Nguyễn Huyền Trang - Án tử hình oan và làn sóng cải cách luật pháp ở Trung Quốc (phần 2)

Ngoài sự yếu kém về pháp lý, các yếu tố chính trị, văn
hóa cũng là những chướng ngại cản trở sự phát triển hệ
thống tranh tụng ở Trung Quốc, khiến hệ thống tranh tụng ở
nước này không những không thỏa được các yêu cầu quốc
tế, mà còn đi ngược lại với các tiêu chí của một "phiên
tòa xét xử công bằng". Luật Khoa tạp chí xin giới thiệu
phần tiếp theo của một báo cáo dài về cải cách tư pháp ở
Trung Quốc, liên quan đến vấn đề án tử hình: Những chướng
ngại đẩy lùi cải cách.

<strong>Phần 1</strong>

Mặc dù hệ thống tư pháp Trung Quốc đã có nhiều cải cách,
song con đường đi tới một hệ thống tranh tụng hiệu quả
để không còn những án oan như vụ She Xianglin hay Zhao Zouhai
của đất nước này vẫn còn những chặng dài phía trước.
Các làn sóng cải cách đưa vào mô hình tố tụng tranh tụng,
song lại thiếu các quy định pháp lý bảo vệ hệ thống này.
Vì vậy, hoạt động tranh tụng trong các phiên tòa hình sự, bao
gồm cả những phiên tòa kết án tử hình, không được thực
hiện đúng thủ tục.

<strong>Các trở ngại pháp lý từ Bộ luật Hình sự</strong>

Tuy có nhiều điểm mới, nhưng có lẽ Bộ luật Tố tụng Hình
sự 2012 của Trung Quốc sẽ không hiệu quả hơn Bộ luật Tố
tụng Hình sự 1996 là bao trong việc ngăn chặn và sửa chữa
các bản án oan sai. Bộ luật này còn nhiều lỗ hổng. Chẳng
hạn, các quy định mới nghiêm cấm sử dụng các chứng cứ
thiếu căn cứ tại các tòa hình sự thiếu rõ ràng, và có thể
bị những thẩm phán sẵn định kiến vô hiệu hóa. Các điều
luật phạt những luật sư biện hộ hăng hái bảo vệ thân
chủ cũng chưa được xóa bỏ. Những bù đắp về tinh thần và
vật chất cho người bị kết án oan còn rất hạn chế. Ngoài
ra, vẫn chưa có sự bảo vệ hiến định và luật định nào
đối với quyền im lặng hoặc nguyên tắc suy đoán vô tội –
hai điều kiện đảm bảo loại trừ được những chứng cứ
phi pháp. Hoạt động kiểm tra và cân đối quyền lực giữa
các bên tòa án, công tố và cảnh sát còn nhiều thiếu sót và
thường không được triển khai. Nguyên nhân gốc rễ của tất
cả những lỗ hổng trên là ba yếu tố "truyền thống" đang
tồn tại trong hệ thống tư pháp Trung Quốc. Cụ thể đó là:

Truyền thống giả định có tội khi xét xử

<ul>
<li>Cấu trúc quyền lực thiếu cân đối truyền thống giữa
bên biện hộ và bên công tố.</li>

<li>Thái độ miễn cưỡng của các thẩm phán khi phải từ bỏ
hệ thống tố tụng truyền thống – thẩm vấn.</li>

<li>Chừng nào thực tế trên còn tồn tại, cuộc chuyển đổi
sang hệ thống tố tụng tranh tụng bảo vệ quyền của bị cáo
ở Trung Quốc sẽ là bất khả.</li>
</ul>

<div class="boxcenter500"><img
src="http://www.danluan.org/files/u5311/an_oan_1_0.jpg" /><div
class="textholder">Nie Shubin bị tử hình năm 21 tuổi vì tội
"hiếp dâm, giết người". 10 năm sau (2005), thủ phạm thật
của vụ án bị bắt và đã thú tội. Trong ảnh là mẹ Nie
Shubin khóc ngất trên mộ con. Nguồn ảnh: China.org.cn</div></div>

Một nguyên nhân khác nữa là dù vai trò biện hộ đã được
tăng cường qua các lần cải cách pháp lý, song trên thực tế
vai trò củng cố này tồn tại chủ yếu là trên giấy tờ. Các
luật sư biện hộ dễ bị khép vào tội "làm giả chứng
cứ" theo Điều 306 Bộ luật Tố tụng Hình sự 1996, theo đó
các luật sư không được "ép hoặc xúi giục nhân chứng"
thay đổi lời khai. Với ngôn ngữ mơ hồ, quá trình triển khai
thiếu tin cậy và dấu hiệu vi phạm nhân quyền, điều luật
này được cho là một trở ngại pháp lý đối với tiến trình
xây dựng hệ thống tố tụng tranh tụng ở Trung Quốc. Không
chỉ dừng lại đó, nó cũng dễ trở thành một vũ khí trong tay
các nhà chức trách để trả thù những luật sư biện hộ
thực hiện tốt vai trò đại diện pháp lý. Luật sư biện hộ
có thể bị bỏ tù vì "khai man và cản trở công lý" khi
"hướng dẫn nhân chứng nói dối" như trong vụ luật sư Li
Zhuang [1], trong khi bộ luật lại thiếu các điều khoản hình
sự hóa sai sót nghiệp vụ của các nhà chức trách.

Mặc dù rất ít luật sư bị buộc tội theo Điều 306 phải
ngồi tù, song bản án dành cho Li Zhuang cho thấy "sự mục nát
đáng báo động của môi trường dành cho các luật sư trong
hoạt động xét xử hình sự". Những diễn biến sau cùng của
vụ Li quả thật đã khiến việc đại diện cho các can phạm
trong giai đoạn trước xét xử trở nên khó khăn hơn, đồng
thời khiến sự bất cân đối quyền lực giữa luật sư biện
hộ và các cơ quan chấp pháp thêm trầm trọng.

<strong>Ảnh hưởng chính trị: Sự can thiệp từ đảng Cộng
sản</strong>

Một trở ngại khác là ảnh hưởng chính trị không mong muốn
lên hoạt động xét xử và kết án trong các vụ án hình sự.
Dưới hệ thống tư pháp và chính trị hiện tại, đảng Cộng
sản và các cơ quan chính phủ ở Trung Quốc có thể can thiệp
vào các phiên tòa hình sự, và có thể gây áp lực chính trị
kết án tử hình, như có thể thấy trong nhiều vụ án oan
được phát hiện gần đây. Ảnh hưởng này tất yếu dẫn
đến những nghi ngờ về tính hiệu quả của các cuộc cải
cách pháp lý mà Trung Quốc tiến hành trong thời gian qua.

Tệ hơn nữa, hệ thống thực thi công lý của Trung Quốc vẫn
tồn tại tình trạng tham nhũng và chịu sự can thiệp chính
trị mạnh mẽ. Lực lượng điều tra, công tố và tòa án không
hoạt động độc lập và đều chịu sự giám sát của đời
sống chính trị và các ủy ban tư pháp của đảng Cộng sản.
Trên thực tế, các yếu tố ngoài luật luôn có những ảnh
hưởng thái quá lên việc triển khai các điều luật có liên
quan do "tính quanh co của quá trình phát triển pháp lý ở Trung
Quốc". Do đó, nhiều vấn đề pháp lý của Trung Quốc không
thể được giải quyết bằng phương tiện pháp lý, mà phải
bằng các tính toán chính trị.

Can thiệp chính trị phá vỡ cấu trúc tam giác cần có giữa
thẩm phán, công tố và biện hộ, trong đó mỗi bên lẽ ra
đều có vai trò riêng để đảm bảo công lý được thực
hiện. Các vụ xét xử hình sự bị biến thành một dạng dây
chuyền lắp rắp, với cảnh sát ở đầu vào, công tố ở
đầu tiếp theo và thẩm phán án ngữ đầu ra, và hậu quả là
bất công. Đầu vào ban đầu thường là những lời khai bị ép
buộc. Tình hình càng tệ thêm bởi áp lực từ ban Nội chính,
ép cho ra một bản tuyên án có tội ngay cả khi bị cáo vô tội
và án phạt là tử hình. Thậm chí, kể cả khi có những dấu
hiệu đáng ngờ, các quan chức cũng sẽ đưa ra một bản án
tử hình nhưng hoãn thi hành án, thay vì tuyên trắng án, để
lập thành tích duy trì tỷ lệ phá án cao, hay đúng hơn là tỷ
lệ phá án tuyệt đối.

Tóm lại, với việc các ủy ban đảng vẫn nắm quyền chi phối
mọi khía cạnh trong đời sống chính trị và pháp lý của
người dân, vai trò của luật sư trong các vụ án hình sự ở
Trung Quốc chỉ có thể được cải thiện, khi Đảng Cộng sản
nước này thể hiện ý chí và cam kết xây dựng một nhà
nước pháp trị thật sự.

<div class="boxcenter500"><img
src="http://www.danluan.org/files/u5311/an_oan_2_0.jpg" /><div
class="textholder">Năm 2013, tử tù Wu Changlong (phải) được trả
tự do sau 12 năm ngồi tù chờ thi hành án tử vì bị kết tội
khủng bố. Nguồn ảnh: caixin.com</div></div>

<strong>Nguyên nhân văn hóa: Kiểm soát tội phạm hay bảo vệ
nhân quyền?</strong>

Sau thất bại của Bộ luật Tố tụng Hình sự 1996 trong việc
đạt được sự cân bằng giữa mong muốn kiểm soát tội phạm
và mong muốn bảo vệ các quyền của nghi can, Bộ luật Tố
tụng Hình sự 2012 và các cơ chế pháp lý khác cũng đang có
nguy cơ gặp phải những trở ngại văn hóa tương tự trong quá
trình triển khai.

Với truyền thống đặt ổn định xã hội và giá trị của
hoạt động kiểm soát tội phạm là ưu tiên hàng đầu, các
nhà chức trách Trung Quốc có thể cảm thấy cần chú trọng
đến mục đích kiểm soát tội phạm, và do đó chủ ý hạn
chế quyền lực của luật sư trong hoạt động tố tụng. Ngoài
ra, <strong><em>với văn hóa Khổng giáo và ý thức hệ xã hội
chủ nghĩa luôn đặt lợi ích tập thể lên trước lợi ích cá
nhân, các luật sư thường được yêu cầu phải trung thành
với mục đích xã hội và đặt lợi ích của xã hội lên
trước.</em></strong>

Nhằm cân bằng giữa mục đích kiểm soát tội phạm và mục
đích bảo vệ nhân quyền, Bộ luật Tố tụng Hình sự 1997
bắt đầu đặt những viên gạch đầu tiên xây dựng mô hình
tố tụng tranh tụng với hy vọng cải thiện tính hiệu quả
của các luật sư trong hoạt động bảo vệ quyền của các bị
can, và điều chỉnh lại vai trò của các bên tại tòa, trong
đó đại diện tư pháp đóng vai trò như một người phân xử
độc lập và trung lập giữa công tố và biện hộ.

Tuy nhiên, có thể thấy rõ mục đích kiểm soát tội phạm vẫn
chi phối mạnh mẽ hoạt động tố tụng ở Trung Quốc, hay nói
cách khác lý tưởng kiểm soát tội phạm vẫn còn rất mạnh
mẽ trong não trạng của các cơ quan chấp pháp nước này. Các
phiên tòa vẫn tập trung vào mục đích kiểm soát tội phạm,
và cảnh sát cũng như công tố vẫn thích áp dụng các hình
thức cáo buộc. Chịu ảnh hưởng từ truyền thống đó, các
nhà điều tra có xu hướng thu thập chứng cứ trọng yếu bằng
bất kỳ phương tiện nào dù là trái luật, như tra tấn, đánh
đập và các hình thức phi pháp khác. Trong vụ She Xianlin và Zhao
Zhohai, cả hai đều bị dùng cực hình cho đến khi chịu nhận
tội. Thậm chí trong vụ Zhao, vợ của anh cũng bị đánh cho
đến khi chịu cung khai có lợi cho hướng điều tra của cảnh
sát. Rõ ràng, mục tiêu của chiến dịch chống tội phạm không
chỉ dừng lại ở bị cáo, mà còn chuyển hướng sang người
thân của bị cao, hay luật sư biện hộ, như trong vụ Li Zhuang.

Để hạn chế những trường hợp oan sai dưới hệ thống tranh
tụng chưa hoàn thiện, Bộ luật Tố tụng Hình sự 2012 đã
cải cách hơn nữa cách thức thực thi công lý của ba cơ quan
thông qua việc củng cố mô hình tranh tụng để bảo vệ hơn
nữa quyền con người cho phía biện bộ. Mặc dù những vụ án
được xét xử sau khi bộ luật này có hiệu lực chưa đủ
để đưa đến kết luận thế hệ lãnh đạo mới ở Trung
Quốc nghiêm túc đến đâu với kế hoạch cải cách có ý
nghĩa, song các vụ oan sai trong quá khứ quả thật cho thấy tầm
quan trọng của việc thúc đẩy văn hóa nhân quyền thay cho văn
hóa kiểm soát tội phạm.

*****

[1] Li Zhuang là luật sư biện hộ cho Meng Ying trong một phiên
tòa xét xử băng nhóm tội phạm có tội chứng năm 2008. Theo
cáo buộc của công tố, Li Zhuang đã hướng dẫn Xu Lijun, nhân
chứng của vụ án, thay đổi lời khai. Trong phiên tòa, Li Zuang
khẳng định anh không can thiệp vào quyết định đưa ra lời
khai của Xu Lijun. Vụ Li là một chỉ báo cho thấy những thiếu
sót trong các cải cách pháp lý của Trung Quốc và kéo cuộc
cải cách của nước này tụt lùi 30 năm, theo nhận định của
He Weifang, giáo sư luật học đại học Peking (New York Times,
2011).

Lược dịch và tham khảo từ bài viết Death Penalty Reforms in
China: Lessons from Wrongful Convictions? của tác giả JIANG Na và Trial
in China Tests Limits of Legal System Reform (New York Times, 2011).

<strong>Kỳ sau: Những bài học để lại cho nền tư pháp</strong>

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20141227/nguyen-huyen-trang-an-tu-hinh-oan-va-lan-song-cai-cach-luat-phap-o-trung-quoc-phan),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét