chúng ta hay tự hào nhất là quan hệ giữa người và người
vốn được cho là lúc nào cũng ăm ắp tình nghĩa. Điều đó
nhất định là đúng. Nhưng chỉ đúng trong bình diện cá nhân
với cá nhân. Ở một bình diện khác, bình diện quan hệ
được thiết chế hóa với tư cách tổ chức, nghĩa là được
nhìn từ góc độ chính trị học và xã hội học, xã hội
Việt Nam lại cũng không thiếu khuyết tật, trong đó, quan
trọng nhất là: <em><strong>nó thiếu hẳn kích thước dân
sự</strong></em>.
Nói như vậy cũng có nghĩa là, chúng ta cần phân biệt hai bình
diện của quan hệ: phi-thiết chế (noninstitutionalized) và thiết
chế hóa (institutionalized).
Phi-thiết chế là những quan hệ hoàn toàn có tính chất cá
nhân và ngẫu nhiên, ví dụ, trong quan hệ bạn bè: chúng ta chơi
thân với một số người, thường xuyên gặp gỡ họ để
chuyện trò hoặc nhậu nhẹt, hoặc trong quan hệ láng giềng:
thỉnh thoảng chúng ta ghé nhà nhau, tán dóc hay giúp đỡ nhau
chuyện này chuyện nọ. Những quan hệ phi-thiết chế ấy ở
đâu cũng có, tuy mỗi nơi có những sắc thái khác nhau. Chẳng
hạn, ở Việt Nam, hàng xóm có thể chạy qua chạy lại nhà nhau
bất kể giờ giấc; ở Tây phương, ngược lại, thường, thứ
nhất, cần có hẹn trước; thứ hai, không ngồi quá lâu; và
thứ ba, không nên trố mắt hay chõ miệng vào đời sống riêng
tư của nhau.
Quan hệ được thiết chế hóa là những quan hệ được biến
thành tổ chức. Có hai loại tổ chức chính: tư (private) và
công (public).
Tư, có hai hình thức chính: gia đình và chỗ làm. Gia
đình rõ ràng là một quan hệ được thiết chế hóa, ở đó,
mọi người nối kết với nhau theo hai nguyên tắc chính: huyết
thống và tình nghĩa. Đây là quan hệ căn bản không những cho
sự sinh tồn mà còn cho cả việc giáo dục, đặc biệt, việc
xã hội hóa của từng cá nhân. Những bài học đầu tiên, từ
những bài học về ngôn ngữ đến những bài học về nghệ
thuật ứng xử của nhân loại bao giờ cũng được thụ đắc
từ gia đình. Chỗ làm, hoặc là công sở hoặc là xí nghiệp
hay hiệu buôn, v.v... là một hình thức khác của quan hệ tư,
ở đó, nguyên tắc chính để nối kết mọi người là lợi
nhuận: mỗi người một công việc khác nhau với những khả
năng và bổn phận khác nhau, nhưng tất cả đều giống nhau ở
một điểm: vì lợi nhuận.
Thiết chế quan hệ công thì chỉ có một: chính trị. Đó là
quan hệ giữa cá nhân và chính phủ. Cá nhân, bất cứ là cá
nhân nào, dù lớn hay nhỏ, giàu hay nghèo, tốt hay xấu, tất
cả đều gắn chặt trong mối quan hệ với nhà nước. Luật
pháp áp dụng cho mọi người. Thuế má cũng áp dụng cho mọi
người. Nguyên tắc nối kết mọi người trong lãnh vực này
chủ yếu là quyền lực.
Ngoài các thiết chế quan hệ vừa kể, còn gì
nữa không? Một số người có thể nói: ở Việt Nam còn có
một tổ chức quan hệ khác: đó là làng. Làng, ở Việt Nam, ít
nhất từ góc nhìn của các nhà Văn hóa học, là một đơn vị
nằm giữa gia đình và đất nước. Quan hệ giữa người với
người trong làng cũng được thiết chế hóa với những sinh
hoạt và những tôn ti nhất định. Đành là đúng. Nhưng ở
đây có hai vấn đề: Thứ nhất, cái thiết chế trong làng chủ
yếu mô phỏng theo thiết chế của nhà nước, cũng là một hệ
thống đẳng cấp nghiêm ngặt. Nhiều người hay nói đến tính
chất dân chủ trong văn hóa làng ngày xưa. Nhưng chắc chắn đó
không phải là thứ dân chủ của những kẻ cùng đinh. Thứ hai,
quan trọng hơn, cấu trúc và văn hóa làng ấy chỉ còn là một
hoài niệm. Làng, hiểu theo nghĩa truyền thống, đã biến mất
ở Việt Nam hiện nay.
Thành ra, ở Việt Nam bây giờ, quanh đi quẩn lại, mọi quan hệ
giữa người và người chỉ giới hạn trong ba thiết chế
chính: gia đình, nơi làm việc và nhà nước; với ba kích
thước chính: tình nghĩa, lợi nhuận và quyền lực.
Nhưng như vậy đã đủ chưa?
Chắc chắn là chưa đủ.
Các nhà nghiên cứu xã hội học về di dân, nhất là các cộng
đồng di dân mới, trong đó có cộng đồng người Việt ở
hải ngoại, đều đi đến nhận định này: đời sống của đa
số, nói chung, khá nghèo nàn. Trong khi phần lớn người bản
xứ, ngoài gia đình và công việc, thường tham gia tích cực vào
các sinh hoạt tập thể như hội đoàn, từ hội đoàn xã hội
đến các hội đoàn tôn giáo, hoặc ít nhất, các câu lạc bộ,
kể cả câu lạc bộ của các "fans" một môn thể thao nào
đó, các cộng đồng di dân thường chỉ biết gia đình. Đi làm
xong thì về với gia đình. Hết. Nếu tham gia vào sinh hoạt tập
thể thì cũng chỉ giới hạn trong các đoàn thể chính trị,
nghĩa là ít nhiều quan hệ với nhà nước.
Hiện tượng đó nổi rõ ở cộng đồng người Việt ở hải
ngoại nhưng không phải không có ở Việt Nam, nếu không muốn
nói, nó chỉ là hiện tượng kéo dài của một tập quán đã
có ở Việt Nam: Chúng ta chưa có các sinh hoạt mang tính xã
hội.
Nói chưa, thật ra, không đúng. Trước đây thì có. Ở miền Nam
trước đây, những sinh hoạt tập thể dựa trên nguyên tắc
phi-lợi nhuận và phi-quyền lực như vậy đã khá phổ biến,
ví dụ, thanh thiếu niên, ngoài phong trào Hướng Đạo, còn có
thể tham gia vào các sinh hoạt do các tôn giáo tổ chức. Hầu
như tôn giáo nào cũng có những hội đoàn như thế: Phật giáo
thì có đoàn thanh niên Phật tử; Công giáo thì có đoàn Hùng
tâm – Dũng chí, v.v...
Sau năm 1975, tất cả các sinh hoạt ấy đều bị nghiêm cấm.
Tất cả các sinh hoạt tập thể ngoài hai nguyên tắc lợi
nhuận và quyền lực cũng đều bị nghiêm cấm. Con người trở
thành bơ vơ.
Cái kích thước trong quan hệ bị nghiêm cấm ấy chính là kích
thước dân sự, một trong những kích thước căn bản và quan
trọng trong đời sống con người.
Thiếu nó, xã hội sẽ trở thành khuyết tật.
***********************************
Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(http://danluan.org/node/9503), một số đường liên kết và hình
ảnh có thể sai lệch. Mời độc giả ghé thăm Dân Luận để
xem bài viết hoàn chỉnh. Dân Luận có thể bị chặn tường
lửa ở Việt Nam, xin đọc hướng dẫn cách vượt tường lửa
tại đây (http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).
Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét