Nelson Mandela - Bước đường dài đến tự do (2)

<h2>Phần II. Thành phố JOHANNESBURG</h2>

[Một đoạn dài giới thiệu thành phố lớn Johannesburg xây
dựng nên và sinh hoạt nhờ những mỏ vàng. Cũng nói về
chuyện hai anh em Justice và Nelson tìm được công việc trong một
công ty khai thác vàng nhưng rồi bị đuổi bởi vị Nhiếp chánh
biết hai người làm ở đây và lộ ra vụ họ đã gian dối khi
xin việc]

Và rồi qua sự giới thiệu dây chuyền, nhất là nhờ ông Walter
Sisulu - một chuyên gia địa ốc và lãnh đạo cộng đồng địa
phương - tôi tìm được công việc thư ký cho một văn phòng
luật sư của người Do Thái. Họ chỉ định tôi ngồi làm chung
phòng với một nhân viên thư ký Da Đen khác tên Gaur Radebe. Một
luật sư Do Thái ở đây, ông Sidelsky, rất thiện cảm với
cộng đồng người Da Đen và giúp đẩy mạnh nền giáo dục cho
người bản xứ. Ông ta thường nói chỉ có giáo dục quần
chúng sẽ giải phóng con người, và lý luận rằng một người
có giáo dục không thể bị đàn áp bởi người ấy có thể suy
nghĩ độc lập. Ông ta cứ bảo tôi rằng con đường đáng giá
nhất để tôi theo đuổi là trở thành một luật sư thành công
và từ đó sẽ là một gương mẫu về sự thành đạt cho dân
tôi. Tôi cố gắng hoàn tất văn bằng Cử nhân rồi theo học
luật vào ban đêm theo cách hàm thụ qua trường Đại học Nam
Phi UNISA.

Tôi được ông Sidelsky chiếu cố tận tình; ông chỉ dạy cho
tôi trong công việc làm, giải thích vì sao phải thế này, thế
kia và như vậy với mục đích gì. Ông ta là một thầy giáo
kiên nhẫn và rộng lượng, giảng giải không chỉ những chi
tiết của các điều luật mà còn về triết lý đã tạo ra
chúng. Quan điểm của ông về luật rất rộng rãi bởi ông tin
rằng luật là một công cụ có thể được dùng trong việc thay
đổi xã hội. Nhưng ông cảnh báo tôi về chính trị, cho rằng
chính trị tiết ra những điều xấu nhất của con người. Nó
là nguồn gốc của rối loạn và tha hóa, và nên được xa lánh
bằng mọi giá. Ông ta vẽ ra một bức tranh kinh khiếp với
những gì có thể xảy ra cho tôi nếu tôi đi vào con đường
chính trị, và cố vấn tôi nên tránh những người ông ta xếp
vào loại "kẻ gây rối", cụ thể là Walter và Gaur.

Quả thật Gaur là "kẻ gây rối" và rất có ảnh hưởng đối
với cộng đồng người Da Đen trong cách mà ông Sidelsky không
biết đến. Chẳng bao lâu sau, tôi tìm hiểu được Gaur là một
thành viên nổi bật của cả ANC lẫn Đảng Cộng sản. Gaur
không nịnh bợ giới chủ nhân và thường phản đối họ về
cách đối xử với người Da Đen.

Gaur tiêu biểu cho một người không có bằng Cử nhân nhưng tỏ
ra trình độ giáo dục cao hơn nhiều so với những anh chàng
tốt nghiệp trường Fort Hare với bằng cấp sáng chói. Anh ta
không những hiểu biết nhiều mà còn tự tin và dám làm. Mặc
dù tôi định lấy cho xong bằng Cử nhân rồi xin vào trường
Luật, nhưng tôi học từ Gaur rằng bằng cấp tự nó không bảo
đảm cho tài lãnh đạo của một người và nó chỉ vô nghĩa
trừ khi người ấy đi ra làm việc với cộng đồng và chứng
tỏ bản thân mình cho công chúng biết.

Một người thư ký nữa trong văn phòng luật, Nat Bregman trạc
tuổi với tôi, và anh trở thành người bạn Da Trắng đầu
tiên của tôi. Vào một buổi ăn trưa, Nat lôi ra gói bánh mì,
anh lấy ra một chiếc rồi nói "Nelson, hãy cầm lấy đầu kia
của chiếc bánh". Tôi không chắc vì sao anh ta muốn tôi như
thế, nhưng tôi đang thấy đói, và quyết định làm theo yêu
cầu. Rồi anh ta nói "Bây giờ, hãy kéo ra". Tôi làm theo lời và
chiếc bánh đứt làm hai. Anh ta tiếp "Bây giờ, anh ăn đi". Trong
khi tôi đang nhai, Nat bảo "Nelson, những gì chúng ta vừa mới
làm là biểu tượng cho triết lý của Đảng Cộng sản: đó là
chia xẻ mọi thứ ta có".

Nat cho tôi biết anh là một thành viên của đảng ấy và giải
thích những nguyên tắc mà Đảng Cộng sản ủng hộ. Tôi biết
Gaur là một thành viên của đảng ấy, nhưng anh ta chưa bao giờ
thúc giục như thế. Tôi lắng nghe Nat hôm ấy và vào nhiều
dịp khác về sau, khi anh ta biện hộ cho những chính nghĩa của
chủ thuyết cộng sản và cố gắng thuyết phục tôi gia nhập
đảng. Tôi không có khuynh hướng tham gia vào bất cứ tổ chức
chính trị nào, bởi lời khuyên của ông Sidelsky vẫn còn vang
trong tai. Tôi cũng là con người sùng đạo, và chủ trương của
cộng sản về vô tôn giáo làm cho tôi lẫn tránh lời đề
nghị ấy.

Tôi thích làm bạn với Nat và chúng tôi thường cùng nhau đi
viếng nhiều nơi, kể cả những buổi diễn thuyết của Đảng
Cộng sản; tôi đến đấy chủ yếu vì sự tò mò trí thức.
Tôi đang trở nên ý thức đến lịch sử của sự áp bức
chủng tộc ở nước tôi, và nhận thấy sự đấu tranh ở Nam
Phi là thuần túy về chủng tộc. Nhưng Đảng Cộng sản nhìn
những vấn đề của Nam Phi qua lăng kính của đấu tranh giai
cấp; đối với họ, đấy là chuyện giới tư sản áp bức
giới vô sản. Quan điểm này khêu gợi thật nhưng có vẻ không
thích đáng vói Nam Phi thời ấy, dù nó có thể đúng cho vài
nước khác như Nga, Đức và Anh. Mặc dù vậy, tôi vẫn lắng
nghe và học hỏi.

[Một đoạn khá dài nói về vùng Alexandra, ngoại ô của
Johannesburg, một khu ổ chuột đông đúc, nghèo và dơ dáy của
người Da Đen, ban đêm không có cả ánh đèn điện. Đó là nơi
Mandela cư ngụ một thời gian không lâu nhưng ông rất yêu mến
với nhiều kỷ niệm]

Ở khu đó trong năm đầu tiên tôi biết về sự nghèo khổ
nhiều hơn tôi đã từng trải cả thời niên thiếu. Tôi không
bao giờ mang vẻ có nhiều tiền và tôi xoay xở để sống còn
bằng những nguồn lợi rất đạm bạc. Tiền lương do văn
phòng luật trả không giúp tôi đủ trang trải cho cuộc sống,
vì tôi phải chi tiêu vào những thứ đắt đỏ như thuê phòng
trọ, đi làm việc bằng xe buýt, trả học phí cho trường hàm
thụ. Và dĩ nhiên phải có thực phẩm. Và đèn cầy để đọc
sách ban đêm. Tôi không đủ khả năng mua một chiếc đèn dầu.

Tính ra tôi bị thiếu một ít mỗi tháng. Nhiều ngày đi làm
tôi phải cuốc bộ sáu dặm vào thành phố và sáu dặm về nhà
để tiết kiệm tiền xe buýt. Tôi thường trải qua những ngày
với một nhúm thức ăn, và không đổi quần áo. Ông Sidelsky,
người cao cỡ như tôi, đã cho tôi một bộ đồ vét cũ của
ông. Sau khi đã khâu và vá khá nhiều, tôi bận bộ đồ đó
mỗi ngày trong suốt năm năm trời.

[Một đoạn nói về những tủi nhục của Mandela vì sự nghèo
khó, khi đụng chạm với những người khác ăn mặc bảnh bao,
khi phải nhờ vả người quen vì những bữa ăn đàng hoàng. Và
cũng nói về những mối tình lon con, lẩm cẩm của ông]

[Một đoạn kể việc vị Nhiếp chính, cha nuôi của Nelson
Mandela, đến thăm Johannesburg và gặp Justice cùng Nelson. Với
Nelson ông không nhắc gì đến chuyện cũ mà chỉ hỏi thăm về
chuyện học hành và dự tính tương lai. Với Justice ông lại
rất bực tức và muốn anh ta phải trở về quê, nhưng Justice
không chịu tuân theo. Chẳng bao lâu sau vị Nhiếp chính qua
đời; bức điện tín gởi cho hai người bị thất lạc; họ
chỉ biết tin qua tờ báo địa phương; Justice và Nelson về quê
dự lễ tang nhưng khi đến nhà thì đám tang đã xong xuôi. Rồi
Nelson phải quay trở lại Johannesburg; còn Justice ở lại quê
tiếp nối chức vụ của cha theo truyền thống]

Vào cuối năm 1942 tôi đậu kỳ thi cuối cho bằng Cử nhân
[không rõ ngành gì]; lúc bấy giờ tôi đã tiến lên hàng ngũ
mà tôi từng xem là cao quý. Tôi rất hãnh diện mình đã thành
đạt với tấm bằng Cử nhân, nhưng tôi cũng biết rằng bằng
cấp tự nó không là một lá bùa hay một hộ chiếu cho sự
thành công dễ dàng.

Ỏ văn phòng luật, tôi trở nên gần gũi hơn với Gaur dù ông
Sidelsky rất bực tức. Theo như Gaur lý luận, giáo dục là
thiết yếu cho sự tiến bộ, nhưng anh ta chỉ ra rằng chưa một
dân tộc hay quốc gia nào có thể tự giải phóng chỉ nhờ vào
giáo dục mà thôi. Gaur nói "Giáo dục là hoàn toàn tốt và lành
mạnh; nhưng nếu phải dựa vào giáo dục, chúng ta sẽ chờ cả
ngàn năm cho nền tự do. Chúng ta nghèo, có ít thầy giáo và
càng ít trường học hơn. Thậm chí chúng ta không có quyền
giáo dục cho chính mình."

Gaur tin tưởng vào việc đi tìm giải pháp thay vì tuôn ra lý
thuyết. Anh ta xác định rằng đối với người Phi, bộ máy
của sự thay đổi là ANC; chính sách của tổ chức này tỏ ra
tốt nhất để đạt quyền lực ở Nam Phi. Hiến chương của
ANC lên án sự kỳ thị chủng tộc, các vị chủ tịch đến
từ các nhóm dân khác nhau, và nó ủng hộ mục tiêu của
người Phi là trở thành những công dân thật sự của Nam Phi.
Điều gây ấn tượng nhất cho tôi là sự tận tụy cao độ
của Gaur trong cuộc tranh đấu cho tự do. Có vẻ anh ta không suy
nghĩ về điều gì khác ngoài con đường cách mạng.

Tôi cùng đi với Gaur đến những buổi họp của ANC. Tôi đến
như một người quan sát chứ không phải để tham gia, bởi vì
tôi không nghĩ rằng mình sẽ phát biểu. Tôi muốn tìm hiểu
những vấn đề đang được tranh luận, đánh giá những quan
điểm, và nhận ra trình độ của những nhân vật liên hệ.
Các buổi họp rất sống động với tranh luận và bàn thảo
về Quốc hội, luật cho thẻ căn cước, giá cả thuê mướn,
giá vé xe buýt - bất kỳ những chủ đề nào ảnh hưởng đến
Nam Phi.

Năm 1943, tôi tuần hành cùng với Gaur và hàng chục ngàn người
khác để ủng hộ dân Alexandra đang tẩy chay công ty xe buýt;
họ đang chống đối việc nâng giá vé xe. Gaur là một trong các
nhà lãnh đạo và tôi quan sát anh ta đang hành động. Chiến
dịch này đã mang đến cho tôi một ảnh hưởng lớn; trong một
cách chừng mực, tôi đã chuyển vai trò từ người quan sát và
trở thành người tham gia và tôi nhận ra rằng tuần hành cùng
với dân chúng có thể gây hồ hởi và cảm hứng. Và tôi cũng
bị gây ấn tượng bởi sự hiệu quả của cuộc tẩy chay: sau
chín ngày xe buýt chạy gió không hành khách, công ty buộc phải
áp dụng trở lại giá cũ.

Ở văn phòng luật, Gaur không phải là người duy nhất tôi để
ý đến về quan điểm. Hans Muller, một chuyên viên địa ốc
người Da Trắng và khách hàng của ông Sidelsky, đã thu hút tôi
vào bàn luận. Ông ta là một tiêu biểu của giới thương gia
vốn nhìn thế giới qua lăng kính "cung và cầu" và cho rằng
mọi người đều đi tìm tài sản, tiền bạc vì chúng ngang
bằng với hạnh phúc.

William Smith, một người Da Màu làm việc trong ngành mua bán
địa ốc, anh ta là thành viên kỳ cựu của ICU (Công đoàn của
các Nhân viên Kỹ nghệ và Thương mãi), nhưng quan điểm của
anh đã thay đổi rất nhiều. Anh ta bảo "Này Nelson, tôi đã
từng tham gia chính trị khá lâu, và tôi hối tiếc từng phút
của thời gian đó. Tôi đã phí những năm tháng đẹp nhất
của cuộc đời cho những nỗ lực vô ích vì ủng hộ những
kẻ phù phiếm và ích kỷ vốn đặt quyền lợi riêng của họ
lên trên quyền lợi của công chúng mà họ giả vờ phục vụ.
Theo kinh nghiệm của tôi, chính trị không là gì ngoài cái thủ
đoạn để ăn cắp tiền của giới nghèo."

Ông Sidelsky không tham gia bàn luận với chúng tôi. Có vẻ ông
cho rằng bàn luận chính trị cũng phí thì giờ gần giống như
tham gia chính trị. Hết lần này đến lần khác, ông khuyên
nhủ tôi hãy tránh khỏi chính trị.

Tôi lắng nghe những người ấy và cân nhắc một cách cẩn
thận các quan điểm của họ; tất cả các lý lẽ của họ
đều có giá trị. Tôi đang nghiêng dần về sự can dự vào
chính trị, nhưng tôi không biết nó sẽ là gì và làm cách nào;
và tôi cứ chần chờ ở bên lề, không rõ mình sẽ phải làm
việc gì.

Đầu năm 1943, sau khi đậu kỳ thi thông qua Trường Đại học
Nam Phi, tôi trở về Fort Hare dự lễ tốt nghiệp. Tôi phải vay
mượn tiền của bạn bè để mua một bộ đồ vét đàng hoàng,
cũng như mượn bộ áo chùng đen cho lễ ra trường. Anh họ của
tôi, K.D. Matanzima, đã chở mẹ tôi và bà vợ góa của vị
Nhiếp chánh đến dự lễ.

Sau đó tôi về nhà anh K.D. trong vài ngày. Anh ta ta đã chọn con
đường lãnh đạo theo truyền thống, và đang kế nghiệp trở
thành người đứng đầu nơi quê hương của anh. Thời gian tôi
ở đây, anh ta thúc giục tôi trở về quê phục vụ sau khi trở
thành một luật sư. Anh ta nói "Tại sao anh lại trụ ở
Johannesburg? Nơi đây người ta cần anh hơn ở đó."

Đấy là một điểm hợp lý; bởi không có nhiều người Phi
chuyên nghiệp ở quê tôi; và tôi bảo K.D rằng đề nghị của
anh ta còn quá sớm. Nhưng từ trong tâm, tôi biết mình đang
tiến về một sự ràng buộc khác hẳn. Qua tình bạn với Gaur
và Walter, tôi đã bắt đầu thấy bổn phận của mình là phục
vụ nhân dân Phi nói chung, chứ không phải chỉ cho một địa
phương hay một bộ tộc riêng lẽ.

Lễ ra trường ở Fort Hare mang lại cho tôi một khoảnh khắc cho
hồi tưởng và suy tư. Điều đập vào tâm trí tôi mạnh nhất
là sự tương phản giữa sự mặc định của tôi lúc trước
và những kinh nghiệm thực tế của mình sau này. Tôi đã gạt
bỏ điều giả định rằng người tốt nghiệp sẽ tự động
trở thành lãnh đạo và rằng sự liên hệ của tôi với Hoàng
gia Thembu bảo đảm cho tôi sự kính trọng. Một sự nghiệp
thành công và mức lương bổng sung túc đã không còn là những
mục tiêu sau cùng của tôi. Tôi nhận thấy mình bị lôi cuốn
vào thế giới chính trị bỏi sự không hài lòng với những
niềm tin cũ.

Ở Johannesburg, tôi lao vào các lãnh vực mà tri giác phổ thông
và kinh nghiệm thực tế được xem là quan trọng hơn trình độ
học vấn cao. Thậm chí khi vừa đạt được tấm bằng, tôi
nhận ra rằng khó có điều gì mình học ở nhà trường có vẻ
thích đáng với môi trường mới. Ở trường, các thầy giáo
tránh né những chủ đề như sự áp bức chủng tộc, tình
trạng thiếu cơ hội cho người Phi cùng những luật lệ và quy
định nhằm nô dịch người Da Đen. Nhưng trong cuộc sống ở
Johannesburg, hàng ngày tôi đương đầu với những chuyện ấy.
Không ai từng đề nghị tôi cách hành động nào để loại bỏ
những xấu xa của thành kiến chủng tộc, và tôi phải học
hỏi theo lối "thử làm và tìm lỗi".

Khi trở lại Johannesburg, tôi nhập học trường đại học
Witwatersrand (gọi tắt là Wits) để lấy bằng Cử nhân Luật,
bước khởi đầu để trở thành một luật sư. Nơi đây tôi
tiếp xúc với các sinh viên trạc tuổi mình người Da Trắng;
chuyện này thật mới lạ cho họ cũng như cho tôi, bởi tôi là
sinh viên người Phi duy nhất trong Khoa Luật. Những trường
đại học "nói tiếng Anh" của Nam Phi là vườn ươm của các
giá trị phóng khoáng, chẳng hạn như chấp nhận cho sinh viên
người Da Đen vào học; mặc dù vậy, tôi chẳng bao giờ cảm
thấy hoàn toàn thoải mái ở đây. Chỉ một số rất ít
người Da Trắng có cảm tình với tôi đã trở thành bạn và
sau này là đồng nghiệp, nhưng đa số người Da Trắng ở Wits
tỏ ra phân biệt màu da và không phóng khoáng. Chẳng hạn như
họ luôn tìm cách tránh ngồi gần người Da Đen. Không ai dùng
từ ngữ "bọn đen", sự thù nghịch của họ lặng lẽ hơn,
nhưng tôi cảm thấy cũng vậy thôi.

Một giáo sư luật, ông Hahlo, có quan điểm kỳ lạ về luật
học khi nói về phụ nữ và người Phi. Ông ta cho rằng người
của cả hai nhóm ấy không thể nào trở thành luật sư; bởi
luật là một ngành khoa học xã hội, và phụ nữ lẫn người
Phi không được rèn luyện đủ để thông thạo những phức
tạp của luật. Có lần ông ta bảo tôi không nên ở Wits mà
chỉ nên học lấy bằng qua trường hàm thụ UNISA. Dù bất
đồng với quan điểm của ông, tôi chẳng làm gì nhiều để
phản bác; và sức học của tôi với tư cách một sinh viên
luật trở nên ảm đạm.

Ở Wits, tôi gặp một số người chia xẻ với tôi những thăng
trầm của cuộc đấu tranh giải phóng, và không có họ thì tôi
đạt được chẳng bao nhiêu. Tôi đã gặp Joe Slovo và cô vợ
tương lai của anh, Ruth First. Joe là một trong những người có
đầu óc sâu sắc và bén nhọn nhất mà tôi từng tiếp xúc; anh
ta theo cộng sản một cách nồng nhiệt. Còn Ruth có một nhân
cách chan hòa và viết lách rất giỏi. Cả hai đều là con của
người di dân Do Thái. Tôi bắt đầu tình bạn suốt đời với
George Bizos và Bram Fischer. George, con của một di dân Hy Lạp,
một người kết hợp giữa bản chất thiện cảm với đầu óc
sắc sảo. Bram, một giảng viên bán thời gian, là con dòng của
một gia đình Phi danh giá; mặc dù có thể đứng vào hàng ngũ
chính quyền cai trị nhưng anh ta lại trở thành một trong những
người bạn can đảm và vững chắc nhất trong cuộc tranh đấu
cho tự do. Tôi cũng làm bạn với Tony O'Dowd và Harold Wolpe, cả
hai đều cực đoan về chính trị và gia nhập Đảng Cộng sản;
và Jules Browde cùng vợ của anh, cả hai theo phái tự do trong
công cuộc chống chế độ kỳ thị chủng tộc (anti-apartheid).

Tôi cũng có những bạn thân là sinh viên Ấn Độ như Ismail
Meer, J.N. Singh, Ahmed Bhoola, và Ramlal Bhoolia. Chúng tôi thường
tụ lại ở nhà của Ismail vốn trở thành tổng hành dinh của
những chiến sĩ trẻ cho tự do.

Wits mở ra cho tôi một thế giới mới, một thế giới của
những ý tưởng, những niềm tin và tranh luận chính trị, một
thế giới mà người ta say đắm về chính trị. Tôi đứng trong
hàng ngũ những trí thức cùng một thế hệ người Da Trắng và
Ấn Độ, những thanh niên sẽ tạo ra đội tiền phong cho một
phong trào chính trị quan trọng nhất của vài năm tới đây.
Lần đầu tiên tôi khám phá rằng những người cùng lớp tuổi
với tôi vững vàng đồng hành với cuộc đấu tranh giải
phóng. Mặc dù có những đặc quyền tương đối, họ sẵn sàng
hy sinh bản thân cho chính nghĩa của kẻ bị áp bức.

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20140215/nelson-mandela-buoc-duong-dai-den-tu-do-2),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!