được xem như là một người phê phán chế độ. Với cuốn
phim mới "Kim lăng thập tam thoa" của ông ấy, Trung Quốc bây
giờ cũng muốn trở thành cường quốc thế giới về văn
hóa.</strong></em>
Trương Nghệ Mưu chỉ từng xem duy nhất một cuốn phim Đức,
là bản sao chép lậu trên DVD, "phim nghe lén đấy". Ông úp hai
bàn tay của mình lên tai như tai nghe, ông ấy đóng giả diễn
viên Ulrich Mühe trong vai diễn nổi tiếng nhất của ông ấy, là
một người của An ninh Quốc gia trong "Das Leben der Anderen"
["Cuộc sống của những người khác"]. "Nhiều người Trung
Quốc thích phim đấy lắm", Trương nói và mỉm cười. Điều
mà ông ấy không nói ra: "Cuộc sống của những người khác"
là một bức chân dung của một chế độ độc tài, theo dõi và
làm hư hỏng những nghệ sĩ tốt nhất của nó.
<center><img src="http://danluan.org/files/u1/image002_3.jpg" width="600"
height="290" alt="image002_3.jpg" /></center>
<center><em>Đạo diễn Trương trong văn phòng ở Bắc Kinh của
ông ấy. Ảnh: Katharina Hesse / Laif / Der Spiegel</em></center>
Người đạo diễn, 60 tuổi, dẫn qua các gian phòng làm việc
của ông ấy trong một ngôi nhà cao tầng ở phía Nam của Bắc
Kinh. Ở bên ngoài, thành phố đang chìm vào trong khói sương; ở
bên trong, cạnh một cái sofa của Ikea, có một cái máy lọc
không khí, biểu tượng đẳng cấp mới của những người Trung
Quốc khá giả sống trong thành phố lớn. Trên cái bàn dùng
để hội họp là quyển tiểu sử Steve Jobs bản tiếng Trung.
Các bức tường được trang hoàng bằng những tờ áp phích phim
của ông ấy, trong số đó "Đèn lồng đỏ treo cao", "Anh hùng",
"Thập diện mai phục".
Trương Nghệ Mưu quay phim từ 25 năm nay, ở
Phương Tây, ông là đạo diễn nổi tiếng nhất của Trung
Quốc, ở quê hương của mình, ông ấy là một ngôi sao. Bước
đường sự nghiệp của Trương có thể được xem như là biểu
tượng cho lần vươn lên trở thành cường quốc của Trung
Quốc, nhưng cũng là ví dụ cho cái giá mà lần vươn lên đấy
phải trả.
Năm 1988, Trương nhận giải Gấu Vàng cho tác phẩm đạo diễn
đầu tay "Cao lương đỏ" của mình tại Liên hoan Phim Berlin.
Trong những năm tiếp theo sau đấy, một vài phim của ông đã
bị cấm trong quê hương của ông, năm 2008 ông đã đạo diễn
cho lễ khai mạc và lễ kết thúc của Thế Vận Hội ở Bắc
Kinh. Một bước đường sự nghiệp độc nhất vô nhị, ngay
cả theo thước đo Trung Quốc,
Trong tuần này, Trương sẽ lại đến Berlin thêm lần nữa.
Cuốn phim mới của ông "Kim lăng thập tam thoa" được trình
chiếu trong thi đua của Liên hoan Phim Berlin, lần này thì không
có cạnh tranh, tức là không có triển vọng được gấu của
Liên hoan. Phim này trước hết là cần phải được bán đi
khắp thế giới; một công ty ở Los Angeles đang lo về việc
tiếp thị. Lần trình diễn ở Liên hoan Phim Berlin là đỉnh cao
của một chiến dịch quảng bá toàn cầu. Trung Quốc thách
thức Hollywood.
"Kim lăng thập tam thoa" là phim Trung Quốc đắt tiền nhất qua
mọi thời đại, chi phí sản xuất 94 triệu dollar. Trương giao
vai chính về cho một ngôi sao Hollywood, người nhận giải Oscar
Christian Bale, trở nên nổi tiếng qua "Batman". Bale cũng được
chờ đợi ở Berlin.
Trong "Kim lăng thập tam thoa", ông ấy đóng vai một người
Mỹ hư cấu, người sa vào trong một tấn bi kịch có thật, vào
cuộc Thảm sát Nam Kinh, một trong những tội phạm chiến tranh
xấu xa nhất của thế kỷ 20. Năm 1937 quân đội Nhật ở Nam
Kinh, thời đấy là thủ đô của Trung Quốc, đã giết chết hay
hãm hiếp hàng trăm nghìn người Trung Quốc. Cho tới ngày nay,
tội phạm này vẫn còn đè nặng lên mối quan hệ giữa Trung
Quốc và Nhật Bản.
"Giới trẻ trong Trung Quốc chỉ biết một ít về những sự
kiện ở Nam Kinh", Trương nói, ông đã nhận ra điều đấy trong
lúc làm việc cho phim này. "Nhưng hầu như ai ở đây cũng đều
biết đến 'Bản danh sách của Schindler'. Phim Hollywood có ảnh
hưởng lớn đến người Trung Quốc chúng tôi. Bây giờ vấn
đề là tiếp tục phát triển công nghiệp điện ảnh riêng
của chúng tôi. Chúng tôi phải sản xuất những phim mà người
Trung Quốc muốn xem – và tất nhiên là cả khán giả người
nước ngoài nữa."
Điện ảnh ở Trung Quốc là chính trị. Không ai thể hiện
nhận thức đấy tốt hơn là chính Trương. Sinh năm 1951, chỉ
trẻ hơn nước Cộng hòa Nhân dân hai tuổi. Cha của ông đã là
lính chiến đấu cho quân đội của Quốc Dân Đảng, tức là
chống lại những người Cộng sản của Mao Trạch Đông.
Đầu tiên, người con trai không được phép đi học đại học;
ông ấy đã phải làm việc nhà nông và trong một xưởng dệt
may nhiều năm trời. Mãi đến năm 1978, lúc Trung Quốc được
tự do hóa một cách dè dặt sau khi cuộc Cách mạng Văn hóa
chấm dứt, ông ấy được nhận vào trường Đại học Bắc
Kinh. Một trong số những bạn đồng học của Trương là Ngải
Vị Vị, "nhưng chúng tôi học ở các bộ môn khác nhau", Trương
nói, "anh ấy ở bên hội họa, tôi bên phim".
Năm 1987, lần đầu tiên Trương là đạo diễn: "Cao lương đỏ"
là câu chuyện của một người phụ nữ trẻ tuổi, người đã
khẳng định được phẩm giá của mình ở miền quê trong
những năm 30, cho tới khi quân lính Nhật mang chết chóc và tàn
phá đến. Tại Liên hoan Phim Berlin năm 1988, "Cao lương đỏ"
được xem là một sự kiện nổi bật: Trương phơi bày một
nước Trung Quốc mà ở Phương Tây người ta chưa từng bao giờ
nhìn thấy được như thế, ngoan cường, sống động, sáng
tạo, nó ca ngợi sức mạnh của cá nhân. Và ông ấy tặng cho
thế giới điện ảnh một ngôi sao, nữ diễn viên Củng Lợi,
chẳng bao lâu sau đấy cũng là người bạn đời của Trương
mà ông ấy đã bỏ vợ vì cô ấy.
Một vài quan chức văn hóa ở Bắc Kinh nghi ngại con Gấu Vàng,
nói chung là thành công đầu tiên cho Trung Quốc trong liên hoan
phim ở Phương Tây. Sau khi xe tăng của chế độ đè bẹp những
cuộc biểu tình phản đối của sinh viên trên quảng trường
Thiên An Môn năm 1989, kiểm duyệt gây khó cho Trương. Người ta
phỏng đoán, không phải là không đúng, những lời phê phán
chế độ tiềm ẩn. Như "Đèn lồng đỏ treo cao" năm 1991 chẳng
hạn, có lẽ là phim hay nhất của Trương, là một nghiên cứu,
được ngụy trang qua một tấn bi kịch hôn nhân, về một hệ
thống bạo lực, về thích ứng, phản kháng và hậu quả: cuối
cùng, người nữ anh hùng đã phát điên.
<center><img src="http://danluan.org/files/u1/sub02/image004_5.jpg"
width="600" height="386" alt="image004_5.jpg" /></center>
<center><em>Ngôi sao Bale (trái) trong "Kim lăng thập tam thoa": Anh
hùng hư cấu, chiến tranh có thật. Ảnh: New Pictures
Film</em></center>
Thời gian vừa qua, Trương sản xuất phim của mình thường nhờ
vào các nhà đầu tư ở Hongkong hay Nhật Bản. Phim tuy được
quay trong Trung Quốc, nhưng thường được tráng và cắt ở
nước ngoài và qua đó thoát khỏi tầm tay của cơ quan nhà
nước Trung Quốc. Các quan chức trả đũa theo cách của họ:
"Đèn lồng đỏ treo cao" và những tác phẩm khác không được
phép vào rạp chiếu phim trong Trung Quốc. Các cấm đoán đấy
"chưa bao giờ được công khai hủy bỏ", Trương nói. Phim của
ông được phổ biến trong quê hương qua chợ đen, như là video.
Năm 1994 tại Liên hoan Phim Cannes, khi Trương cần phải
đến đấy để nhận giải, ông ấy đã không được phép ra
nước ngoài. Người ta cấm ông không được trả lời phỏng
vấn của nhà báo Phương Tây hay ngụ ý cho ông biết rằng
không nên phát biểu công khai về những đề tài nhất định.
Vào khoảng thời gian bước sang thiên niên kỷ
mới, có một biến đổi triệt để trong tác phẩm của
Trương. "Anh hùng", được đề cử cho một Oscar năm 2003, là
một phim hành động ca ngợi một bạo quân, vua Tần, người
thành lập Vương quốc Trung Hoa đầu tiên trước đây hơn 2200
năm. Ông ấy là người chịu trách nhiệm cho cuộc xây mở
rộng Vạn Lý Trường Thành, nhưng cũng cho cả sự biến đổi
trở thành một nhà nước cảnh sát của Trung Quốc cũng như cho
việc giết hại vô số địch thủ chính trị. Sau này, Mao
Trạch Đông rất thích nhắc đến ông ấy, để bào chữa cho
sự cuồng vĩ của chính mình. Qua "Anh hùng", người ta có thể
đọc được một sự thông cảm cho bàn tay cứng rắn mà giới
lãnh đạo hiện nay của Trung Quốc đang dùng nó để cai trị
đất nước.
Trương giữ đường hướng đấy cho đến ngày nay. Những phim
mới của ông ấy như "Thập diện mai phục" hay "Hoàng kim giáp"
trở nên lộng lẫy xa hoa, chúng không còn diễn ra trong giới
những người Trung Quốc bình thường nữa, mà là ở triều
đình, trong những vương triều đã qua đi từ lâu. Những cảnh
đông người và cảnh chiến đấu được dàn dựng công phu
trở nên quan trọng hơn là tâm lý.
Đỉnh cao của sự phát triển này là lần dàn dựng của
Trương cho buổi lễ khai mạc Thế Vận Hội ở Bắc Kinh năm
2008. Nhà đạo diễn đã cho hàng nghìn người bước vào, họ
tạo thành những mẫu hình hình học oai nghiêm, sự chiến
thắng của tập thể trên cá nhân. Tờ "New York" so sánh Trương
với Leni Riefenstahl [Nữ đạo diễn, nhiếp ảnh gia người
Đức, được cho là thân cận với Chủ nghĩa Quốc Xã và
Hitler].
Lời lên án, ông ấy từ một người chống chế độ đã biến
thành một nhà đạo diễn tuyên truyền, khiến cho ông đau
buồn. "Nhiều người nghĩ rằng tôi thuộc vào trong số những
người được chính phủ tin cậy", Trương nói. "Điều đấy
không đúng. Còn ngược lại nữa, vì tôi nổi tiếng trong Trung
Quốc nên cơ quan nhà nước xem xét tôi rất kỹ." Ông Trương,
ông có là đảng viên của Đảng Cộng sản không?
Nhà đạo diễn cười vang. "Không. Sự tiến bộ lớn trong đất
nước này bao gồm cả việc", ông ấy nói, "tôi nói chung là có
thể trả lời cho câu hỏi này và có thể kể rằng cha tôi đã
ở trong Quốc Dân Đảng. Trước đây 20 năm thì điều đấy là
không thể."
Vẫn còn lại câu hỏi, ai đã thay đổi nhiều hơn kể từ lúc
ông ấy bắt đầu làm đạo diễn, Trung Quốc hay là chính ông
ấy.
"Tôi nghĩ rằng tôi đã trung thành với tôi. Dưới
những hoàn cảnh khác nhau, tôi đã quay những cuốn phim khác
nhau. Người ta không được phép lẫn lộn điều đấy với quan
điểm chính trị", Trương nói. Trong lúc chọn lựa các đề tài
của mình, lúc nào ông ấy cũng phụ thuộc vào các nhà đầu
tư. "Các nhà sản xuất thương lượng với cơ quan về điện
ảnh về giấy phép. Chính tôi thì không được phép tiếp xúc
với cơ quan nhà nước. Không ai có thể nói trước rằng liệu
kiểm duyệt sẽ được dẹp bỏ trong 20 năm hay 50 năm tới
đây. Không ai biết được điều đấy, chúng tôi cũng không mơ
về việc đấy. Chúng tôi chỉ hy vọng rằng nó cởi mở hơn
một chút." Về cơ bản, Trương nói, sẽ rất dễ dàng hơn
nhiều nếu như các câu chuyện diễn ra trong quá khứ.
"Kim lăng thập tam thoa", phim mới của Trương, dựa
trên quyển tiểu thuyết "Mười ba đóa hoa của Nam Kinh" về
cuộc tàn sát. Hơn 20 phụ nữ Trung Quốc trẻ tuổi trốn tránh
trong khuôn viên của một nhà thờ Công giáo ở Bắc Kinh trước
quân lính Nhật: các nữ sinh của tu viện, như khách không mời,
một tá những cô gái điếm hạng sang trong những chiếc áo váy
lụa chật. Một người Mỹ chuyên mai táng có tên là John Miller
(Christian Bale), người trong lúc cuộc chiến đang diễn ra cũng
lưu lạc vào trong nhà thờ, đã bất đắc dĩ trở thành người
bảo vệ họ. "Đây không phải là một phim mà thông thường
thì chính phủ cho phép ngay mà không yêu cầu gì thêm", Trương
nói. "Người ngoại quốc, tôn giáo, Đệ nhị thế chiến, tất
cả đều là những đề tài khó. Nhưng đấy cũng là một phim
về tình sẵn sàng giúp đỡ. Vì thế mà chính phủ đã hỗ
trợ nó."
Thật sự là cả một thời gian dài cuộc thảm sát ở Nam Kinh
là một đề tài không được nhắc đến, nhất là thời đấy
Quốc Dân Đảng đã cầm quyền ở đây. Tức là bây giờ, khi
Trương cho xem, chiếu chậm và đầy kịch tính, những người
Trung Quốc dũng cảm đã chết trong một cuộc tấn công xe tăng
Nhật như thế nào, thì điều đấy phục vụ trước hết là
cho sự hòa giải với quá khứ của chính Trung Quốc. Ngoài ra
thì Trương đi theo những ghi chép sử chính thức, bằng cách là
dường như ông ấy chỉ biết đến hai loại người Nhật:
những người xấu xa và những người hết sức xấu xa.
Hình ảnh rõ ràng của kẻ thù, không e sợ những điều rập
khuôn, những lời nói thống thiết, một ít tình dục, tác
phẩm của Trương có những điểm chung đấy với nhiều phim
về chiến tranh của Phương Tây. "Kim lăng thập tam thoa" là lần
từ bỏ cuối cùng phim nghệ thuật cho một giới khán giả hạn
hẹp của ông ấy. Ở Trung Quốc, phim của Trương là sản xuất
nội địa thành công nhất của năm, chỉ còn thua những nhập
khẩu từ Mỹ như "Transformers 3".
"Từ nhiều năm nay, ở Trung Quốc có câu khẩu hiệu, rằng
chúng ta hãy bước ra thế giới bên ngoài, trong kinh tế, trong
thể thao, trong văn hóa", Trương nói. "Đấy là nguyện vọng
của cả dân tộc. Điện ảnh không phải là ngoại lệ."
Chủ tịch nước Hồ Cẩm Đào vừa rồi mới công bố một bài
viết trong một tờ báo của Đảng mà trong đó ông than phiền
về "những thế lực thù địch quốc tế", những thế lực
"muốn Tây Phương hóa và chia rẽ Trung Quốc". Trung Quốc phải
tăng cường "phát triển sản phẩm văn hóa" riêng của mình.
Đang có một "cuộc đấu tranh ý thức hệ thật sự", hiện
giờ "văn hóa Phương Tây đang mạnh, chúng ta thì yếu".
<em>Martin Wolf
Phan Ba dịch từ Der Spiegel 06/2012</em>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/11597), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét