GS Cao Huy Thuần - Văn minh và Văn hóa

<div class="boxleft300"><img
src="https://hieuminh.files.wordpress.com/2014/12/he1bb93-thuye1bb81n-quang-31-12-2014-1.jpg?w=300&h=194"
/><div class="textholder">Hồ Thuyền Quang 31-12-2014. Ảnh: Đào
Đình.</div></div>Trả lời phỏng vấn của Gs. Cao Huy Thuần trên
VNN.

"Thế nào là một dân tộc văn minh?", muốn trả lời câu
hỏi ấy phải trả lời câu hỏi: "Thế nào là văn minh? Văn
minh là gì?". Riêng định nghĩa này thôi, bao nhiêu là phức
tạp. Có ai đồng ý với ai đâu? Mỗi tác giả lớn có một
giải đáp riêng, lắm khi trái ngược từ căn bản.

Điểm căn bản đầu tiên là sự dùng lẫn lộn giữa "văn
minh" và "văn hóa" – "civilisation" và "culture" – mà
"văn hóa" lại cũng gây bất đồng trong định nghĩa.

Lịch sử của hai từ "văn minh" và "văn hóa" rất dài,
rất xưa ở Âu châu. Lúc đầu, "văn minh" bao hàm hai lĩnh
vực: vật chất và tinh thần. Rồi từ "văn hóa" xuất
hiện, và nhiều tác giả có khuynh hướng phân biệt, trao phần
tinh thần cho văn hóa, phần vật chất cho văn minh.

Văn minh là gì? Có người nói: "đó là đường sá, hải
cảng, bờ sông". Nhưng người khác bác bỏ: "văn minh là
phải có một tối thiểu khoa học, nghệ thuật, trật tự,
đạo đức…" Nghĩa là tất cả những gì mà con người thu
thập được như vốn liếng đã tạo ra. Vậy điểm đầu tiên
phải ghi là biên giới giữa tinh thần và vật chất không rõ
ràng: văn minh là tinh thần hay vật chất, hay lẫn lộn cả hai?

Điểm thứ hai là việc sử dụng từ "văn minh" cho cá nhân
hay tập thể. Ta có thể nói: "một người văn minh"? Hay chỉ
nên dùng từ ấy cho một xã hội, một nước, một vùng?

Thông thường, ta vẫn nói: "Đừng nhổ nước miếng bừa
bãi, hãy cư xử như một người văn minh". Ấy là nói về cá
nhân. Và ta lại nói: "Văn minh Trung Hoa khác với văn minh Nhật
Bản", "văn minh Tây phương không giống văn minh Đông
phương".

Ấy là nói về tập thể. Bây giờ, từ "văn minh" hay dùng
cho tập thể. Chẳng hạn quyển sách danh tiếng một thời và
hứng chịu chỉ trích cũng lắm của Samuel Huntington mang nhan
đề là "Va chạm giữa các nền văn minh". Câu hỏi đặt ra
– một "dân tộc văn minh" – nằm trong nghĩa tập thể này.

Thế nhưng nó lại gợi ra một vấn đề lý thuyết sôi nổi,
và đây là điểm phải ghi thứ ba: Nói rằng một "dân tộc
văn minh", thế chẳng phải hàm ý rằng có những dân tộc
không văn minh sao? Vậy thì thế nào là một dân tộc không văn
minh? Lấy tiêu chuẩn gì chính xác để phân biệt? Nói như thế
cũng hàm ý rằng có nấc thang giá trị để phê phán: dân tộc
này văn minh cao hơn dân tộc kia. Thế nào là cao, thế nào là
thấp, dựa trên tiêu chuẩn gì?

Tôi đọc ba tác giả được xem là bậc thầy, không phải chỉ
ở Pháp mà cả trên quốc tế. Trước hết là nhà sử học
Jacques Le Goff. Về thắc mắc thứ nhất, tinh thần hay vật
chất, ông trả lời: "Cái đẹp, công lý, trật tự…".
Nghĩa là những yếu tố tinh thần. Xin trích nguyên văn: "Văn
minh dựa trên sự tìm tòi và thể hiện của một giá trị cao
hơn, trái với văn hóa được xem như là toàn thể những tập
tục và những thái độ. Văn hóa nói chuyện dưới đất, văn
minh siêu việt trên cao. Cái đẹp, công lý, trật tự….Các
nền văn minh được xây dựng trên những yếu tố đó. Ví dụ
việc sử dụng đất: văn hóa sản xuất ra lợi ích, gạo, trong
khi văn minh sản sinh ra cái đẹp bằng cách tạo vườn".

Ông nói: vườn Nhật khác với vườn Tàu, và cái khác ấy
chịu ảnh hưởng của tôn giáo và tâm linh. Vườn Anh cũng khác
với vườn Pháp. Một bên tôn trọng vẽ thiên nhiên, dễ gợi
lên tình cảm lãng mạn, mơ mộng; một bên bài trí có hệ
thống, ngay hàng thẳng lối, biểu lộ tinh thần duy lý của con
cháu Descartes. "Văn hóa đặt ưu tiên cho ý nghĩ về thực
dụng, về an ninh, về giàu có, khác với văn minh đặt giá trị
trên tâm linh và thẩm mỹ" (Le Monde 23-1-2014).

Đặt văn minh trên tiêu chuẩn tinh thần như vậy, không thể
nói văn minh nào cao hơn văn minh nào. Ai dám nói vườn Anh đẹp
hơn vườn Pháp, vườn Tàu cao cấp hơn vườn Nhật? Thế nhưng
phần đông định nghĩa ngày nay không đặt văn minh ở trên cao,
văn hóa ở dưới thấp như vậy. Văn minh, theo phần đông, liên
quan đến những yếu tố vật chất hơn là tinh thần, tuy rằng
không phải gạt bỏ hoàn toàn yếu tố tinh thần. Chỉ định
nghĩa như vậy mới bảo vệ được quan điểm cho rằng có văn
minh cao, văn minh thấp.

Nhưng đó là nói về Âu châu từ thế kỷ 17, 18. Nếu đặt
vấn đề tiến bộ trên bình diện lịch sử cả nhân loại thì
tiến bộ là gì? Tôi tìm đến ông thầy thứ hai, Claude
Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học này phân biệt hai loại xã
hội: "xã hội lạnh" và "xã hội nóng". "Xã hội
lạnh" hoạt động như đồng hồ, "xã hội nóng" hoạt
động như động cơ hơi nước.

Các "xã hội lạnh" (xã hội tiền sử chẳng hạn) có văn
hóa nhưng không có lịch sử vì chỉ lặp đi lặp lại y hệt,
từ thế hệ này qua thế hệ khác, tránh mọi thay đổi về kỹ
thuật, cách sống, thân tộc hay cách tổ chức quyền lực. Các
"xã hội lạnh" có khuynh hướng sẽ biến mất, bị nuốt,
bị phá hủy bởi các "xã hội nóng". Ngày nay, ai cũng biết
"xã hội nóng" là các xã hội nào. Ai cũng biết xã hội nào
năng động, sáng tạo trong mọi lĩnh vực khoa học, kỹ thuật,
kinh tế, mỹ thuật, giáo dục, tổ chức xã hội… Và ai chắc
cũng lo, không biết xã hội ta có đang nguội dần không? Hôm nay
cái đồng hồ đều đặn gõ 12 tiếng, ngày mai cũng đều đặn
leng keng 12 tiếng y hệt, và ngày kỉa, ngày kia, ngày kìa cũng
vẫn 12 tiếng ấy, biết rồi khổ lắm nói mãi.

Làm tổng hợp trên các điều vừa nói – vật chất và tinh
thần, cá nhân và tập thể, tiến bộ và trì trệ – tôi đi
đến kết luận của một ông thầy thứ ba, nhà xã hội học
Edgar Morin: "Văn hóa là toàn thể những niềm tin, những giá
trị đặc thù của một tập thể riêng biệt. Văn minh là
những gì có thể thuyên chuyển từ tập thể này qua tập thể
khác: kỹ thuật, kiến thức, khoa học…Chẳng hạn văn minh Tây
phương mà ngày nay đã lan ra toàn cầu hóa, là một văn minh
được định nghĩa là toàn thể những phát triển về khoa
học, về kỹ thuật, về kinh tế".

Nhưng ông nói thêm một điều quan trọng: "Và chính văn minh
Tây phương ấy ngày nay đang mang đến nhiều hậu quả tiêu
cực hơn là tích cực. Đây là điều cần phải cải tổ, nghĩa
là cần phải có một chính sách văn minh".

Đoạn sau trùng ý với Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học này
mượn từ "entropie" trong nhiệt động học để nói rằng
văn minh có khuynh hướng tiến đến tình trạng xáo trộn của
hệ thống: gia tốc dân số, tranh chấp xã hội, cạnh tranh kinh
tế, đụng độ vũ trang, chạy đua khí giới, chiến tranh, vắt
kiệt tài nguyên, phá hủy thiên nhiên, tiêu thụ phung phí… Làm
sao chữa lại những hậu quả "tiêu cực" ấy? Lévi-Struss
cậy đến văn hóa, và văn hóa theo ông là tâm linh, đạo đức,
triết lý, nghệ thuật và chính trị.

Chính trị theo nghĩa nguyên thủy của Hy Lạp ngày xưa: là cách
tổ chức nhà nước thế nào để đạt được phúc lợi chung.
Ta thấy đó, ta trở lại với những gì ta nói từ đầu: sự
lẫn lộn giữa văn hóa và văn minh.

<strong>Văn minh và dân chủ</strong>

Vậy thì tôi cũng đành lẫn lộn thôi. Suy nghĩ như một
người Việt Nam trong bối cảnh hiện nay của Việt Nam, tôi
trả lời rằng một dân tộc văn minh là một dân tộc có văn
hóa cao, nghĩa là năng động, nghĩa là không trì trệ, trên mọi
phương diện, vật chất cũng như tinh thần, đầu óc cá nhân
cũng như tổ chức xã hội, quyền lực, tiến bộ cùng với xu
hướng của thế giới, nhưng không quên rằng mỗi người đều
là con cháu thừa tự.



<div class="boxleft300"><img
src="https://hieuminh.files.wordpress.com/2015/01/p1140562.jpg?w=300&h=276"
/><div class="textholder">Con đường nào cho VN? Ảnh:
HM</div></div>Tôi xin cắt nghĩa mấy chữ sau cùng. Mỗi sáng tạo,
hủy diệt, hay mỗi biến chuyển của một nền văn minh đòi
hỏi phải có thời gian.

Vì vậy, trong lịch sử các văn minh, cũng như trong nếp suy
nghĩ về văn minh, ý nghĩa thừa tự là căn bản. Một nền văn
minh được xây dựng lần hồi, làn sóng này tiếp theo làn sóng
khác, về giá trị, về tập tục, về niềm tin. Phải có thời
gian để biến chuyển và để củng cố. Để thâu nhận từ
bên ngoài và để bảo tồn tận bên trong. Hiện nay, cách mạng
tin học và tình trạng toàn cầu hóa có khuynh hướng đồng hóa
hết thảy mọi nền văn minh. Nếu chạy theo "văn minh kỹ
nghệ", tiến bộ vật chất một cách mù quáng, không chừng ta
thắp một cây hương cho tổ tiên nào không phải là của ta.

Riêng về mối tương quan giữa tập thể và cá nhân, phải
nhấn mạnh rằng một tập thể không thể văn minh nếu con
người trong đó không văn minh. Giáo dục, chính là để đào
tạo nên những con người văn minh. Và thế nào là con người
văn minh? Là biết yêu chân, thiện, mỹ. Yêu sự thật, yêu cái
tốt, cái đẹp. Chỉ nói sự thật mà thôi, thế nào là yêu
sự thật? Là ghét giả dối. Giáo dục là không dạy con trẻ
đưa nói láo lên thành hệ thống cai trị.

Nhưng muốn có một nền giáo dục như vậy, tất nhiên phải
đặt chính trị lên hàng đầu. Bởi vì chính trị chỉ huy giáo
dục. Xưa nay nhà trường chỉ có hai loại: nhà trường dạy
phán đoán và nhà trường không dạy phán đoán. Loại nhà
trường sau là để minh họa.

Cho nên, cuối cùng, con đường phát triển đi đến văn minh
của dân tộc không cách nào khác dân chủ. Bắt đầu bằng
thực tâm muốn thực hiện dân chủ. Rồi có thể không vội.
Dân chủ hóa lần hồi. Nhưng làm đừng khác nói. Và người
dân cứ lấy sáng kiến mà làm. Bước tới chứ đừng bước
lui.

Và thấy rằng xu hướng dân chủ là không tránh được, không
trước thì sau thôi, bánh xe lịch sử sẽ nghiền nát mọi
chướng ngại.

<em><strong>Gs. Cao Huy Thuần (từ Pháp)</strong></em>

<a
href="http://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/214677/con-duong-dua-viet-nam-den-van-minh.html">Bài
gốc trên VNN – Tuần VN</a>


***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20150102/gs-cao-huy-thuan-van-minh-va-van-hoa),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!