Phạm Trần Lê - Sức mạnh của khoảng trống

Trong ánh mắt của đứa trẻ nhìn theo trái bóng bay xa dần có
một bầu trời phóng nhiệm. Đó là khi đứa trẻ có thể bắt
đầu có những cảm nhận mơ hồ nhưng rất trực quan về sự
rộng lớn của thế giới, từ đó nhận ra sự hữu hạn của
bản thân mình.Thế nhưng, người cha của cậu bé đã vô tình
phá vỡ không gian phóng nhiệm này.

<strong>Can thiệp một cách vô thức và có hệ thống</strong>

Người cha ấy cũng như đa số người lớn chúng ta thường sợ
hãi trước sự trống trải trong tâm tưởng và gán cho nó ý
nghĩa tiêu cực. Chúng ta xua đuổi nó bằng cách tự làm bận
rộn bản thân mình với những suy nghĩ tính toán lấp đầy
trong tâm trí. Tương tự như vậy, chúng ta tìm cách xua đuổi
sự trống trải khỏi đầu óc con trẻ, lấp đầy tâm trí của
chúng bằng những món đồ chơi. Mà nếu để ý ta thấy rằng
hầu hết các món đồ chơi – từ búp bê bé xinh tới chiếc ô
tô bằng nhựa nho nhỏ – đều chỉ nhằm thu nhỏ không gian
trong tâm trí đứa trẻ, tạo cho nó cảm giác mình đang xâm
chiếm và làm chủ không gian riêng một cách tuyệt đối.

Tạo hóa đã ban cho con người bản năng thiên tính là cảm giác
nhàm chán, nhằm giúp ta vượt thoát ra khỏi những không gian
giả tạm chật hẹp. Bởi vậy, dù món đồ chơi có tinh xảo
đến đâu thì đứa trẻ sớm muộn sẽ cảm thấy nhàm chán và
không còn thỏa mãn với không gian hẹp mà món đồ chơi xinh
xắn mang lại. Sự trống trải xâm nhập tâm trí nó, ngầm
nhắc nhở rằng ở ngoài kia là một không gian rộng lớn hơn,
thật hơn, tự nhiên hơn, mà sớm muộn nó phải đối diện và
tìm cách thích nghi. Thế nhưng, người lớn không cho con trẻ cơ
hội được thích nghi với không gian rộng lớn xa lạ ấy. Họ
xua đi nỗi nhàm chán và nỗi trống trải trong đứa trẻ bằng
cách tiếp tục mua về những món đồ chơi mới, cái sau cuốn
hút hơn cái trước.

Cứ như vậy, đứa trẻ trở nên nghiện cảm giác lấp đầy
tâm trí. Tới một ngày kia nó chủ động tự làm bận rộn tâm
trí của mình với những cám dỗ từ trò chơi điện tử, phim
hoạt hình, sách comic và manga, v.v. Mặc dù các ông bố bà mẹ
vẫn có thể tạo cơ hội để trẻ tìm thấy những khoảng
trống (hay khoảng lặng) cần thiết, được khơi gợi trong
những cuốn sách văn học phù hợp với lứa tuổi của mình.
Nhưng sách văn học vốn khó cuốn hút trẻ như những thứ cám
dỗ khác, và không phải ông bố bà mẹ nào cũng có thói quen
chọn lọc sách đọc cho con hoặc đọc sách cùng con.

Ở góc nhìn tổng quát hơn, có thể thấy việc người lớn can
thiệp vào khoảng trống trong tinh thần trẻ em là một quá
trình vô thức và mang tính hệ thống. Ngay từ khi đứa trẻ
chớm hình thành nhận thức, người lớn luôn tìm cách đáp
ứng mọi đòi hỏi của trẻ một cách nhanh chóng nhất. Mỗi
khi đứa trẻ gặp phải áp lực từ một khoảng trống trong
tâm tưởng, nó sẽ đưa ra một đòi hỏi nào đó mà thường
thì đơn thuần chỉ nhằm giành được sự quan tâm từ người
lớn để xua đi khoảng trống mà nó đang phải đối diện.

Thế nhưng một đứa trẻ luôn được đáp ứng các đòi hỏi
sẽ dễ nhàm chán với những gì mình đang có, và giải pháp
để nó đối phó với sự nhàm chán ấy là tiếp tục cầu
viện những sự trợ giúp từ bên ngoài. Tâm trí của đứa
trẻ bị bế tắc trong những chuỗi đòi hỏi liên tục và mất
đi khả năng vượt qua khoảng trống một cách tự thân.Đứa
trẻ sẽ dễ trở nên chán nản, dẫn tới bỏ cuộc trước các
vướng mắc, bế tắc trong cuộc sống. Nó cũng sẽ không đủ
lòng kiên nhẫn để trải nghiệm các sự vật một cách thấu
đáo, và điều này làm hạn chế năng lực thấu hiểu, đồng
cảm với con người và các sự vật xung quanh.

<strong>Kiến tạo không gian để vượt qua khoảng trống</strong>

Tự thân vượt qua khoảng trống chính là một phần trong quá
trình phát triển tự nhiên của mỗi con người. Nó là sự tự
định vị bản thân mình nhằm vượt qua sự bối rối và hẫng
hụt ban đầu khi phải đối diện với khoảng trống. Vào
khoảnh khắc trái bóng của cậu bé trong câu chuyện bay vút lên
không trung, hay khi một đứa trẻ nào khác đánh mất món đồ
chơi yêu thích, hoặc đơn giản khi nào chúng gặp điều gì đó
không vừa ý – một cú ngã khi đang chơi đùa chẳng hạn –
đó là khi chúng đối diện với một thực tế mới mà chúng
chưa quen trải nghiệm, một không gian xa lạ với đầy những
biến hóa nằm ngoài những gì đã quen biết. Ngay trong khoảnh
khắc bối rối ấy, bản năng tự nhiên của con người trỗi
dậy thúc đẩy đứa trẻ tự định vị bản thân, đối diện
với không gian xa lạ trước mặt, và tìm cách tương tác với
nó nhằm đạt được một vị thế hài hòa cân bằng.

Song hành với việc tự định vị bản thân là tiến trình tự
lấp đầy khoảng trống bằng cách xây dựng cho mình một không
gian nội tâm phong phú riêng. Khi đứa trẻ lắng nghe câu chuyện
cổ tích, hay khi chơi cùng những món đồ chơi, đó là khi chúng
đang hình thành trong tâm trí những không gian nội tâm, với các
sự vật giả tưởng và xúc cảm cá nhân gắn với những sự
vật ấy. Đây là một quá trình vừa tự xây, vừa tự khám
phá, và liên tục được bồi bổ từ những thông tin thu nhận
được trong thực tế đời sống, mà ẩn trong quá trình đó là
hình dung của đứa trẻ về bản thân nó trong thế giới.

Một thế giới nội tâm khỏe khoắn lành mạnh đòi hỏi hai
yếu tố. Một là nó đủ độ phong phú để giúp đứa trẻ
vượt qua áp lực từ khoảng trống mà không cần đến sự
trợ giúp từ bên ngoài, đặc biệt là những can thiệp quá
độ từ người lớn. Hai là nó không quá méo mó xa rời thực
tế, mà phản ánh được những quy luật căn bản của đời
sống, bao hàm những giá trị cần thiết như lòng yêu cái
thiện, sự trung thực, lòng dũng cảm, v.v. Trong thế giới nội
tâm ấy, khoảng trống không nhất thiết bị loại trừ, thậm
chí cần có những khoảng trống không bao giờ nên vượt qua.
Chúng chính là yếu tố giúp nuôi dưỡng ý thức cầu tiến
vươn lên, những khát vọng hoài bão chinh phục các mục tiêu
chưa đạt tới.

Khả năng tự tạo lập không gian một cách phong phú trong nội
tâm để tự định vị mình trước những hoàn cảnh mới là
chìa khóa để trẻ vững bước vào đời. Đồng thời, nó cũng
là cơ sở để trẻ thấu hiểu và đồng cảm với thế giới.

<strong>Cây cầu bắc tới sự đồng cảm</strong>

Khác với quan điểm của nhà giáo dục Phạm Toàn cho rằng cần
tạo ra năng lực đồng cảm ở trẻ em trước khi hướng dẫn
chúng tưởng tượng về các sự vật1, người viết bài này cho
rằng năng lực đồng cảm là hệ quả của năng lực hình dung
ra các không gian. Nếu chúng ta không hình dung ra những không gian
liên quan tới một đối tượng, thì không thể có sự đồng
cảm thực sự với đối tượng đó.

Cảm xúc của chúng ta về một cá nhân nào đấy không thể
được khơi dậy đơn thuần từ những thông tin về tuổi tác,
nguyên quán, nghề nghiệp, v.v, mà phải từ thân phận của
người ấy, hay nói cách khác là vị thế của người đó trong
không gian2, bao gồm các không gian vây bọc bên ngoài đối
tượng (địa điểm, thời gian, bối cảnh, v.v) và không gian
nội tâm bên trong nhân vật. Và để có những xúc cảm thấm
thía hơn, chúng ta phải xâm nhập được vào khoảng trống trong
tâm can họ, để biết được họ đã nỗ lực vượt qua áp
lực từ khoảng trống ấy như thế nào. Không phải ngẫu nhiên
mà rất nhiều các tác phẩm văn học hay điện ảnh thường
tạo ra mối đồng cảm gắn kết giữa công chúng độc giả
với nhân vật bằng cách đẩy nhân vật vào giữa những
khoảng trống đầy bất trắc và phải tìm mọi cách, mọi nỗ
lực để vượt qua khoảng trống ấy nhằm tìm ra chỗ đứng
của mình trong thế giới.

Bởi vậy, yếu tố làm toát lên thần thái của những cậu bé
đánh giày, bà lão nhặt phế liệu, và cũng là điều khơi dậy
xúc cảm thấm thía trong chúng ta, không hẳn là ở những mô
tả về sự vất vả nhọc nhằn hay những lo toan thường nhật
của nhân vật, mà đôi khi lại chính là niềm vui, niềm hi
vọng nhỏ bé đơn sơ của họ lóe lên sau những nỗ lực bền
bỉ dồn nén. Hay yếu tố làm toát lên thần thái một người
mẹ chưa chắc nằm ở những nỗ lực kiên trì chăm lo cho con
cái mỗi ngày, mà đôi khi lại gói trọn trong một nét cười
thoáng qua trên khóe mắt chớm có nếp nhăn.

Thời khắc con người đối diện với khoảng trống của số
phận và chớm vượt qua nó bằng sức mạnh tinh thần cũng
chính là lúc phẩm chất người được toát lên mạnh mẽ
nhất, và khiến chúng ta đồng cảm hơn hết. Đó cũng là lý do
khiến những bản nhạc không lời, tuyệt chẳng có câu từ
nào, chỉ đơn thuần gợi lên ấn tượng mơ hồ về vị thế
của chủ thể trong các dạng không gian, thời gian, nhưng vẫn
có thể để lại trong lòng người nghe sự lắng đọng da
diết.

<strong>Trả lại khoảng trống cho các em</strong>

Bạn đọc có thể hỏi làm sao trẻ em có thể cảm nhận
được những sắc thái tinh tế nói trên? Câu trả lời là,
năng lực cảm nhận của trẻ em tinh tế hơn chúng ta tưởng
rất nhiều. Chẳng thế mà trong vô số những lữ khách đi qua
ga tàu điện ngầm ở New York, người dành sự quan tâm đáng
kể đầu tiên tới bài biểu diễn của nghệ sỹ violon tài danh
Joshua Bell là một em bé 3 tuổi3.

Để tạo điều kiện giúp trẻ em phát huy và phát triển năng
lực cảm nhận, hãy trả lại cho các em những khoảng trống
để các em tự định vị mình và thích nghi với các môi
trường khác nhau. Khi trẻ đối diện với áp lực từ khoảng
trống trong tâm tưởng và đưa ra các đòi hỏi, không nên đáp
ứng những đòi hỏi này ngay tức khắc.Sự bao bọc dỗ dành
này của người lớn nhằm giúp trẻ đi đường tắt quay về
trạng thái an toàn ban đầu sẽ chỉ khiến đứa trẻ trở nên
bị động và nảy sinh tâm lý phòng thủ, tự tạo ra rào cản
cho mình trong cuộc sống. Có chăng, người lớn chỉ nên cùng
trò chuyện, thúc đẩy trẻ vượt qua cảm giác hẫng hụt tạm
thời bằng cách tiếp tục khám phá, tìm kiếm, nhận biết
những điều tích cực trong một không gian rộng mở hơn.

Chẳng hạn, thay vì hứa hẹn mua bóng mới cho con, người cha
trong câu chuyện có thể trò chuyện với con về những sự vật
xung quanh trái bóng, những tán cây xanh, nóc nhà rêu mốc, những
ô cửa sổ bí ẩn, về một em bé vô danh nào đó trong tưởng
tượng nhặt được trái bóng sẽ trân trọng và trở thành
bạn thân của trái bóng ra sao, v.v. Mục đích chính của những
lời trò chuyện ấy từ người cha không nhằm an ủi em bé, mà
chủ yếu kích thích trí tưởng tượng của con trẻ, tạo ra
thói quen kiến tạo không gian trong tâm tưởng ở mọi tình
huống, điều sẽ giúp em tự lực vượt qua khoảng trống trong
những lần tiếp theo.

Khi mà những món đồ chơi đã mất đi ánh hào quang long lanh ban
đầu và trở nên nhàm chán, người lớn không nên tìm cách
lấp đầy khoảng trống trong trẻ bằng cách mua tiếp những
món đồ chơi mới, mà hãy cùng trẻ chơi với những món đồ
chơi cũ, trò chuyện và gợi mở để trẻ xây dựng một không
gian mới trong tâm tưởng, trong đó các đồ vật tưởng chừng
như cũ kỹ nhàm chán được trẻ phân công cho những vai diễn
mới, qua đó tạo ra một hệ thống những xúc cảm mới từ
những đồ chơi cũ.

Đọc sách cùng con trẻ là biện pháp tuyệt vời để giúp trẻ
thoát ra ngoài cái tôi cố hữu, tự hình dung bản thân trong
những không gian bên ngoài mình, sống trong những cuộc đời
khác, tâm thế khác, giúp hình thành trong các em cái nhìn sâu và
rộng hơn trước mọi sự vật. Bên cạnh đó, hãy thường
xuyên đặt thật nhiều câu hỏi về không gian, thời gian của
các đối tượng mà các em có thể quan sát trong đời thực,
hình dung suy nghĩ, xúc cảm của các nhân vật và yêu cầu các
em biểu đạt những xúc cảm này. Việc biểu đạt không nhất
thiết bằng ngôn từ mà có thể bằng ngôn ngữ tạo hình, ví
dụ có thể yêu cầu các em nói về ấn tượng sâu đậm nhất
đối với một sự vật nào đó, và yêu cầu vẽ lại đúng
theo ấn tượng mà các em hình dung. Không gì kích thích trí
tưởng tượng và năng lực tự định vị bản thân ở trẻ em
hơn việc diễn đạt bằng hình vẽ, màu sắc trên trang giấy
trắng.

Cuối cùng là dạy trẻ gắn kết bản thân mình với thế
giới. Khi đứa trẻ trong trạng thái buồn chán, hoặc tỏ thái
độ cố thủ trong thế giới riêng của mình và không muốn giao
lưu, kết nối với bên ngoài, thì hãy tìm cách mở rộng thế
giới của các em. Hướng dẫn các em tập thể dục, chăm sóc
người thân, hoặc làm những việc nhà trong gia đình. Đây
đều là những cách thức hiệu quả giúp tăng cường năng lực
tự định vị bản thân, sự nhận biết cuộc sống một cách
khách quan hơn. Dạy trẻ cảm nhận những tín hiệu trong lành
của đời sống, như hơi thở của chính mình, hơi thở của
người thân, để giúp các em sống trong tâm thế tự chủ, cảm
thấy rõ hơn sự hiện hữu của bản thân mình và mối gắn
kết với không gian xung quanh.

Chúng ta thực hiện điều này và lắng nghe mỗi ngày. Khi trong
từng lời nói, câu chào, những hành vi sinh hoạt thông thường
nhất, có những chuyển biến tích cực về sắc thái biểu
cảm; khi những tương tác hằng ngày trở nên tự nhiên hơn,
giảm đi những ràng buộc ước lệ; khi những thay đổi trong
đời sống được thích nghi bằng tinh thần đối diện và khám
phá thay vì lảng tránh, cố thủ, thì đó là căn cứ rõ ràng
cho thấy các em đã gắn kết và thích nghi tốt hơn với thế
giới xung quanh mình.

__________________

<strong>Chú thích:</strong>

1 http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=113&News =5462&CategoryID=6

2 Tham khảo thêm phần Cội nguồn cảm xúc của người trong
Phần 1 bài Vị thế và Không gian

http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=62&News=4530&CategoryID=41

3 http://urbanlegends.about.com/od/music/a/violinist_metro.htm

<strong><div class="rightalign">Phạm Trần Lê</div></strong>

Nguồn: Tạp chí Tia Sáng

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://www.danluan.org/tin-tuc/20140713/pham-tran-le-suc-manh-cua-khoang-trong),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét