Dân Luận: Phạm Gia Minh - Kinh tế thị trường định hướng tri thức

Đề tài "kinh tế tri thức" trong khoảng hơn hai thập niên
trở lại đây đã thu hút sự quan tâm đặc biệt và được
bàn luận sôi nổi trên nhiều diễn đàn của giới học giả
cũng như phương tiện truyền thông đại chúng trong và ngoài
nước. Điều này đã góp phần cung cấp thông tin đa chiều,
đồng thời nâng cao nhận thức về một phương thức phát
triển mới của nhân loại – đó là việc sản sinh, truyền bá
nhân rộng và sử dụng tri thức để sáng tạo ra những giá
trị gia tăng của sản phẩm và dịch vụ đang trở nên một xu
hướng chủ đạo, chiếm tỷ trọng áp đảo trong đời sống
kinh tế thường nhật.

Tuy là một phương thức phát triển mới lấy tri thức khoa
học – công nghệ và hiểu biết về con người làm phương
tiện chủ đạo nhằm mục tiêu nâng cao hiệu quả sản xuất-
kinh doanh, nhưng kinh tế tri thức vẫn không nằm ngoài hai hình
thái kinh tế cơ bản, đó là Kinh tế Thị trường tự do và
Kinh tế dựa vào Nhà nước.

Có những nền kinh tế dựa vào Nhà nước chỉ trong một thời
gian tương đối ngắn đã đạt được tiến bộ vượt bậc
trong việc hiện đại hóa, phát triển nghiên cứu cơ bản và
đưa ứng dụng khoa học – công nghệ cao vào sản xuất, ví
dụ như một số " con Rồng Đông Á" nhưng nhìn chung, yếu
tố thị trường vẫn chiếm một tỷ lệ đáng kể ngay trong
các nền kinh tế này. Là một nền kinh tế do Nhà nước nắm
vai trò chủ đạo tuyệt đối, Liên Xô trước đây là ví dụ
thất bại của việc đưa tri thức khoa học- công nghệ vào
phát triển nền kinh tế bền vững phục vụ dân sinh do yếu
tố thị trường đã bị hạn chế tối đa. [1]

Yếu tố thể chế hay các " Luật chơi " thành
văn (quy định, luật lệ, nguyên tắc vận hành…) và bất
thành văn (lối suy nghĩ, hành xử, văn hóa, tập quán… )
được nhìn nhận như điều kiện đủ, khi kết
hợp với những điều kiện cần khác ví dụ như
chính sách giáo dục, nghiên cứu khoa học cơ bản và ứng dụng
công nghệ, nguồn tài chính v.v…sẽ góp phần kiến tạo nên
và duy trì một cách bền vững nền kinh tế của một quốc gia.
(Tuy là một khái niệm Logic Toán nhưng áp dụng trong cuộc sống
có thể hiểu một cách nôm na điều kiện Đủ là
điều kiện bắt buộc phải có và không thể thay
thế, còn điều kiện Cần tuy là cần đấy
nhưng không có nó vẫn có thể thay thế hoặc bổ
sung bằng những điều kiện khác để sự việc vẫn
diễn ra).

Trước đây Liên Xô đã có những trường đại học uy tín
quốc tế, viện nghiên cứu hàng đầu thế giới về một số
lĩnh vực cùng nguồn tài chính hùng hậu, đó chính là những
điều kiện cần cho một nền kinh tế tri thức.
Kinh tế thị trường (được hiểu như điều kiện
đủ) đóng vai trò như một phòng thí nghiệm khổng
lồ nơi mà các phương pháp tổ chức kinh doanh, công nghệ, kỹ
năng, trình độ học vấn và hệ thống nghiên cứu & phát
triển… (được hiểu như các điều kiện cần)
liên tục kết hợp, cạnh tranh khốc liệt để hoàn thiện và
cho ra đời những đổi mới cơ bản trong quá trình tiến hóa.
Thiếu điều kiện đủ do đường lối kế hoạch
hóa tập trung – quan liêu – bao cấp kéo dài hơn 70 năm, các
điều kiện cần mang tính kỹ thuật, dù rất hùng
hậu và phong phú vẫn không thể giúp nền kinh tế Liên Xô
thoát khỏi xu thế ngày một kém năng lực cạnh tranh so với
các quốc gia Phương Tây khác theo kinh tế thị trường tự do.
[2]

Khi đã nhìn nhận đúng vị trí của kinh tế tri thức trong
mối tương quan với hình thái phát triển theo kinh tế thị
trường, chúng ta sẽ thấy rõ nét hơn một thách thức kép
 đang đặt ra trước nền kinh tế Việt Nam, đó là vừa
phải hoàn thiện nền kinh tế thị trường vốn còn non yếu và
chưa chuẩn mực (do đang nỗ lực thoát thai từ nền kinh tế
Tập trung- Quan liêu – Bao cấp sang kinh tế thị trường) vừa
phải nâng cao nền tảng tri thức của nền kinh tế chuyển
đổi đó.

Một kinh nghiệm thực tế được rút ra từ các nền kinh tế
chuyển đổi và đã được các nhà lý luận của trường
phái kinh tế thể chế mới (the new economic institutionalism)
đúc kết thành bài bản đó là phải đánh giá đúng vai trò
hết sức quan trọng của khu vực dịch vụ giao dịch phục vụ
thị trường. [1]

Không thể bằng biện pháp " Big Bang" (vụ nổ lớn) để
chỉ trong một thời gian ngắn xóa bỏ độc quyền của các
doanh nghiệp Nhà nước mà lại không chuẩn bị chu đáo các
thiết chế thay thế và bổ sung phù hợp trên thị trường
(chẳng hạn như lập ra các doanh nghiệp có chức năng đảm
đương khối lượng khổng lồ các mối liên hệ, giao dịch mà
trước đây các doanh nghiệp Nhà nước vẫn dựa vào các Bộ
chủ quản thực hiện hay các cơ sở tái đào tạo nghề nghiệp
và sắp xếp việc làm, nơi tái định cư cho người lao động
khi thực hiện tái cơ cấu nền kinh tế v.v và v.v…).

Muốn có những bước đột phá hoặc để đạt được một
số tiến bộ công nghệ phục vụ sản xuất hẳn là không thể
thiếu các thiết chế tài chính như "Quỹ đầu tư rủi
ro" (Venture Capital - một nước hơn 20 triệu dân như Đài
Loan nhưng có tới hơn 800 quỹ đầu tư rủi ro!), hay "Vườn
ươm công nghệ cao v.v…"cùng với những quy chế khuyến
khích mạnh mẽ khác mang tính thiết thực chứ không hình thức
và xa rời thực tế như chúng ta đang làm hiện nay. Một khi sự
sáng tạo được "cởi trói" bởi thể chế phù hợp sẽ
xuất hiện những hình thức liên kết rất hiệu quả và phong
phú giữa nhà nghiên cứu và nhà sản xuất. Bấy lâu nay chúng
ta đang tự " trói" mình bằng những giáo điều về nền kinh
tế quan liêu- bao cấp, bằng tư duy " tiểu nông" cùng sự
thiếu hiểu biết nền kinh tế thị trường cạnh tranh trong xu
thế toàn cầu hóa và còn bởi thái độ bỡ ngỡ, rụt rè
trước những quy luật mới hình thành của chính nền kinh tế
tri thức.

Nếu như trước đây hai thập niên tri thức thường được
nhìn nhận như những tài sản trong kho tàng của từng doanh
nghiệp, từng quốc gia hay nhân loại thì ngày nay trong " thời
đại bùng nổ của thông tin và truyền thông", bên cạnh
những giá trị bất biến, tri thức ngày càng mang tính động,
giống như một dòng chảy, một quá trình luôn tự đổi mới,
tự cập nhật, đào thải và không hề ngưng đọng. [3] Và dòng
chảy đó có mạnh mẽ hay không lại còn phụ thuộc vào việc
có nhiều giọt nước (là các sáng kiến cá nhân) và tia nước
nhỏ (là những ý tưởng mới của tập thể, nhóm người cùng
chí hướng, sở thích) hợp lưu được hay không. Các nhà nghiên
cứu Nhật bản đã chỉ ra quy luật mà từng giọt nước hợp
thành tia nước qua quy trình mà theo đó tri thức" ẩn" của
từng cá nhân qua tương tác với nhau mà hình thành nên tri thức
"hiện" của tập thể. Nền tảng truyền thông đa phương
tiện Internet với chi phí thấp ngày nay là phương tiện hữu
ích để tri thức của các cá nhân, tập thể hay rộng hơn là
cả cộng đồng không phân biệt chủng tộc hay quốc gia có môi
trường để hợp lưu, tạo nên sự thay đổi về chất của
hiện tượng "hợp trồi".

Như vậy tri thức của một doanh nghiệp không hẳn chỉ hình
thành do những thành viên của doanh nghiệp đó tạo nên mà còn
có thể là kết quả của quá trình "hợp lưu" trên mạng
Internet hay sự tương tác "ngoài luồng" với muôn vàn tác
nhân bên ngoài khác. Không gian sáng tạo trong thời đại của
kinh tế tri thức đã được mở rộng gần như là vô biên và
đi kèm với nó là yêu cầu giải phóng con người khỏi những
định kiến và cấm kỵ về sự khác biệt. Những thể chế
chính trị và kinh tế nào phù hợp với tính chất lan tỏa và
dân chủ hóa tri thức của thời đại thông tin hẳn sẽ tạo ra
tiền đề quan trọng (cũng chính là điều kiện
đủ) cho sự hình thành và vươn lên bền vững của
nền kinh tế tri thức ở các quốc gia đó.

Trong cuốn sách "Chiếc xe Lexus và cây Ô Liu" Thomas Friedman -
nhà báo Mỹ hai lần đoạt giải Pulitzer cao quý - đã nhìn nhận
thế giới của chúng ta ngày nay như một mặt phẳng mà trên
đó không tồn tại những bức tường ngăn cách sự chuyển
dịch của dòng vốn, lao động, thông tin và thế giới đã trở
nên nhỏ hẹp như một "ngôi làng toàn cầu". [4]

Nhìn bên ngoài, có lẽ Thomas Friedman đã đúng nhưng đi sâu
để tìm hiểu những quy luật mới hình thành trong nền kinh tế
tri thức thì dường như cái thế giới "phẳng" của chúng ta
lại đang "nghiêng" - một mặt phẳng nghiêng theo lối mà dân
gian vẫn gọi là "nước chảy chỗ trũng". Rõ ràng trên
thực tế, quốc gia nào có thể chế chính trị - xã hội và
kinh tế hấp dẫn, văn minh – dân chủ thì vốn đầu tư, nhân
tài vẫn có xu hướng ùn ùn kéo đến.

Thật chính xác khi Ngân hàng Thế giới đã nhận định thể
chế mới chính là yếu tố quan trọng hàng đầu quyết định
sự thịnh vượng hay suy tàn của một đất nước. Số liệu
thống kế qua nhiều năm trên cả trăm quốc gia cho thấy những
thể chế dân chủ mang tính dung nạp (inclusive), tạo cơ hội cho
người dân được bày tỏ nguyện vọng dù là khác biệt,
đồng thời được tham gia tự nguyện vào các sinh hoạt của
cộng đồng thường đem lại sự phát triển hưng thịnh và
bền vững. Ngược lại những thế chế thiếu dân chủ mang
tính loại trừ (exclusive) nơi mà người dân bị đứng ngoài
quá trình ra quyết định liên quan tới vận mệnh của chính
họ thường phải đối mặt với mất ổn định tiềm tàng,
nhiều khi bộc phát thành bạo loạn và suy thoái. Tài sản thể
chế khi phù hợp sẽ là động lực phát triển nhưng nếu không
nó sẽ là gông cùm kìm hãm cả xã hội. [5, 6]

Để có được môi trường thể chế thuận lợi cho sự hình
thành và phát triển bền vững một nền kinh tế thị trường
văn minh định hướng tri thức ở Việt Nam thiết nghĩ cần chú
trọng nâng cao tính "tri thức" ở cả 3 phương diện sau
đây:

<blockquote> - Phương diện quản lý, điều hành kinh tế
vĩ mô. Ở phương diện này các nhà hoạch định chính
sách phải cập nhật có chọn lọc những tri thức toàn diện
về định hướng phát triển kinh tế tri thức trên thế giới,
đồng thời nghiên cứu phương án phù hợp với thực tiễn và
đặc điểm Việt Nam.

Xin đơn cử một ví dụ: trong một thời gian dài các cấp ở
trung ương và địa phương ra sức thu hút đầu tư nước ngoài
kể các ngành sử dụng nhiều tài nguyên và năng lượng điện
như sản xuất sắt, thép, bô xit, xi măng, thủy tinh v.v…trong
khi đó trình độ tổ chức sản xuất và quản lý kinh tế của
ta còn hạn chế và yếu kém từ khâu thiết kế, lựa chọn
công nghệ, thiết bị dẫn đến hậu quả là tỷ trọng chi phí
điện năng trong cơ cấu giá thành 1 đơn vị sản xuất của
Việt Nam cao gấp từ 3 -4 lần các nước tiên tiến, cụ thể
là gấp 4 lần Hàn Quốc. Hậu quả nhãn tiền là cơ cấu nền
kinh tế Việt Nam hiện nay mang nặng tính chất gia công và sử
dụng tài nguyên thiên nhiên – một xu hướng đi ngược với
sự hình thành kinh tế tri thức. [7]

Trong tương lai, để theo kịp với thế giới chúng ta sẽ phải
chú trọng phát triển các ngành công nghệ cao nhưng với khả
năng tài chính còn hạn hẹp thì việc hoạch định một chiến
lược phù hợp sẽ là bảo đảm tới 50% thành công. Gần đây
trong chuyến thăm Pháp và Đức, được gặp một nhà khoa học
gốc Việt từng làm chủ biên cho cuốn "Cẩm nang công nghệ
Nano. Lý thuyết và ứng dụng" của trường Đại học Stanford
xuất bản năm 2010, và cuốn "Những ứng dụng công nghệ Nano
trong lực lượng NATO", [8] tôi đã nhận được những lời
khuyên thực tế rằng Việt Nam cần cử lực lượng trẻ, tài
năng sang các trung tâm Nano ở Phương Tây, Nhật Bản để học
hỏi và xây dựng lực lượng lâu dài nhưng hãy ưu tiên Thung
lũng Silicon ở…. Israel vì những ưu việt hơn hẳn của nó! Và
hãy chú trọng phát triển nghiên cứu ứng dụng trong hai lĩnh
vực mà Việt Nam có lợi thế cạnh tranh và yêu cầu ít vốn
hơn nhiều lĩnh vực khác đó là Nông nghiệp và Y tế, trên cơ
sở liên kết chặt chẽ với các trung tâm lý thuyết mạnh ở
các nước phát triển.

- Phương diện doanh nghiệp. Ở phương diện này vấn
đề đổi mới công nghệ và phương pháp sản xuất mang tính
sống còn trong quá trình cạnh tranh và hội nhập quốc tế (sau
khi Việt Nam ra nhập Hiệp định Xuyên Thái bình dương TPP vấn
đề này sẽ càng trở nên bức thiết. Quyết định gần đây
của Chính phủ Hoa Kỳ trao việc thanh tra cá da trơn từ Cơ quan
quản lý Dược phẩm và Thực phẩm sang Bộ Nông nghiệp với
Điều luật mới về Tiêu chuẩn Kỹ thuật là một minh chứng
cho thấy chúng ta không thể lảng tránh những đòi hỏi, cho dù
là thiếu khách quan và có mục đích bảo hộ xuất phát từ
những nền kinh tế tri thức ở các quốc gia khác). Từng doanh
nghiệp phải nhận thức được quy luật - ngày nay tri thức
không còn là cái gì tĩnh tại mà là dòng chảy liên tục. Hãy
tạo ra trong doanh nghiệp bầu không khí dân chủ, cởi mở và
hào hứng để kiến thức " ẩn" của từng cá nhân có dịp
tương tác với nhau và với thế giới bên ngoài, góp phần hình
thành nên kiến thức "hiện" giúp doanh nghiệp liên tục sáng
tạo, đổi mới.

- Phương diện lưu thông và dịch vụ giao dịch phục vụ
thị trường. Đây là điểm yếu của nền kinh tế đang
chuyển đổi của Việt Nam. Nhiệm vụ "kép " phải
đồng thời thực hiện là tạo nên "hạ tầng cơ sở
mềm" cho nền kinh tế thị trường ở Việt Nam tức là
những định chế phù hợp có chức năng hỗ trợ và bảo vệ
nhà sản xuất, người tiêu dùng, người sử dụng lao động
cũng như người lao động và đồng thời thiết lập nên những
"vườn ươm" ý tưởng và công nghệ cao cho nền kinh
tế tri thức. Thiết nghĩ nếu Trung Quốc đã thành công khi học
hỏi kinh nghiệm Hồng Kông trong lĩnh vực này thì ngày nay chúng
ta có thêm nhiều tấm gương để tham khảo khác như Singapore,
Hàn Quốc, Đài Loan hay Israel v.v. [2]

</blockquote> Gần đây dư luận đang bàn luận sôi nổi về chủ
trương giảm 100.000 biên chế nhà nước từ nay cho tới năm
2020. Nếu so sánh cơ cấu chi phí sản phẩm, dịch vụ và năng
suất lao động của nền kinh tế Việt Nam với các nước đang
phát triển trung bình khác trên thế giới,ví dụ như Thái Lan,
chúng ta sẽ thấy quyết định trên là điều khó tránh khỏi,
thậm chí có phần còn hơi " dè dặt". Với bộ máy hành
chính cồng kềnh, hiệu năng chưa cao (chủ yếu là do nhà nước
còn kiêm nhiệm chức năng giao dịch thị trường nhằm phục
vụ khối doanh nghiệp nhà nước chiếm tỷ trọng cao trong nền
kinh tế có độ chuyên môn hóa và hội nhập ngày càng gia tăng)
và một số lượng nhân sự không nhỏ hoạt động trong các
bộ máy chính trị- xã hội song hành không trực tiếp sản
xuất hay làm dịch vụ nhưng vẫn nhận lương từ ngân sách
đồng thời vẫn sử dụng các nguồn lực và tài nguyên khác
của nền kinh tế thì giá thành của mỗi sản phẩm và dịch
vụ của nền kinh tế Việt Nam đang bị "đội" lên rất
nhiều (đó là chưa kể tới vấn nạn lãng phí tài nguyên, vốn
đầu tư, quỹ thời gian và tham nhũng!).

Một khi chúng ta chưa thay đổi tư duy về cải cách thể chế
mà vẫn tiếp tục bắt Nhà nước phải "bao sân" cho các
doanh nghiệp độc quyền như hiện nay, dù có muốn giảm biên
chế thì bộ máy hành chính vẫn sẽ tiếp tục phình to thêm
trước nhu cầu bức thiết phải thực hiện các giao dịch thị
trường ngày càng phong phú, đa dạng và phức tạp.

Chỉ có một giải pháp tuy đơn giản nhưng hợp lý và hiệu
quả đó là chuyển dần (có đào tạo lại) lực lượng lao
động dư thừa từ bộ máy hành chính và những tổ chức chính
trị- xã hội song hành sang các ngành dịch vụ giao dịch phục
vụ thị trường và tiến hành từng bước thí điểm xã hội
hóa một số dịch vụ công. Nước Mỹ có tới hơn 50% GDP là do
khu vực dịch vụ đem lại và có tới hơn 43% lực lượng lao
động làm việc trong lĩnh vực này. Ở Việt Nam chắc chắn con
số này còn thấp hơn rất nhiều và đây là lãnh địa còn có
thể gặt hái được thành công. [2]

Kết quả thu được là một bộ máy hành chính và cơ cấu
chính trị - xã hội gọn nhẹ nhưng có hiệu năng, một nền
kinh tế có khu vực dịch vụ giao dịch phục vụ thị trường
phát triển đồng thời mang tính cạnh tranh cao do giảm thiểu
chi phí phi sản xuất. Những công chức nhà nước được bố
trí điều chuyển sang khu vực dịch vụ giao dịch sẽ có thu
nhập lành mạnh hơn cho bản thân, xã hội sẽ tránh được
những căng thẳng hoặc gánh nặng về an sinh khi có hàng trăm
ngàn người bị ra khỏi biên chế mà không có việc làm thay
thế.

Trên phương diện vĩ mô, bố trí lao động theo hướng như
vậy cũng là chú trọng nâng cao tính tri thức và nhân văn của
nền kinh tế.

Kinh tế thị trường định hướng tri thức là một thực
tiễn khách quan đang lừng lững đến gần dù chúng ta có muốn
hay không muốn.

Cũng như ứng phó với một con ngựa hay nhưng khó tính, ai đủ
nhẫn nại, sự tinh nhanh và dũng cảm sẽ là người làm chủ
được nó để "mã đáo thành công".

Thăng Long- HN những ngày đầu năm Giáp Ngọ 2014.

Phạm Gia Minh

____________________

[1] Li Tan. Nghịch lý của chiến lược đuổi kịp. Tư duy
lại mô hình phát triển kinh tế dựa vào nhà nước. NXB
Trẻ.2008.

[2] Phạm Gia Minh. Tản mạn chuyện Liên Xô, Trung Quốc và
Việt Nam.

<a href="http://viet-studies.info/kinhte/PGMinh_TanManPhanI.htm">
http://viet-studies.info/kinhte/PGMinh_TanManPhanI.htm</a>

<a href="http://viet-studies.info/kinhte/PGMinh_TanManPhanII.htm">
http://viet-studies.info/kinhte/PGMinh_TanManPhanII.htm</a>

<a href="http://viet-studies.info/kinhte/PGMinh_TanManPhanIII.htm">
http://viet-studies.info/kinhte/PGMinh_TanManPhanIII.htm</a>

[3] Ikujiro Nonaka, Ryoko Toyama, Toru Hirata. Quản trị dựa vào
tri thức.Lý thuyết mới nhất về "quản trị dựa vào tri
thức" (Knowledge-based Management). Con đường hình thành các doanh
nghiệp sáng tạo và nền kinh tế tri thức. NXB Thời đại, DT
Books, PACE (Tủ sách doanh trí).

[4] Thomas L. Friedman. Chiếc Lexus và cây Ô Liu. The Lexus and
the Olive Tree. Toàn Cầu hóa là gì? NXB Khoa học xã hội.2005.

[5] Daron Acemoglu và James A. Robinson. Tại sao các quốc gia
thất bại. Nguồn gốc của Quyền lực, Thịnh vượng và Nghèo
đói. NXB Trẻ 2013.

[6] Phạm Gia Minh.
http://www.tuanvietnam.net/2010-01-08-the-che-gong-cum-va-tai-san

[7] <a
href="http://www.baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/hoan-dien-hat-nhan-kinh-te-phuc-hoi-van-con-du-dien-3000548/">
http://www.baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/hoan-dien-hat-nhan-kinh-te-phuc-hoi-van-con-du-dien-3000548/</a>

[8] http://www.researchgate.net/profile/Vu_Binh2/

<a
href="http://www.theeuropeanlibrary.org/tel4/record/1000098069192?subject-id=~1000000132977&subject=~nanotechnologie">
http://www.theeuropeanlibrary.org/tel4/record/1000098069192?subject-id=~1000000132977&subject=~nanotechnologie</a>

Tác giả gửi cho viet-studies ngày 14-2-14

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20140216/pham-gia-minh-kinh-te-thi-truong-dinh-huong-tri-thuc),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Dân Luận

Pages

Phạm Gia Minh - Kinh tế thị trường định hướng tri thức

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét