Phạm Văn Tuấn - Nước Nhật thời kỳ đầu Minh Trị

<h2>1. Xóa bỏ thể chế cũ</h2>

Qua đầu thế kỷ 19, người Anh đã thay thế người Bồ Đào
Nha và người Hòa Lan làm chủ về thương mại tại các vùng
biển châu Á và những nguồn lợi buôn bán của người Anh cũng
bắt đầu phát triển rầm rộ tại Trung Hoa. Trong khi đó Hoa
Kỳ lại chú ý hơn tới Nhật Bản.

Sau khi Đô Đốc Perry đã bắt Nhật Bản phải mở cửa, hai
hải cảng của Nhật được dành cho Hoa Kỳ là Shimoda ở cuối
bán đảo gần Edo, nơi có tòa lãnh sự Hoa Kỳ, và Hakodate, trên
đảo phía bắc Hokkaido.

Năm 1858, Tổng Lãnh Sự Hoa Kỳ đầu tiên là Towsend Harris đã
ép Nhật Bản ký một thỏa ước thương mại toàn phần, có
hiệu lực từ năm 1860. Nhật Bản cũng phải ký các thỏa ước
bất công với người Anh, người Hòa Lan, người Pháp, người
Nga và hải cảng Nagasaki phải mở cửa cho tầu thuyền Nga cập
bến. Sau đó vào năm 1866 còn có thỏa ước về thuế 5 phần
trăm đánh trên hàng hóa nhập cảng vào Nhật Bản. Các thương
gia nước ngoài rất chú ý tới hai thành phố mới phát triển
là Yokohama, rất gần kinh đô Edo, và Kobe ở phía bờ kia vịnh,
đối với Osaka. Binh lính Anh và Pháp cũng đi theo các thương
nhân để bảo vệ các cơ sở thương mại và nhân viên khỏi
sự đe dọa của các hiệp sĩ Samurai.

<center><img
src="https://fbcdn-sphotos-d-a.akamaihd.net/hphotos-ak-prn2/1174521_531355483598871_1932641321_n.jpg"
width="500" /></center>
<center>Hiệp sĩ Samurai</center>

Chính sách bế quan tỏa cảng sụp đổ, làm cho nước Nhật rơi
vào tình trạng hỗn loạn. Sự chênh lệch giá vàng tại Nhật
Bản so với nước ngoài đã làm cho vàng của Nhật Bản ra đi
khỏi nước. Kỹ nghệ dệt cổ truyền cũng bị hàng dệt làm
bằng máy móc từ bên ngoài cạnh tranh và phải ngưng trệ.
Chính phủ Edo không còn khả năng bảo vệ Nhật Bản, đành
phải ký kết nhiều thỏa ước và cúi đầu trước các người
Tây Phương. Nước Nhật đang rơi vào con đường bán thuộc
địa như Trung Hoa.

Lòng bất mãn và tình trạng xáo trộn tràn lan khắp nước
Nhật. Các hiệp sĩ Samurai bất tuân lệnh, tự nhận là
"Samurai không chủ", đã tấn công các người Tây phương,
giết chết viên thư ký của Lãnh Sự Hoa Kỳ Harris vào năm 1859
và đốt tòa nhà Lãnh Sự Anh tại Edo vào năm 1863. Ii Naosuke,
lãnh chúa chủ trương hòa hoãn với Tây Phương, đã bị các
hiệp sĩ Samurai thuộc miền Mito phục kích và giết chết bên
ngoài cổng lâu đài tại Edo năm 1860. Quyền cai trị của Edo
bị phân hóa.

Bên ngoài, hạm đội Anh bắn phá thủ phủ Kagoshima của miền
Satsuma vào năm 1863 để trả thù cho việc một người Anh bị
ám sát gần Yokohama năm trước. Vào năm 1864, hạm đội quân
các nước đã phá hủy các pháo đài của miền Choshu gần
Shimonoseki khi các nơi này đã bắn vào các tầu thuyền nước
ngoài.

Với nền tài chính quốc gia bị tê liệt, dân chúng Nhật Bản
ngơ ngác theo dõi tình hình chính trị trong nước một cách thụ
động trong khi đó, một số võ sĩ trẻ Samurai thuộc miền Tây
Nhật Bản đã hợp tác với một nhóm quý tộc chưa từng có
kinh nghiệm về chính trị, tìm cách kiểm soát chính quyền trung
ương, lật đổ chế độ Tướng Quân. Tháng 4 năm 1868, một
hội đồng hoàng gia được thành lập, đã ra một tuyên ngôn
gọi là "Hiến Chương Tuyên Thệ" (Charter Oath) hay "Năm
Điều Tuyên Thệ" (Five Articles Oath). Các nhà lãnh đạo mới
đã nhờ Thiên Hoàng công bố Tuyên Ngôn vào ngày 8 tháng 4 năm
1868 theo đó (1) Tất cả các hủ tục của quá khứ cần phải
loại bỏ, (2) nhiều cơ hội được mở ra cho mọi người một
cách công bằng, và (3) sự hiểu biết phải được tìm kiếm
ở khắp nơi trên Thế Giới.

<center><img
src="https://fbcdn-sphotos-a-a.akamaihd.net/hphotos-ak-frc3/s720x720/1209019_531356103598809_2132702912_n.jpg"
width="500" /></center>
<center><em>Hiệp sĩ Samurai</em></center>

Dưới danh nghĩa đoàn kết chung quanh Thiên Hoàng, những nhà
lãnh đạo mới đã không làm sống lại cơ chế cổ xưa hay các
chức tước đã có từ trước, mà cố gắng học hỏi ở các
nước phương Tây tiến bộ hơn. Họ đã hủy bỏ kiến trúc
phong kiến của xã hội Tokugawa mà theo học các định chế Tây
Phương, với loại chính quyền tập trung. Châm ngôn của họ là
"Phú Quốc, Cường Binh", hay một quốc gia giàu có và một
quân đội hùng mạnh.

Sau cuộc lật đổ chế độ Tướng quân, các chức vị cao
nhất được giao cho những nhà quý tộc danh tiếng và các lãnh
chúa đã cộng tác vào cuộc lật đổ chế độ cũ, nhưng thật
ra, những vị này chỉ đứng tượng trưng còn những người
lãnh đạo thực sự của nước Nhật vào giai đoạn này là các
hiệp sĩ Samurai và các nhà quý tộc trẻ trung. Cầm đầu nhóm
là nhà quý tộc Iwakura Tomomi, 43 tuổi, là người cao niên nhất,
hoạt động cho đến khi qua đời vào năm 1883. Sau đó là các
hiệp sĩ Samurai xuất sắc như Kido Takayoshi của miền Choshu,
Okubo Toshimichi và Saigo Takamori của miền Satsuma. Những nhân vật
này nắm giữ các chức vụ như thứ trưởng, ủy viên
(councilors). Theo truyền thống cổ của Nhật Bản, việc lãnh
đạo được chỉ huy tập thể, các quyết định quan trọng
được bàn thảo và cùng đồng ý. Không một ai trong nhóm tìm
cách nắm quyền một cách độc tài, giống như sau các cuộc
cách mạng xẩy ra tại các quốc gia khác.

Các nhà lãnh đạo mới đã thuyết phục được các lãnh chúa
của các miền Choshu, Satsuma, Tosa và Hizen, tức là những người
có công đầu, hoàn trả lại địa phận của họ cho Thiên
Hoàng vào ngày 5 tháng 3 năm 1869. Các lãnh chúa khác cũng tự
nguyện hoặc bị bắt buộc làm theo, để rồi vào ngày 29 tháng
8 năm 1871, chính quyền mới tuyên bố hủy bỏ hoàn toàn các
lãnh địa, tất cả đất đai tập trung vào một chính quyền
trung ương, chỉ định các thống đốc và bồi thường cho các
lãnh chúa bằng các công phiếu chỉ có giá trị nếu chính
quyền mới tồn tại. Các lãnh chúa cũ đành phải chấp nhận,
dùng công phiếu như một nguồn vốn ngân hàng và họ biến
dần thành một số nhà kinh doanh giàu có. Giai cấp lãnh chúa
bị xóa bỏ, cũng kéo theo giai cấp võ tướng là các hiệp sĩ
Samurai. Năm 1876, các Samurai bị từ chối đặc quyền đeo kiếm,
tức là biểu hiệu của một giai cấp ân sủng.

Thành phố Edo từ lâu đã là cung thành của giòng họ Tokugawa,
là thủ đô chính trị thực sự của Nhật Bản trong nhiều
thập kỷ, nay cũng là bản doanh của chính quyền mới. Mùa thu
năm 1868, Edo được đổi tên thành Tokyo hay "Đông Kinh" tức
là thủ đô phía đông, và Thiên Hoàng cùng triều đình rời
về Tokyo vào mùa xuân năm 1869. Vào lúc này, các nhà cầm quyền
mới chỉ có trong tay một chính sách là biểu tượng đoàn kết
chính trị chung quanh Thiên Hoàng và xây dựng đất nước bằng
danh nghĩa này, mặc dù vào lúc đó, Thiên Hoàng mới chỉ là
một hoàng tử 14 tuổi. Năm 1868, niên hiệu của Thiên Hoàng
được gọi là "Minh Trị" (Meiji) và nhà Vua này đã ngự
trị Nhật Bản cho đến khi qua đời vào năm 1912.

<h2>2. Cải tiến theo Tây Phương</h2>

<span class="underlined-text">Trong vòng 10 năm</span>, chính quyền
mới của Nhật Bản đã xóa bỏ được hoàn toàn cơ chế chính
trị và xã hội của thể chế Tướng Quân (Shogun), kiểm soát
được đất nước, để rồi làm phát triển các định chế
chính trị mới, một hệ thống kinh tế mới, một trật tự xã
hội mới, cùng với một lực lượng quân sự mới, làm nòng
cốt cho việc bành trướng đế quốc sau này.

Các nhà lãnh đạo mới với óc thực tế, đã học hỏi từng
phần về các tổ chức chính trị tây phương, cẩn thận thử
áp dụng chúng vào xã hội Nhật Bản. Bộ Kinh Tế trở nên
nòng cốt của chính quyền vì bộ này quyết định về cách
xử dụng các ngân khoản. Hệ thống Ngân Hàng được đặt ra,
lúc đầu theo tiêu chuẩn phân quyền như tại Hoa Kỳ, nhưng sau
lại theo cách tập quyền của nước Bỉ. Năm 1871, đồng Yen
được ấn định là đơn vị tiền tệ thống nhất. Các hệ
thống Thuế Vụ cũng được đặt ra vào năm 1873. Thông Tin và
Kỹ Nghệ là hai ngành quan trọng. Đường dây điện tín được
kéo dài khắp nước và hệ thống Bưu Điện được thiết lập
vào năm 1871. Năm sau, có đường xe lửa nối dài thủ đô Tokyo
và hải cảng Yokohama cách đó 19 dậm. Chính quyền mới cũng cho
xây dựng các kỹ nghệ "kiểu mẫu" tại nhiều nơi, khai
thác hầm mỏ, lập ra các xưởng vũ khí để không phải mua
của nước ngoài. Kỹ nghệ đóng tầu cũng được bắt đầu
với tầm cỡ nhỏ đồng thời với các kỹ nghệ se sợi và
dệt lụa, kỹ nghệ làm gạch ngói và làm thủy tinh. Một số
kỹ nghệ nhẹ khác cũng bắt đầu hoạt động.

Các thập niên đầu của thời kỳ Minh Trị là thời gian học
hỏi Tây Phương, giống như ngàn năm về trước, người Nhật
Bản đã học hỏi Văn Hóa và Văn Minh Trung Hoa, nhưng lần này,
tiến trình học tập nhanh hơn và có hệ thống hơn. Vài nhà
lãnh đạo của chính quyền mới đã từng đi nước ngoài
trước năm 1868, nay cũng ra khỏi nước để quan sát và học
tập. Từ năm 1871 tới năm 1873, chính lãnh tụ Iwakura đã dẫn
một phái đoàn gồm quá nửa các chính khách hàng đầu, thực
hiện một chuyến công du, trước tiên tới Hoa Kỳ, rồi sau qua
một số nước phương Tây để thuyết phục họ sửa đổi các
hiệp ước bất công, đã áp đặt lên chính quyền Tokugawa.
Chuyến công du này tuy không thành công nhưng các chính khách
Nhật Bản vào thời đó đã thấy tận mắt, nghe tận tai các
điều tiến bộ của nước ngoài.

Người Nhật Bản đã không chọn hẳn một quốc gia nào làm
khuôn mẫu, mà học lấy những gì hay nhất của từng quốc gia.
Các sinh viên, kể cả nữ giới, đã được tuyển chọn cẩn
thận căn cứ vào khả năng thực sự rồi được gửi ra nước
ngoài, bởi vì Thế Giới là một ngôi trường học bao la. Các
du học sinh được phân phối học những gì, học ở đâu, và
học làm sao để sau này có thể mang những điều hiểu biết,
trở về quê hương, làm thay đổi đời sống tại Nhật Bản.
Những nơi du học đều rất hấp dẫn đối với tinh thần ham
học của người Nhật: nước Anh về Hải Quân và Hàng Hải
Thương Thuyền, nước Pháp về Luật Pháp và Tổ Chức Chính
Quyền Địa Phương, nước Đức về Quân Đội và Y Khoa, còn
Hoa Kỳ được chú ý về cách khai thác Thương Mại.

Chính quyền mới lúc đầu cũng thuê mướn các chuyên viên tây
phương với lương bổng thật cao vì Nhật Bản không phải là
nơi hấp dẫn để sinh sống. Từ Hoa Kỳ, hàng trăm nhà truyền
giáo đã tới Nhật Bản dạy tiếng Anh miễn phí và cũng phụ
trách các phạm vi khác. Các giáo sĩ Tin Lành này đã dựng nên
nhiều trường học, nhưng nhân viên của các cơ sở giáo dục
cũng như các cơ quan khác đã bị thay thế nhanh chóng bởi các
sinh viên được huấn luyện do chính các nhà truyền giáo hay
bởi các sinh viên du học trở về. Vì thế, tới cuối thế kỷ
19, không còn chuyên viên ngoại quốc nào tại Nhật Bản, trừ
phạm vi giảng dạy ngoại ngữ.

<center><img
src="https://sphotos-a-ams.xx.fbcdn.net/hphotos-prn2/s720x720/1186347_531357040265382_608355430_n.jpg"
width="500" /></center>
<center><em>Nhà biên khảo Fukuzawa Yukichi</em></center>


Các sách học và các công trình khảo cứu của Tây Phương cũng
được phiên dịch sang tiếng Nhật, đồng thời với các công
trình biên khảo của các nhà bác văn người Nhật giỏi về
Tây Phương. Nhà biên khảo lừng lanh nhất là Fukuzawa Yukichi,
người đã từng qua phương Tây nhiều lần kể từ năm 1860,
đã viết rất nhiều sách, chẳng hạn như cuốn "Tình Trạng
Tây Phương" (Seiyo Jijo). Chính ông Yukichi cũng đã lập nên
một cơ sở giáo dục tư rất uy tín, để sau này trở thành
Đại Học Keio lừng danh.



Các nhà lãnh đạo mới của nước Nhật cũng chú ý đến nền
giáo dục phổ thông. Bộ Giáo Dục được lập nên vào năm 1871
để quản trị các trường học từ bậc Tiểu Học đến Đại
Học. Trong thập niên 1870 và vào các năm đầu của thập niên
1880, toàn thể nước Nhật Bản sôi động trong việc học hỏi
các nước Tây Phương và sự kiện này được gọi là "Khai
Hóa Văn Minh" (Bummei Kaika). Trong giai đoạn này, tinh thần "Võ
Sĩ Đạo" của người Nhật Bản đã được xử dụng đúng
cách vào việc xây dựng một quốc gia tân tiến, ngang hàng với
các nước phương tây.

Phạm Văn Tuấn

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20130826/pham-van-tuan-nuoc-nhat-thoi-ky-dau-minh-tri),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!