các quốc gia giàu có. Những
nỗ lực này được sự ủng hộ của các công ty và doanh
nghiệp địa phương, những người mà tuyên bố chính thức
của họ về giá trị của các khóa học dĩ nhiên là có ảnh
hưởng mạnh mẽ đối với sinh viên và phụ huynh. Giá trị
của chương trình giáo dục tri thức tổng quát tự nó khó lòng
bắt nguồn từ xu hướng đào tạo kỹ thuật. Bởi vậy những
nỗ lực phối hợp là hết sức cần thiết để nâng cao nhận
thức về tầm quan trọng của giáo dục tri thức tổng quát
đối với từng cá nhân và cả xã hội.

Vấn đề cuối cùng cần trình bày là phương tiện để thực
hiện chương trình giáo dục tri thức tổng quát. Do tính chất
bao gồm nhiều lãnh vực chuyên môn rộng rãi và tỉ lệ sinh
viên/ giáo viên thấp, giáo dục tri thức tổng quát có xu
hướng tương đối đắt đỏ đối với đào tạo nghề nghiệp
cụ thể, cho nên ở các nước nghèo không phải ai cũng có
điều kiện theo học đầy đủ các khóa học thiết kế trong
chương trình này. Những trường đại học được xây dựng
theo kiểu truyền thống trong cùng lãnh vực sẽ có thể cung
cấp những chương trình chuyên sâu hơn, nhưng để chương trình
giáo dục tri thức tổng quát có thể đóng góp tốt hơn cho xã
hội, việc mở rộng những nhóm sinh viên ưu tú là hết sức
cần thiết và quan trọng. Trường đại học tư Aga Khan (AKU)
của Pakistan dùng một phần tài sản được hiến tặng của
họ để cấp học bổng cho sinh viên nhằm mở rộng những khóa
học về khoa học và nghệ thuật tổng quát cho những đối
tượng không thuộc nhóm giàu có của xã hội.

Mặc dù rất khó khái quát hóa về đề tài này bởi vì hệ
thống giáo dục chuyên nghiệp đang thay đổi trong một phạm vi
rộng lớn, nhưng có thể nói việc xây dựng một nền tảng
giáo dục tri thức tổng quát như một thành tố của những
khóa học về chuyên môn và kỹ thuật là một cách đầy hứa
hẹn để mở rộng phương tiện tiếp cận chương trình giáo
dục tri thức tổng quát. Điều này giúp kéo dài việc học
tập của các chuyên viên và đem lại cho họ một nền tảng
tốt hơn để đương đầu với những đổi thay trong điều
kiện kinh tế và xã hội cụ thể. Thúc đẩy và cổ vũ giáo
dục tri thức tổng quát trong những khóa học chuyên môn còn có
thể giúp sinh viên kết hợp chặt chẽ những mục tiêu xã hội
rộng lớn vào quá trình tương tác giữa họ và những người
làm việc ở những lãnh vực khác nhau trong đất nước mình,
hơn nữa, cả hai xu hướng trên đều có thể được thực
hiện đồng thời. Kiên trì với mục tiêu này, AKU tuyên bố
rằng sinh viên tốt nghiệp từ khoa y của họ sẽ có đủ khả
năng để "nắm giữ vai trò lãnh đạo trong những vấn đề có
liên quan đến xã hội."

Hầu hết những quốc gia đang phát triển sẽ thấy không cần
thiết mà cũng chẳng có khả năng thực hiện việc đưa chương
trình giáo dục tri thức tổng quát vào tất cả các trường
đại học và cao đẳng của mình. Thực ra, không phải tất
cả, hoặc hầu hết sinh viên đều cần có một nền tảng
tổng quát như vậy. Các quốc gia đang phát triển cần xây
dựng một hệ thống giáo dục đại học gồm có nhiều kiểu
loại trường khác nhau nhằm phục vụ cho những mục đích khác
nhau, và một số trường sẽ vận dụng đôi chút nguyên lý và
cách làm của giáo dục tri thức tổng quát, điều này cũng
được áp dụng ngay ở các quốc gia phát triển. Nhưng sự gia
tăng số lượng sinh viên với sự lựa chọn ít nhất một môn
nền tảng của chương trình giáo dục tri thức tổng quát giúp
đưa ra những người ưu tú "được dán nhãn", và làm cho nguồn
nhân lực quốc gia thêm lớn mạnh. Các trường đại học cần
cởi mở hơn trong tuyển chọn đầu vào để bảo đảm rằng
những người không được thụ hưởng một nền giáo dục trung
học rộng rãi sẽ có cơ hội bắt kịp và bộc lộ hết tiềm
năng của mình. Trên tinh thần đó, chương trình nghệ thuật
tự do của AKU đang xem xét khả năng của những khóa học có
tính chất cầu nối nhằm giúp học sinh trung học từ những
tầng lớp nghèo và từ những nước láng giềng có thể vượt
qua sự thiếu hụt này.

<h2>Kết luận</h2>

Trong việc thực hiện chương trình giáo dục tri thức tổng
quát, các nhà hoạch định chính sách và các nhà giáo dục đang
phải đương đầu với hàng loạt thử thách. Cũng như việc
thiết kế các khóa học sao cho nó đáp ứng được nhu cầu
của xã hội, việc cổ vũ cho lợi ích của chương trình giáo
dục tri thức tổng quát sẽ cần đến những nỗ lực lâu dài
để lôi cuốn sinh viên khỏi cách nghĩ và mục tiêu theo lối
truyền thống.

Hứa hẹn của những nỗ lực này là cực kỳ đáng giá. Trong
quá khứ, chương trình giáo dục tri thức tổng quát được các
nhà hoạch định chính sách ở các quốc gia đang phát triển xem
là một thứ xa xỉ và chỉ có ý nghĩa đối với người giàu.
Ngày nay nó đã trở thành một thứ tất yếu. Các nhà lãnh
đạo với tầm nhìn không bị giới hạn bởi những lợi ích
kinh tế ngắn hạn của nền giáo dục quá tập trung vào kỹ
thuật chuyên nghiệp sẽ có cơ hội có những đóng góp có ý
nghĩa lâu dài và đáng kể trong sự phát triển của đất
nước mình.

<em>David E. Bloom và Henry Rosovsky</em>
<em>Harvard University</em>
<em>TS. Phạm Thị Ly dịch</em>
(Nguồn: <a
href="http://www.aacu.org/liberaleducation/le-wi03/le-wi03feature2.cfm">Liberal
Education</a>, Winter 2003, Volume 89, Number 1)

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/5916), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!