Dân Luận: Mai Thái Lĩnh - Phải chăng Marx và Engels đã “xét lại” vào lúc cuối đời?

<blockquote>Ở các nước Á Đông chịu ảnh hưởng của Nho giáo
– đặc biệt là ở Trung Hoa và Việt Nam, từ hàng ngàn năm nay
đã hình thành một thói quen của tầng lớp kẻ sĩ: để xét
lại học thuyết của một nhà tư tưởng đã lỡ được
"phong thánh", thay vì phê phán trực tiếp, người ta thường
tìm cách lục lọi trong những phát biểu của vị thánh đó
một vài ý kiến để làm chỗ tựa và tìm cách diễn giải
học thuyết đó theo một cách mới. Ví như dưới thời nhà
Tống, các nhà nho đã diễn giải học thuyết của Khổng Tử
theo hai cách khác nhau, làm phát sinh hai trường phái: Lý học
của Chu Hi và Tâm học của Vương Thủ Nhân (tức Vương Dương
Minh).

Cái thói quen ấy ngày nay được lặp lại trong những trí thức
đã từng coi Marx như một nhà "minh triết" vĩ đại và chủ
nghĩa Marx như con đường duy nhất đi đến chân lý. Thế nhưng,
trong thời đại ngày nay, người ta có thể diễn giải các học
thuyết một cách dễ dãi, tùy tiện như thế hay không? Nhất là
trong trường hợp của chủ nghĩa Marx – một học thuyết gắn
liền với thực tiễn xã hội và được diễn đạt bằng một
thứ ngôn ngữ gần với ngôn ngữ của khoa học xã hội hiện
đại chứ không phải bằng những câu chữ ngắn gọn, mơ hồ,
đa nghĩa theo kiểu Kinh Dịch hay Đạo Đức Kinh.

Bài viết này chỉ nhằm mổ xẻ một vấn đề được dấy lên
trong vài năm gần đây trong giới trí thức nước ta:
phải chăng vào lúc cuối đời, Marx và Engels đã "xét
lại" chủ thuyết của chính mình?
</blockquote>

Thật ra, quan niệm cho rằng "Marx và Engels vào lúc cuối đời
đã chủ trương xét lại" không xuất phát từ một công trình
nghiên cứu của người Việt, mà bắt nguồn từ một tác phẩm
của Tân Tử Lăng - một đại tá quân đội hồi hưu ở Trung
Hoa lục địa, được xuất bản lần đầu tại Hong Kong vào
tháng 7 năm 2007. Vào năm 2009, Thông Tấn Xã Việt Nam đã cho
dịch và xuất bản cuốn sách này, lấy nhan đề là Mao Trạch
Đông ngàn năm công tội. Vì cuốn sách chưa được Đảng Cộng
sản Trung Quốc chính thức công nhận, bản dịch này chỉ
được phát hành dưới dạng "lưu hành nội bộ" - chủ yếu
dành cho các cán bộ trung và cao cấp của Đảng Cộng sản
Việt Nam đọc để "tham khảo". Vào tháng 5 năm 2010, một
ấn bản điện tử của bản dịch này đã được đưa lên
mạng Internet và từ đó đến nay, tác phẩm của Tân Tử Lăng
đã có ảnh hưởng đáng kể đến một số độc giả người
Việt – nhất là các đảng viên cộng sản và giới trí thức
trong nước.[1]

Điều đáng nói là ngoài những tư liệu về tình hình Trung
Quốc, cuốn sách còn chứa đựng một phần lý luận về chủ
nghĩa Marx và trào lưu dân chủ-xã hội trên thế giới. Bên
cạnh những kiến thức đúng đắn và có ý nghĩa tích cực,
cuốn sách cũng chứa đựng nhiều kiến thức sai lệch, không
bảo đảm tính khoa học, vì vậy đã gây ra nhiều ngộ nhận,
nhất là trong những người không có điều kiện nghiên cứu
trực tiếp các tài liệu của trào lưu dân chủ-xã hội châu
Âu.

Theo tác giả Tân Tử Lăng trong <a
href="http://www.viet-studies.info/kinhte/MaoTrachDong_NganNamCongToi.htm">Mao
Trạch Đông ngàn năm công tội</a>, vào cuối đời, Engels đã
từ bỏ mục tiêu "chủ nghĩa cộng sản". Ông viết
như sau: "Chẳng có mục tiêu cao đẹp của "chủ nghĩa
cộng sản" nào hết, đây là một mệnh đề do người sáng
lập Chủ nghĩa Mác nêu ra hồi trẻ và đã từ bỏ vào những
năm cuối đời. Tháng 10-1847, Ăngghen viết tác phẩm "Nguyên
lý chủ nghĩa cộng sản" phác hoạ ước mơ của chàng trai 27
tuổi về một xã hội lý tưởng trong tương lai. Ngày 11-5-1893
khi 73 tuổi, nói chuyện với phóng viên báo Pháp "Le Figaro",
Ăngghen đã phủ định mô hình xã hội tương lai do mình thiết
kế hồi trẻ." (TTL, tr. 10)

Sau khi đã trích dẫn Lời nói đầu của Engels (viết ngày
6-3-1895, nhân dịp xuất bản cuốn Đấu tranh giai cấp ở Pháp
của Karl Marx), Tân Tử Lăng viết tiếp: "Ngày 5-8-1895,
không đầy 5 tháng sau khi đưa ra những ý kiến trên, Ăngghen qua
đời. Nếu như cái quan định luận, thì đây là những ý kiến
cuối cùng của Ăngghen về sách lược cách mạng của các
nước châu Âu. Ông hy vọng thông qua cuộc đấu tranh hợp pháp
của giai cấp công nhân giành được chính quyền, bảo lưu
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, quá độ hoà bình
lên chủ nghĩa xã hội. Phải nói đây là di ngôn cuối cùng
của Ăngghen đối với phong trào xã hội chủ nghĩa ở các
nước châu Âu, là sự sửa đổi quan trọng đối với "sách
lược cũ" trong "Tuyên ngôn Đảng cộng sản". Như vậy,
trong tác phẩm của Mác và Ăng-ghen có hai con đường xã hội
chủ nghĩa: con đường chủ nghĩa xã hội bạo lực và con
đường chủ nghĩa xã hội dân chủ. (…) Mác và Ăngghen những
năm cuối đời càng ngả sang con đường quá độ hoà bình. Coi
cách mạng bạo lực là con đường chính thống duy nhất để
thực hiện chủ nghĩa xã hội là trái với bản ý của Mác và
Ăngghen." (TTL, tr. 274)

Ở đây có hai ý kiến cần làm rõ: (1) Marx và Engels có hoàn
toàn từ bỏ con đường cách mạng bạo lực để ngả sang con
đường quá độ hòa bình hay không? (2) Marx và Engels có từ bỏ
mục tiêu cuối cùng (tức là chủ nghĩa cộng sản) hay không?

<h2>1) Phải chăng Marx và Engels từ bỏ con đường cách mạng
bạo lực?</h2>

a) Marx và Engels có ủng hộ phái Lassalle hay không?

Tân Tử Lăng viết:

<blockquote>"Sau khi được công bố năm 1848, "Tuyên ngôn Đảng
Cộng sản" tuy đã làm chấn động tầng lớp thống trị các
nước châu Âu, nhưng không được quần chúng nhân dân tiếp
nhận rộng rãi. Sau này ôn lại tình hình lúc ấy, Ăngghen nói:
"Tuyên ngôn tuy được dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp và
nhiều thứ tiếng, nhưng nó không ảnh hưởng gì tới các dân
tộc khác". "Từ năm 1852 khi người cộng sản Koren bị kết
án đã kết thúc giai đoạn đầu của phong trào công nhân độc
lập Đức". Từ đó đã đánh dấu chấm hết giai đoạn đầu
của phong trào công nhân Đức dưới ngọn cờ chủ nghĩa cộng
sản.

Sau thất bại của cách mạng Châu Âu năm 1849, Chủ nghĩa xã
hội ở Đức chỉ có thể tồn tại bí mật. Đến năm 1862,
học trò của Mác là Lassall mới nêu ngọn cờ xã hội chủ
nghĩa. Như chúng ta đã thấy, Chủ nghĩa xã hội của Lassall
rất ôn hoà. Nhưng sự xuất hiện của nó trên vũ đài lại
đánh dấu khởi điểm phát triển chủ nghĩa xã hội Đức giai
đoạn 2. (…)

Để thay đổi tình trạng lý luận cao siêu ít người theo kịp,
ngày 17-11-1852, Mác và Ăngghen đã giải tán Đồng minh những
người cộng sản, hai ông không thành lập Đảng Cộng sản, mà
chuyển sang ủng hộ phong trào xã hội chủ nghĩa ôn hoà của
Lassall. Đây là chuyển biến lớn của Mác và Ăngghen về chính
trị, từ người cộng sản sang người dân chủ xã hội. Dưới
sự chỉ đạo của hai ông, tháng 8-1869, Đảng Dân chủ Xã hội
Đức - chính đảng xã hội chủ nghĩa đầu tiên trên thế
giới - ra đời. Đây là giai đoạn 2 của phong trào công nhân
Đức, giai đoạn chủ nghĩa xã hội dân chủ." (TTL, tr.
264)</blockquote>

Trong đoạn văn trên đây, Tân Tử Lăng lập luận:

- Năm 1852 – thời điểm giải tán "Đồng minh những
người cộng sản", đánh dấu chấm hết giai đoạn đầu
của phong trào công nhân Đức dưới ngọn cờ chủ nghĩa cộng
sản;

- Năm 1862, Ferdinand Lassalle nêu ngọn cờ xã hội chủ nghĩa,
chủ trương đấu tranh ôn hòa. Marx và Engels sau khi giải tán
"Đồng minh những người cộng sản" đã không thành
lập Đảng Cộng sản mà "chuyển sang ủng hộ phong trào
xã hội chủ nghĩa ôn hòa của Lassalle". Đây là "giai
đoạn hai của phong trào công nhân Đức – giai đoạn chủ
nghĩa xã hội dân chủ".

Cả hai điểm này đều không đúng với sự thật lịch sử, vì
những lý do sau đây:

- Trước hết, "Đồng minh những người cộng sản"phải tự
giải tán là do vụ án ở thành phố Cologne diễn ra từ ngày
4-10 đến ngày 12-10-1852 (Cologne trong tiếng Đức viết là Köln,
nhưng không hiểu do đâu mà trong bản dịch, dịch giả lại
phiên âm thành Koren). Trong Lời tựa viết cho bản tiếng Anh
của Tuyên ngôn Đảng Cộng Sản (viết năm 1888), Engels đã
nói rõ: "Lập tức sau khi vụ án đã xử xong, Liên đoàn
đã bị những hội viên không bị bắt chính thức tuyên bố
giải tán." (Tuyển tập, I, tr. 512)

Mục đích của hành động giải tán tổ chức này thật ra chỉ
nhằm để bảo vệ phong trào cộng sản Đức, đối phó với
sự đàn áp của nhà cầm quyền Đức lúc đó. Nhưng việc
giải tán tổ chức mang danh nghĩa cộng sản đó không có nghĩa
là Marx và Engels "không thành lập Đảng Cộng sản, mà
chuyển sang ủng hộ phong trào xã hội chủ nghĩa ôn hoà của
Lassalle" như suy luận của Tân Tử Lăng. Trong thực tế,
thay vì thu gọn hoạt động trong phạm vi của nước Đức và
những kiều dân Đức, hai ông đã tìm cách mở rộng phạm vi
hoạt động, hình thành một tổ chức quốc tế. Sau những năm
chuẩn bị, Hiệp hội Công nhân Quốc tế (International
Workingmen's Association, Association Internationale des Travailleurs),
thường gọi là Quốc tế I, đã được thành lập vào
ngày 29-9-1864 và đại hội đầu tiên diễn ra tại Geneva (Thụy
Sĩ) vào năm 1866. Quốc tế I hoạt động cho đến năm 1872 thì
bị tê liệt và bốn năm sau (1876) phải tự tuyên bố giải tán
vì sự chia rẽ giữa hai phe: phe theo Marx và phe vô chính phủ
(anarchism) theo Bakunin.

Sở dĩ khi thành lập Quốc tế I, hai ông không gọi nó là cộng
sản là do ý muốn mở rộng quy mô của phong trào nhằm lôi kéo
nhiều xu hướng khác nhau, như Engels đã giải thích: "Nhưng
hội này (Quốc tế I) – thành lập nhằm một mục đích rõ
rệt là đoàn kết tất cả các lực lượng chiến đấu của
giai cấp vô sản châu Âu và châu Mỹ thành một khối – lại
không thể tuyên bố ngay tất cả những nguyên lý đề ra trong
"Tuyên ngôn" được. Cương lĩnh của Quốc tế phải
khá rộng rãi để cho cả những hội công liên ở Anh, những
môn đồ của Proudhon ở Pháp, Bỉ, Ý và Tây Ban Nha lẫn phái
Lassalle ở Đức đều có thể chấp nhận được." (Tuyển
tập, I, tr. 512-513). Nói cách khác, việc hạ thấp khẩu hiệu
và các nguyên tắc nền tảng của Quốc tế I không thể hiện
sự từ bỏ mục tiêu cộng sản mà chỉ là vấn đề chiến
thuật (tactics, còn được dịch là sách lược).
Nội dung của Tuyên ngôn vẫn là cốt lõi của tư
tưởng Marx.

- Marx và Engels không hề ủng hộ Lassalle và những người
thuộc phái Lassalle:

Vào năm 1863, nghĩa trước khi Quốc tế I được thành lập,
Ferdinand Lassalle (1825-1864) đã sáng lập Tổng Hội Công nhân
Đức (Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein, General German Workers' Union,
Association générale allemande de travailleurs; viết tắt là ADAV).
Mặc dù Lassalle mất sớm trong một trận đấu kiếm vào năm
1864, phái Lassalle (Lassalleans) vẫn tồn tại dai dẳng trong lòng
phong trào công nhân Đức và là nhân tố gợi hứng cho việc
xét lại chủ nghĩa Marx tại Đức cũng như tại các nước Bắc
Âu.

Song song với sự phát triển của ADAV, một nhánh khác của phong
trào xã hội chủ nghĩa cũng hình thành tại nước Đức và
đến năm 1869, thành lập Đảng Công nhân Dân chủ - Xã hội
(Sozialdemokratische Arbeiterpartei, Social Democratic Workers' Party, Parti
travailliste social-démocrate, viết tắt là SDAP). Đại hội thành
lập Đảng được tiến hành tại thành phố Eisenach (miền Trung
nước Đức); do đó phái này cũng được gọi là phái Eisenach,
đảng Eisenach. Đây là phái chịu ảnh hưởng sâu đậm của
chủ nghĩa Marx.

Hai phái Lassalle và Eisenach (mác-xít) vẫn cạnh tranh nhau mãi cho
đến năm 1875. Vào năm này, hai tổ chức chính trị - ADAV của
phái Lassalle và Đảng Công nhân Dân chủ-xã hội (SDAP) của
August Bebel và Wilhelm Liebknecht, đồng ý hợp nhất với nhau để
trở thành Đảng Công nhân Xã hội Chủ nghĩa (Sozialistische
Arbeiterpartei, Socialist Workers' Party, Parti ouvrier socialiste; viết
tắt là SAP). Đến năm 1890, đảng này đổi tên thành Đảng
Dân chủ - Xã hội Đức (Sozialdemokratische Partei Deutschlands,
Social Democratic Party of Germany, Parti social-démocrate d'Allemagne;
viết tắt là SPD) – một danh xưng tồn tại mãi đến ngày nay.

Mặc dù đồng ý hợp nhất thành một tổ chức, hai phái này
vẫn tranh chấp nhau - nhất là về lập trường chính trị. Sự
tranh chấp này chính là mầm mống của cuộc tranh chấp giữa
hai phái cải cách và cách mạng nổ ra trong lòng Đảng SPD vào
lúc giao thời giữa hai thế kỷ 19 và 20, bắt đầu từ chủ
nghĩa xét lại của Eduard Berstein. Một điều đáng lưu ý nữa
là khi hai phái hợp nhất, cương lĩnh được thông qua thường
gọi là Cương lĩnh Gotha (1875). Marx đã phê phán một
số điểm trong cương lĩnh này, và cho rằng phái Eseinach đã
thỏa hiệp một cách vô nguyên tắc với phái Lassalle về các
điểm ấy.

Năm 1891, Engels đã công bố bản văn này của Marx, với nhan
đề là Phê phán cương lĩnh Gotha. Trong Lời nói đầu giới
thiệu tác phẩm này, Engels viết:

<blockquote>"Song bản thảo này còn có một ý nghĩa khác nữa,
rộng lớn hơn nhiều. Trong bản thảo này, lần đầu tiên Mác
đã trình bày rõ ràng và rành mạch thái độ của mình đối
với đường lối mà Lassalle đã đi theo ngay từ khi ông ta mới
tham gia công tác cổ động và hơn nữa, đối với cả những
nguyên lý kinh tế lẫn sách lược của Lassalle.

Tính chất gay gắt không kiêng nể trong việc phân tích bản dự
thảo cương lĩnh, tính cứng rắn trong việc nêu lên những kết
luận đã rút ra, những chỗ yếu trong bản dự thảo bị bóc
trần, - tất cả những cái đó, ngày nay, sau mười lăm năm,
không có thể làm ai phật lòng nữa. Những môn đồ đặc biệt
theo Lassalle chỉ còn tồn tại với tư cách là những đám tàn
dư cá biệt ở nước ngoài, còn ở Halle thì Cương lĩnh Gotha
cũng đã bị ngay cả những người thảo ra bỏ rơi, coi là hoàn
toàn thiếu sót." (Tuyển tập, IV, tr. 465-466)</blockquote>

Vì vậy, không thể kết luận như Tân Tử Lăng rằng "Marx
và Engels chuyển sang ủng hộ chủ nghĩa xã hội ôn hòa của
Lassalle" ngay từ đầu thập niên 1860. Ngược lại, cho
đến cuối đời, hai ông đều coi quan điểm của phái Lassalle
là biểu hiện lệch lạc của xu hướng tiểu tư sản trong phong
trào công nhân.[2]

b) Marx và Engels có chủ trương từ bỏ hoàn toàn con
đường dùng bạo lực để xây dựng chủ nghĩa xã hội hay
không?

Công bằng mà nói, Marx – và nhất là Engels, đã đề cập
đến phương thức đấu tranh ôn hòa. Vấn đề đặt ra là: hai
ông có hoàn toàn từ bỏ phương thức dùng bạo lực và quan
niệm chuyên chính vô sản hay không?

Ngay từ đầu thập niên 1870, Marx đã nêu ra khả năng quá độ
hòa bình để tiến lên chủ nghĩa xã hội. Trong bài diễn văn
đọc tại Amsterdam – thủ đô của Hà Lan, nhân dịp bế mạc
Đại hội của Quốc tế I năm 1872, thường gọi là Đại hội
La Haye (Hague), Marx nói:

<blockquote>"Một ngày nào đó, người công nhân phải nắm
quyền lực chính trị để xây dựng nên một tổ chức mới
của lao động; họ phải lật đổ nền chính trị cũ là cái
duy trì các thiết chế cũ, nếu họ không muốn đánh mất Thiên
đường trên Trái đất giống như những người Ki-tô-giáo xưa
kia đã bỏ bê và xem thường chính trị.

Nhưng chúng tôi không khẳng định rằng những con đường để
đạt được mục đích đó ở nơi nào cũng giống nhau. Các
bạn đều biết rằng cần phải lưu ý đến các thiết chế,
tập tục và truyền thống của các nước khác nhau, và chúng
tôi không phủ nhận rằng có những nước – như Mỹ, Anh và
nếu tôi biết rõ hơn về các thiết chế của các bạn, có lẽ
tôi sẽ tính thêm cả Hà Lan – là những nơi mà công nhân có
thể đạt được mục đích của họ bằng các phương tiện
hòa bình. Nhưng cho dù là như thế, chúng ta cũng phải thừa
nhận sự thật rằng trong hầu hết các nước ở lục địa,
cái đòn bẩy của cuộc cách mạng của chúng ta phải là sức
mạnh; chính sức mạnh là cái mà vào một ngày nào đó chúng ta
phải cần đến để dựng nên nền thống trị của lao
động."[3]</blockquote>

Điều đó có nghĩa là Marx thừa nhận có "một số quốc
gia" mà ở đó, giai cấp công nhân có thể giành được
thắng lợi bằng con đường ôn hòa, không sử dụng bạo lực.
Nhưng như ông đã nhấn mạnh ngay trong câu kế tiếp: ở hầu
hết các nước tư bản chủ nghĩa khác trên lục địa châu Âu,
vẫn phải dùng đến bạo lực; và bạo lực vẫn là phương
pháp chủ yếu, bởi vì "một ngày nào đó chúng ta (nghĩa
là những người vô sản) phải cần đến sức mạnh (tức là
bạo lực) để dựng nên nền thống trị của lao động".
Nói cách khác, con đường đấu tranh ôn hòa vẫn không phải là
con đường phổ biến. Hơn thế nữa, cho đến cuối đời, Marx
vẫn chưa từ bỏ quan niệm chuyên chính vô sản (độc tài vô
sản) mà ông tưởng đã nhìn thấy hình dạng của nó trong Công
xã Paris năm 1871: một nền dân chủ trực tiếp của số đông,
không thực hiện tam quyền phân lập, hoàn toàn tước bỏ các
quyền chính trị của giai cấp tư sản. Sở dĩ ông còn khư khư
ôm lấy quan niệm chuyên chính vô sản là bởi vì trong thâm
tâm, ông vẫn nuôi dưỡng niềm tin "ngây thơ" (nhưng
hết sức ngớ ngẩn) rằng chế độ độc tài tạm thời này
sẽ mở đường cho sự tự tiêu vong của Nhà nước. Đó là
chưa kể đến tình cảm thù ghét bộ máy thư lại (bureaucracy)
một cách cực đoan mà ông đã nuôi dưỡng trong lòng ngay từ
thời còn trẻ - một thứ tình cảm mà ông chia sẻ với những
người theo chủ nghĩa vô chính phủ (anarchism).

Tôi đã phân tích khá đầy đủ quan niệm chuyên chính vô sản
của Marx và hậu quả của nó trong cuốn Huyền thoại về
một Nhà nước tự tiêu vong, công bố năm 2005. [4]

c) Về bài viết cuối cùng của F. Engels

Tác phẩm Đấu tranh giai cấp ở Pháp của Marx nguyên là
một loạt bài báo được đăng trên tạp chí kinh tế-chính
trị Neue Rheinische Zeitung (Báo sông Rhin mới) vào năm 1850
với chủ đề Từ 1848 đến 1849. Năm 1895, theo yêu cầu của
các nhà lãnh đạo đảng SPD ở Đức, Engels đã cho xuất bản
toàn bộ các bài viết này dưới dạng một tập sách với nhan
đề Đấu tranh giai cấp ở Pháp 1848-1850 và nhân dịp
này, ông viết Lời nói đầu để giới thiệu tác phẩm của
bạn mình. Lời nói đầu này (viết xong ngày 6-3-1895, 5 tháng
trước khi Engels qua đời) được xem là bài viết cuối cùng
của Engels, một tác phẩm quan trọng chứa đựng một số
ý tưởng mới của ông về phương pháp đấu tranh ôn hòa, hợp
pháp. Bài viết cũng là nguyên nhân gây tranh cãi giữa hai phái
cải cách và cách mạng trong nội bộ phong trào công nhân châu
Âu – nhất là giữa những người những người chủ trương
xét lại và những người kiên quyết bảo vệ "chủ nghĩa
Marx chính thống".

Trong bản văn này, Engels đã công khai ca ngợi phương thức
đấu tranh ôn hòa của Đảng SPD và những thành tựu mà đảng
này đã đạt được trong thập niên cuối thế kỷ 20. Có thể
trích một vài đoạn quan trọng:

<blockquote>"Nhưng, ngoài cống hiến thứ nhất là mang lại cho
bản thân một sự tồn tại với tư cách là một đảng xã
hội chủ nghĩa, đảng mạnh nhất, có kỷ luật nghiêm minh
nhất và trưởng thành nhanh chóng nhất, thì giai cấp công nhân
Đức còn có một cống hiến lớn thứ hai cho sự nghiệp của
họ. Trong khi chỉ ra cho những người đồng chí của mình ở
tất cả các nước thấy nên sử dụng quyền đầu phiếu phổ
thông như thế nào, công nhân Đức đã cung cấp cho những
người đồng chí ấy một vũ khí mới, một trong những vũ khí
sắc bén nhất." (Tuyển tập, VI, tr. 609)

"Ngay từ bây giờ, chúng ta đã có thể trông cậy vào 2 triệu
25 vạn cử tri. Nếu tình hình đó cứ tiếp diễn như vậy thì
từ nay cho đến cuối thế kỷ, chúng ta sẽ tranh thủ được
bộ phận lớn nhất trong các tầng lớp trung gian trong xã hội,
tức là những người tiểu tư sản và những người tiểu
nông, và chúng ta sẽ lớn lên cho đến khi trở thành lực
lượng quyết định ở trong nước, trước nó tất cả những
lực lượng khác, dù muốn hay không, cũng đều phải chịu
khuất phục. Không ngừng duy trì sự tăng trưởng đó cho đến
khi tự bản thân lực lượng đó vượt ra ngoài phạm vi chi
phối của chế độ thống trị hiện nay (không được làm hao
mòn lực lượng của đội xung kích đang ngày càng lớn mạnh
đó trong những trận chiến đấu tiền tiêu mà phải giữ gìn
nó nguyên vẹn cho đến ngày quyết định) – đó là nhiệm vụ
chủ yếu của chúng ta. (…) Lịch sử thế giới trớ trêu đã
làm đảo lộn tất cả. Chúng ta, những người "cách mạng",
những "người lật đổ", chúng ta phát triển bằng những
biện pháp hợp pháp thì tốt hơn rất nhiều là bằng những
thủ đoạn bất hợp pháp và sự lật đổ." (sđd, tr.
620)</blockquote>

Những đoạn văn trích dẫn trên đây làm cho người đọc
tưởng chừng Engels mở đường cho phương thức xây dựng chủ
nghĩa xã hội bằng con đường đấu tranh ôn hòa. Thật ra, nếu
đi sâu tìm hiểu bối cảnh ra đời của bài viết, chúng ta sẽ
thấy vấn đề không hoàn toàn đơn giản như thế.

Tình hình thực tế là Đảng Dân chủ-Xã hội Đức đã gặp
rất nhiều khó khăn trong giai đoạn Luật chống-xã hội
chủ nghĩa (Anti-socialist Laws) có hiệu lực, nghĩa là từ
1878 cho đến năm 1890. Tháng 9 năm 1890, khoảng 6 tháng sau khi
Thủ tướng Otto von Bismarck qua đời, luật này mới bị hủy
bỏ. Nhờ việc hủy bỏ luật này, uy tín của đảng SPD lên
cao, thu được số phiếu bầu ngày càng lớn trong các cuộc
bầu cử vào nghị viện.

Vào đầu năm 1895, khi những người lãnh đạo SPD nêu ý định
xuất bản cuốn Đấu tranh giai cấp ở Pháp 1848-1850 và
đề nghị Engels viết Lời nói đầu, ông đã tán dương
phương pháp đấu tranh công khai hợp pháp bằng con đường
nghị trường, bởi vì đó là con đường phù hợp với hoàn
cảnh lúc đó. Mặc dù vậy, ông chỉ coi đó là chiến
thuật (tactics) trong giai đoạn "chờ thời" –
nhất là trong hoàn cảnh riêng của nước Đức. Mặt khác, ông
vẫn luôn coi mục đích cuối cùng của phong trào công nhân là
chiếm lấy chính quyền nhằm thực hiện mục tiêu công hữu
hóa các tư liệu sản xuất. Trong khi chủ trương sử dụng
phương pháp đấu tranh ôn hòa, hợp pháp, ông vẫn không từ
bỏ chủ trương dùng bạo lực khi cần thiết.

Sau khi Engels viết xong bản thảo Lời nói đầu, Richard
Fisher – đại diện cho SPD, đề nghị ông sửa lại một số
đoạn cho nhẹ bớt, vì họ lo rằng phe bảo thủ đang chuẩn
bị một dự luật "chống - phá hoại" nhằm vào
những người xã hội chủ nghĩa. Engels đồng ý sửa một số
đoạn. Thế nhưng trong khi cuốn sách đang ở giai đoạn chuẩn
bị, chưa kịp xuất bản thì Karl Liebneck đã cho công bố Lời
nói đầu trên tờ Vorwarts, trong đó cắt xén thêm nhiều đoạn
khiến người đọc nghĩ rằng Engels đã hoàn toàn mở đường
cho một phương thức mới, từ bỏ con đường bạo lực. Engels
rất giận về điều này và đã than phiền trong một số lá
thư gửi cho một số người thân cận. Như trong lá thư gửi cho
Paul Lafargue (con rể của Marx) vào ngày 3-4-1895, ông viết:

<blockquote>"… Liebknecht vừa mới lừa tôi một cú tài tình.
Anh ta đã lấy từ Lời nói đầu của tôi (giới thiệu các bài
báo của Marx viết về nước Pháp những năm 1848-1850) mọi thứ
có thể phục vụ cho anh ta nhằm ủng hộ chiến thuật hòa bình
với bất cứ giá nào và chống đối lại vũ lực và bạo lực
– tức là những điều làm hài lòng anh ta để có thể rao
giảng vào một lúc nào đó, đặc biệt là vào lúc này – khi
mà các luật cưỡng chế đang được chuẩn bị tại Berlin.
Nhưng tôi truyền bá những chiến thuật này chỉ nhằm dành cho
nước Đức ngày nay, và thậm chí với một điều kiện quan
trọng. Ở Pháp, Bỉ, Ý, và Áo, không thể tuân theo trọn vẹn
các chiến thuật này và ở Đức, chúng có thể không áp dụng
được vào ngày mai…"[5]</blockquote>

Về sau, các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra nhiều đoạn cắt
xén trong Lời nói đầu này, chứng tỏ cả ban lãnh đạo của
SPD lúc đó đã tìm cách xuyên tạc ý kiến của Engels để
tiến hành phương thức đấu tranh ôn hòa. Đặc biệt là
Bernstein, cha đẻ của chủ nghĩa xét lại. Sau khi Engels qua
đời, Bernstein đã coi Lời nói đầu như một di chúc chính trị
của Engels, lấy đó làm cái cớ để phát triển tư tưởng xét
lại của ông.

Trong khuôn khổ của bài viết, tôi không tiện đi sâu phân tích
vấn đề lý luận khá tế nhị này. Độc giả nào muốn tìm
hiểu kỹ vấn đề, có thể đọc bài viết của Paul Hampton về
"di chúc chính trị" của Engels [6] hoặc mục từ
"Marxisme" trong Từ điển bách khoa Larousse - phần nói
về "các bản văn cuối cùng của Engels" (Les derniers
textes de Engels).[7]

<h2>2) Marx và Engels có từ bỏ lý tưởng cộng sản vào cuối
đời hay không?</h2>

Để chứng minh rằng vào cuối đời, Engels đã nhìn thấy sai
lầm của mình và từ bỏ mục tiêu xây dựng xã hội cộng
sản của thời trẻ, Tân Tử Lăng viết: "Chẳng có mục
tiêu cao đẹp của "chủ nghĩa cộng sản" nào hết, đây là
một mệnh đề do người sáng lập Chủ nghĩa Mác nêu ra hồi
trẻ và đã từ bỏ vào những năm cuối đời. Tháng 10-1847,
Ăngghen viết tác phẩm "Nguyên lý chủ nghĩa cộng sản" phác
hoạ ước mơ của chàng trai 27 tuổi về một xã hội lý
tưởng trong tương lai. Ngày 11-5-1893 khi 73 tuổi, nói chuyện
với phóng viên báo Pháp "Le Figaro", Ăngghen đã phủ định
mô hình xã hội tương lai do mình thiết kế hồi trẻ. Ông nói:
"Chúng tôi không có mục tiêu cuối cùng. Chúng tôi là những
người theo thuyết không ngừng phát triển. Không tính chuyện
áp đặt cho loài người quy luật cuối cùng nào. Còn cách nhìn,
dự định chi tiết trên phương diện tổ chức xã hội tương
lai ư? Ngài không thể tìm thấy ở chỗ chúng tôi ngay cả hình
bóng của chúng". (TTL, tr. 10)

Độc giả có thể tìm đọc toàn văn bài trả lời phỏng vấn
nói trên trên mạng Internet cả bản tiếng Pháp[8] lẫn bản
dịch tiếng Anh[9]. Bài phỏng vấn này được thực hiện ngày
11-5 và được đăng trên tờ Le Figaro vào ngày 13-5-1893.

Nguyên văn của đoạn trích dẫn nói trên như sau: "Nhưng
chúng tôi không có mục đích cuối cùng. Chúng tôi là
những người theo thuyết tiến hóa (évolutionnistes),
chúng tôi không có ý định áp đặt cho nhân loại các quy luật
cuối cùng. Về những dự kiến đối với vấn đề tổ chức
một cách chi tiết xã hội trong tương lai? Các ông sẽ không
tìm thấy dấu vết nào nơi chúng tôi. Chúng tôi sẽ thỏa mãn khi chúng tôi đã
đặt các phương tiện sản xuất trong tay của cộng đồng, và
chúng tôi biết rõ rằng đối với chính quyền quân chủ và
liên bang hiện tại, điều đó là không thể có."

Như vậy là Tân Tử Lăng đã cắt bỏ cả một đoạn sau (gạch
dưới), qua đó chúng ta thấy Engels không hề từ bỏ mục đích
"đặt các phương tiện sản xuất trong tay cộng đồng"
(tức là công hữu hóa, xóa bỏ chế độ sở hữu tư nhân về
tư liệu sản xuất).

Hơn thế nữa, cần xem lại một đoạn trước đó của bài
phỏng vấn:

<blockquote>"[Lời của phóng viên] Tuyên bố vừa rồi của
Engels không thuyết phục được tôi, tôi nhấn mạnh về tình
huống có thể xảy ra một cuộc đảo chính từ bên trong.

- Ồ, ông (tức Engels) trả lời: tôi không nói rằng điều mà
tôi gọi là cuộc cách mạng từ bên trên (la révolution
d'en haut) lại không phải là một mối đe dọa trong
tương lai. Bebel và nhiều người bạn của ông ấy đã nói
rằng họ đã dự kiến một cuộc tấn công chống lại quyền
phổ thông đầu phiếu.

- Trong trường hợp đó, các ông sẽ dùng bạo lực để đáp
trả bạo lực?

- Chúng tôi không điên đến mức sa vào cái bẫy mà chính
quyền đã giăng ra cho chúng tôi, bởi vì chính quyền Đức
không mong gì hơn một cuộc nổi dậy để có thể đè bẹp
chúng tôi. Chúng tôi quá biết tình trạng hiện nay về lực
lượng chúng tôi cũng như về lực lượng của chính phủ để
sẵn lòng liều mình làm điều đó. Vả lại, Guillaume II có dám
hủy bỏ hoàn toàn quyền phổ thông đầu phiếu hay không? Tôi
không tin điều đó. Có lẽ ông ta sẽ nâng cao giới hạn về
tuổi và ban hành cho chúng tôi một thứ phổ thông đầu phiếu
đã được xem xét và sửa chữa lại mà nước Bỉ sắp đem ra
thí nghiệm (khi nói điều này, Engels bắt đầu
cười).</blockquote>

Có thể nói nội dung trả lời của Engels mang tính chiến thuật
nhiều hơn là chiến lược. Qua tờ Figaro (một tờ báo cánh
hữu của Pháp), ông muốn "trấn an" nhà cầm quyền
Đức rằng Đảng SPD sẽ đấu tranh một các hợp pháp bằng con
đường hòa bình chứ không chủ trương dùng bạo lực, vì lúc
này tương quan về lực lượng hai bên không cho phép phong trào
công nhân ở Đức sử dụng bạo lực. Tuy nhiên, cách trả lời
khôn khéo của ông không cho thấy ông thật sự có ý định từ
bỏ con đường bạo lực. Việc tạm thời từ bỏ bạo lực
chỉ nhằm đối phó với tình hình trước mắt, khi mà lực
lượng của công nhân còn yếu so với chính quyền của giai
cấp tư sản.

Những dẫn chứng trên đây cho thấy Engels chưa hoàn toàn từ
bỏ con đường bạo lực, mặc dù tán đồng sử dụng phương
pháp đấu tranh ôn hòa như một sách lược (chiến thuật) để
thích ứng với hoàn cảnh. Vì vậy, không thể kết luận: Marx
và Engels vào lúc cuối đời đã chuyển sang phương thức đấu
tranh ôn hòa, càng không thể kết luận hai ông đã từ bỏ mục
tiêu cộng sản mà hai ông đã đề ra lúc còn thanh niên.

Trong thực tế, việc xét lại chủ nghĩa Marx chỉ bắt đầu sau
khi Engels qua đời, với việc Eduard Bernstein đã cho công bố
một số bài viết gây tranh cãi trong lòng Đảng SPD trong thời
gian từ 1896 đến 1898. Đặc biệt là vào năm 1899, với việc
xuất bản công khai cuốn Die Voraussetzungen des Sozialismus und
die Aufgaben der Sozialdemokratie (The Prerequisites for Socialism and the
Tasks of Social Democracy, Những điều kiện tiên quyết của chủ
nghĩa xã hội và nhiệm vụ của trào lưu dân chủ-xã
hội), chủ nghĩa xét lại đã xuất hiện trong lòng phong
trào công nhân thế giới như một xu hướng muốn sửa đổi
chủ nghĩa Marx cho phù hợp với tình hình mới.

Cuộc đấu tranh giữa hai phái mác-xít (chính thống và xét
lại) đã diễn ra trong lòng nhiều đảng công nhân, nhất là
Đảng Dân chủ - xã hội Đức (SPD). Tuy trường phái chính
thống thắng lợi trong giai đoạn trước mắt, nhưng ảnh
hưởng của chủ nghĩa xét lại vẫn tiếp tục mở rộng trong
lòng phong trào công nhân Đức cũng như trong lòng Quốc tế II.
Đó chính là nguyên nhân dẫn đến sự chia tách phong trào công
nhân trên thế giới thành hai xu hướng: cách mạng và cải
cách. Cách mạng tháng 10 Nga thành công vào năm 1917 đã dẫn
đến sự hình thành và lớn mạnh của phong trào cộng sản
(dựa vào bạo lực) tách ra khỏi trào lưu dân chủ-xã hội
(dựa vào phương thức đấu tranh ôn hòa, chấp nhận nền dân
chủ tự do và hệ thống đa đảng).

<h2>Kết luận</h2>

Từ những phân tích trên đây, chúng ta có thể rút ra những
kết luận sau đây:

- Marx và Engels cho đến cuối đời không hề từ bỏ mục tiêu
lật đổ chủ nghĩa tư bản, xây dựng chủ nghĩa cộng sản
(mà giai đoạn đầu được gọi là chủ nghĩa xã hội).
Để làm được điều này, hai ông chủ trương (1) phải xóa
bỏ chế độ tư hữu, thiết lập chế độ công hữu về tư
liệu sản xuất và (2) phải hủy bỏ toàn bộ bộ máy Nhà
nước cũ để xây dựng một Nhà nước mới – một Nhà nước
chuyên chính vô sản mang tính tạm thời để tiến tới một xã
hội không có giai cấp, không có Nhà nước.

- Việc Marx và nhất là Engels vào lúc cuối đời bật đèn xanh
cho một phương thức đấu tranh ôn hòa thật ra chỉ là một
sách lược (chiến thuật) dùng cho một giai đoạn hoặc trong
một hoàn cảnh đặc thù nào đó. Hai ông không hề có ý định
từ bỏ hoàn toàn con đường dùng bạo lực để lật đổ giai
cấp tư sản, thiết lập nền chuyên chính vô sản.

Vì vậy, mặc dù trong tư tưởng của hai ông có những mầm
mống của tư duy tích cực, xây dựng, nhưng những mầm mống
phôi thai, yếu ớt đó vẫn không lấn át được những yếu
tố tiêu cực của dòng tư duy mang tính "phủ định", "phá
hoại" đã ăn sâu vào toàn bộ các trước tác của hai ông.
Đó chính là lý do khiến cho khiến cho việc "xét lại" chủ
nghĩa Marx trở nên khó khăn. Trong thực tế, những yếu tố góp
phần vào việc hình thành chủ nghĩa xét lại (revisionism)
thường có nguồn gốc từ những trào lưu tư tưởng phi -
mác-xít như: phái Lassalle ở Đức, học phái Fabian (Fabianism) ở
Anh, v.v… chứ không đến từ bản thân Marx và Engels.

Đà Lạt ngày 17-4-2014

Mai Thái Lĩnh

________________________________________________

Tài liệu tham khảo chính:

- Mác-Ăng-ghen, Tuyển tập, 6 tập, Nhà xuất bản Sự Thật, Hà
nội và Nxb Dietz Verlag (Berlin, Đông Đức), 1980-1984.

- F. Engels, Lời mở đầu cho tác phẩm lẻ của Các Mác "Đấu
tranh giai cấp ở Pháp 1848-1850": bản dịch tiếng Việt in trong
Tuyển tập Mác - Ăng-ghen (sđd, tập 6, tt. 594-624). Có thể tham
khảo bản dịch tiếng Anh: Friedrich Engels, Introduction to Karl
Marx's The Class Struggles in France 1848 to 1850:

http://www.marxists.org/archive/marx/works/1895/03/06.htm

- Tân Tử Lăng, Mao Trạch Đông ngàn năm công tội, Thông Tấn
Xã Việt Nam, 2009, 328 trang. Bản điện tử đầu tiên được
đưa lên Việt Nam Thư quán ( http://vnthuquan.net ) vào ngày
1-5-2010, sau đó được đưa lên trang Viet-sudies của Gs Trần
Hữu Dũng vào ngày 10-5-2010:

http://www.viet-studies.info/kinhte/MaoTrachDong_NganNamCongToi.htm

[1] Do bản điện tử có một số lỗi đánh máy, những dẫn
chứng trong bài này dựa trên bản in của TXXVN.

[2] Có thể xem thêm: Mai Thái Lĩnh, "Dân chủ- xã hội là
gì?" © 2007 talawas.

[3] Karl Marx, La Liberté Speech, delivered by Karl Marx on September 8,
1872, in Amsterdam, printed: September 15, 1872, in La Liberté. Source: K.
Marx and F. Engels, On Britain, Foreign Languages Press, Moscow, 1962:

http://www.marxists.org/archive/marx/works/1872/09/08.htm

[4] Mai Thái Lĩnh, Huyền thoại về một Nhà nước tự tiêu vong,
© 2005 talawas.

[5] Engels to Paul Lafargue in Paris, 3 April 1895:

http://www.marxists.org/archive/marx/works/1895/letters/95_04_03.htm

[6] Paul Hampton, "Engels' political testament", Workers' Liberty 1
April, 2005:

http://www.workersliberty.org/node/3999

[7] "Marxisme", Encyclopédie Larousse:

http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/marxisme/68479

[8]Conversation avec F. Engels (1893), Article paru dans Le Figaro du 13 mai
1893:

http://bataillesocialiste.wordpress.com/2009/05/06/conversation-avec-f-engels-1893/

[9]Le Figaro Interviews Engels, Le Figaro May 13, 1893:

http://www.marxists.org/archive/marx/bio/media/engels/93_05_13.htm

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20140420/mai-thai-linh-phai-chang-marx-va-engels-da-xet-lai-vao-luc-cuoi-doi),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!

Dân Luận

Pages

Mai Thái Lĩnh - Phải chăng Marx và Engels đã “xét lại” vào lúc cuối đời?

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Copyright Text