Khi tôi hỏi nhà văn Tô Hoài "so với con người thời xưa thì
con người thời nay có xấu hơn?", ông không ngần ngại trả
lời "chẳng những xấu hơn mà người nay lại hay có lắm lý
lẽ biện hộ cho sự hư hỏng của mình" .
Tôi đã tìm cách nối dài gợi ý của Tô Hoài bằng bài viết
sau, chủ yếu nhân mạnh chính xã hội thời nay đã trang bị cho
con người đủ thứ lý sự để họ có thể yên tâm trượt
dài trong sự hư hỏng, do đó bệnh trạng lại càng vô phương
cứu chữa.
<em>Người làm sao ta làm vậy
Người làm bậy ta làm theo</em>
Tôi muốn nhắc lại câu tục ngữ mới ấy để lưu ý rằng
sự tiêu diệt tinh thần tự chủ cá nhân và cách sống bầy
đàn mà xã hội tạo ra cũng chính là môi trường rất tốt
để cái mầm mống triết lý hư hỏng này phát triển, và lan ra
như một nạn dịch.
<h2>Từ câu chuyện nhỏ về mấy thứ rau quả có thể gây ngộ
độc...</h2>
Trong số những gánh hàng rong bán quanh Hà Nội thì hàng rau vốn
có từ lâu dời nhất. Từ sau 1954 lại thêm những chiếc xe
đạp đằng sau thồ hai sọt bự chở rau quả cũng len lỏi
khắp mọi phố sá, tự chúng đã thành một nét riêng của Hà
Nội, làm chứng cho sự có mặt của những người nông dân ở
một thành phố có nhiều dây mơ rễ má với nông thôn.
Bước vào thời bung ra làm ăn, tự nhiên có chuyện một số
hàng rau quả bị phun thuốc sâu quá mức cho phép, ăn vào có
thể ngộ độc, nhiều người đâm ngại. Chẳng biết mua cái
ăn ở đâu khác, và ham rẻ, người ta vẫn mua, nhưng mang về
phải ngâm nước hoặc gọt vỏ mới dám ăn.
Giá kể chuyện xảy ra ở các nước có nền kinh tế phát
triển, người ta sẽ có cách đối phó là kiểm tra hàng rồi
mới cho mang bán. Nhưng ở ta, cái chuyện khoa học rắc rối
ấy, ai mà dám nghĩ tới.
Cũng chưa ai xác định rằng đây có phải là một thứ tội
trạng không và nếu bắt được quả tang người bán thứ hàng
độc hại ấy thì sẽ xử ra sao. Rút cục mọi người chỉ
đành nhắm mắt cho qua.
Nguời gọi là có trình độ lý luận hơn thì nhấn mạnh:
- Căn bản là phải đẩy mạnh công tác giáo dục ý thức tự
giác cho nhân dân để bảo vệ sức khoẻ chung!
Kể ra cách đặt vấn đề như vậy, cũng đã bắt đầu lần ra
đầu mối của mọi hiện tượng gọi là tiêu cực. Tuy nhiên,
ở đây tôi muốn đi xa hơn một chút.
<h2>... tới những cách lý sự mang màu sắc dân gian</h2>
Để sang một bên cái chuyện người dân khi phun thuốc sâu quá
độ cho phép vào rau quả không biết là nó có thể gây ra độc
hại.
Cách biện hộ như vậy quá xa thực tế. Xưa nay, nông thôn ta
vẫn có lối thông tin khá tuỳ tiện mà cũng khá hiệu nghiệm,
đó là những lời đồn đại.
Nữa là bây giờ, báo đài (radio) sẵn hơn, ti-vi nhiều hơn,
hẳn là nhiều người cũng đã biết rõ hậu quả việc họ đã
làm.
Thế nhưng tại sao họ cứ tiếp tục?
Có thể dự đoán là nếu nghe có lời bàn ra tán vào, người ta
sẽ chỉ tặc lưỡi:
- Ôi giời! Đau bụng một lúc rồi khỏi. Với lại dân thành
phố bây giờ tiền nhiều, lại sẵn thuốc Pháp, thuốc Mỹ,
đau mấy rồi họ cũng khỏi.
Tạm gọi đấy là một ý nghĩ giản đơn, nông nổi. Song theo
tôi tính, sở dĩ những giản đơn nông nổi ấy nảy sinh, vì
ở tận bề sâu, cái ý nghĩ người ta để bụng phải là:
- Mình thì khổ quá, đã vất vả quá. Còn những người ấy
thì sung sướng như giời như bể!
Và để đi tới chỗ tự cho phép mình làm liều mà không cần
áy náy, có cái điều người ta không nói ra, nhưng chắc chắn
đã nghĩ:
- Người khổ có quyền làm bất cứ việc gì miễn là thoát ra
khỏi cảnh khổ.
Khi hành động, suy cho cùng, con người ta ít hay nhiều, gián
tiếp hay trực tiếp, đều đã bộc lộ một triết lý về hành
động.
Và không vì triết lý đó còn mang đậm tư duy dân gian, còn ở
dạng tự phát (và chắc chắn là không thành hệ thống), mà
chúng ta không thử gọi rõ nó ra như thế.
Liên hệ việc người nông dân bán cả thứ rau quả có thể
gây ngộ độc với vô vàn việc gọi là tiêu cực trước mắt
(học sinh quay cóp bài; người qua đường liều lĩnh vượt xe
ở những quãng đang có đèn đỏ; kẻ buôn lậu tàng trữ thứ
thuốc tiêm chích vốn một lãi trăm lãi ngàn; các nhân viên nhà
nước lợi dụng chức quyền để tham nhũng v.v..), tôi tưởng
có thể nói nhiều người đang gặp nhau ở ý nghĩ: thời buổi
này, chẳng còn gì để phân biệt là lợi với hại, là việc
bị pháp luật nghiêm cấm với việc được phép; cũng chẳng
nên nói rằng việc này hợp, còn việc kia trái đạo lý.
Trong việc mưu cầu lợi ích cá nhân - ở một số người, nó
được xem như sự định hướng duy nhất, như động cơ chi
phối mọi hành động - con người ta chỉ còn một "triết
lý" đơn giản: "Chỉ có những việc chưa làm được, chứ
không có việc không được làm ". Một "triết lý" tuỳ
tiện về nguyên tắc, có thể mở đường cho mọi tội lỗi,
cố nhiên.
<h2>Căn nguyên văn hóa</h2>
Theo cách hiểu thông thường mà đa số chúng ta chia sẻ, văn
hoá chẳng qua chỉ là những gì thuộc về sinh hoạt tinh thần
chủ yếu là các loại văn chương, phim ảnh, các loại hình sân
khấu hội họa… các phương tiện tuyên truyền cờ đèn kèn
trống cùng các hoạt động vui chơi giải trí.
Nhưng văn hoá theo nghĩa sâu sắc của nó thì bao trùm mọi lĩnh
vực sinh hoạt trong đó có những lĩnh vực cao xa hơn nhiều. Nó
liên quan đến cách sống cách tồn tại của cả cộng đồng,
nó là những ý tưởng toát ra từ cả những chuyện cụ thể
như ăn mặc, sinh hoạt, hội hè... cho đến những chuyện trừu
tượng như quan niệm về nhân sinh và vũ trụ; cách hiểu về
mối quan hệ giữa thế giới đang sống và thế giới bên kia,
về thời gian,về lịch sử v.v...
Theo nghĩa ấy mà xét, một triết lý sống ở dạng tự phát,
đại loại "chỉ có những việc chưa làm được, chứ không
có những việc không được làm" cho thấy một cách hiểu về
quyền hành động của mỗi con người, và mối quan hệ giữa
cá nhân và cộng đồng, do đó, nó cũng thuộc về những tầng
văn hoá được hình thành và di truyền một cách vô thức (ở
đây là văn hoá chung sống).
Bền vững và ổn định trong thời gian, nó nằm sâu trong tâm
linh để chi phối mọi hành động của cá nhân.
Nói cách khác, những biểu hiện tản mạn rời rạc hàng ngày
sẽ không thể biến đổi tận gốc chừng nào người ta chưa
nhận chân ra những căn nguyên văn hoá đứng đằng sau và có
đối sách thích hợp.
Liệu có rơi vào suy diễn quá xa, khi thử nêu nhận xét như
trên? Tôi hiểu, khi phân tích những rắc rối trong làm ăn buôn
bán hay thực thi pháp luật trên phạm vi toàn xã hội, người ta
thường không dành cho các nhân tố lịch sử - văn hoá một vai
trò nào đó. Khi bàn về công cuộc phát triển, nhiều người
tin chắc như đinh đóng cột rằng "So với nước người, ta
có thể còn non kém về kinh tế chứ nhất định không có
chuyện người dân ta chưa trưởng thành về văn hoá ", lại
càng không ai muốn tin rằng trong những năm gần đây, cái nền
móng văn hoá ở mỗi người bình thường lại đang bị xói mòn
và biến dạng.
Tóm lại văn hoá không được nhìn nhận như một cái gì đứng
sau tất cả, lại càng không mấy ai quan niệm rằng ở đó có
thể tích tụ cả những độc tố, thường xuyên gây tác hại.
Trong khi ấy, những diễn biến của đời sống trước mắt có
lẽ đang yêu cầu một cách nghĩ khác.
Nếu không tìm cho ra những căn nguyên văn hoá đứng sau những
hiện tượng tiêu cực đang là những ung nhọt nhức nhối trên
cơ thể cả xã hội, thì cuộc đấu tranh ở đây sẽ chẳng
khác là bao so với chuyện chặt đầu tên giặc Phạm Nhan ngày
xưa: cứ đầu này bị chặt, đầu khác lại mọc.
<em><strong>Đã in Nhân nào quả ấy 2004 dưới nhan đề "Đáng
sợ nhất là những cách nghĩ tưởng như rất có
lý"</strong></em>
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20130326/vuong-tri-nhan-hu-hong-lan-sau-vao-trong-cach-nghi),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét