Nguyễn Thị Hường - Thay đổi Hiến pháp và nhu cầu của xã hội

<blockquote><strong>Lời tác giả:</strong>
Bài trên BBC phải rút gọn mất một nửa để vừa giới hạn
số chữ
(http://www.bbc.co.uk/vietnamese/forum/2013/01/130114_duthao_hienphap_atmosphere.shtml)

Đây là bản đầy đủ, bản-nhiều-chuyện: Đã ko nói thì
thôi, đã nói thì tranh thủ nói cho hết ý :-)

Hôm nay thầy vừa gửi email bảo "<em>I suggest that popular regard
for 'the law' still remains poorly developed in VN</em>" (Tôi nghĩ là sự
chú ý của quần chúng về 'luật pháp' vẫn chưa phát triển
lắm ở Việt Nam).

Mình trả lời lại: "Em tiếc là em đồng ý với thầy. Mọi
người chú ý đến các vấn đề biển đảo nhiều hơn là
chuyện đang sửa hiến pháp. Nhưng em vẫn nghĩ, ngay cả trong
chuyện tranh chấp lãnh hải ở Biển Đông, tương quan lực
lượng giữa Trung Quốc và Việt Nam chỉ có hi vọng thay đổi
khi Việt Nam có dân chủ và phát triển nội lực cho mạnh mẽ
hơn."

Mà một đất nước thiếu vắng hệ thống pháp luật chuẩn
mực, thiếu vắng tinh thần thượng tôn pháp luật, thì chỉ có
loạn, chứ lấy đâu ra "công bằng dân chủ," "dân giàu nước
mạnh" mà làm eo với Tàu?!

Mình viết những bài viết về pháp luật cũng không nằm ngoài
hi vọng nhiều người sẽ quan tâm hơn tới sự cần thiết cần
có nền pháp quyền/thượng tôn pháp luật (rule of law): tiềm
năng của luật hiến pháp trong việc bảo vệ quyền của
người dân trước quyền lực nhà nước, khai phóng tiềm lực
của xã hội (tự do), để theo đuổi những cải cách cần
thiết - trong kinh tế, chính trị, xã hội, giáo dục - một cách
hữu hiệu. </blockquote>

________________________


<h2>Thay đổi Hiến pháp và nhu cầu của xã hội</h2>

Nhìn vào những thảo luận nhiều chiều xung quanh chuyện sửa
Hiến pháp đang diễn ra, có thể thấy sự cách biệt giữa ý
thức hệ chính thống và dư luận tự do trong xã hội.

Một số người nhìn vào cách Việt Nam đang sửa Hiến pháp mà
thấy nản.

Những cuộc tổng kết trong nội bộ bộ máy nhà nước.

Một hội đồng soạn thảo Hiến pháp gồm những chính trị gia
chóp bu - luật gia chỉ là trợ lý.

Một quy trình soạn thảo khép kín.

Khi bản dự thảo được công bố, nhà cầm quyền chỉ nói
đến "góp ý," chứ không đả động gì đến trưng cầu dân ý
để nhân dân phê chuẩn bản dự thảo, một thủ tục còn
được gọi là phúc quyết hiến pháp.

Thế nhưng trong thời gian qua, phúc quyết hiến pháp là một
trong những đòi hỏi mạnh mẽ nhất trong các ý kiến sửa
đổi Hiến pháp. Nhiều người cho rằng cần trở lại với quy
trình tu chính hiến pháp dân chủ của Hiến pháp 1946.

Một Hiến pháp dân chủ của toàn dân khác với hiến pháp áp
đặt ở chỗ nó được nhân dân phúc quyết thông qua. Như
nhiều trí thức trong nước đã lên tiếng, thiếu phúc quyết
Hiến pháp, Hiến pháp không còn là "khế ước xã hội" giữa
những con người tự do. Thiếu phúc quyết, Hiến pháp đơn
giản không còn là Hiến pháp.

Như vậy, chưa nói gì đến nội dung, chỉ riêng thủ tục sửa
đổi Hiến pháp đã không tạo được đồng thuận ngay trong
chính giới tinh hoa trong nước.

Xét về nội dung, một số người nhìn vào cách hành văn dài
dòng theo lối cũ trong lời mở đầu, khẳng định kiên định
"ánh sáng của chủ nghĩa Mác -Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh,"
vào điều 4 với Đảng cộng sản "là lực lượng lãnh đạo
nhà nước và xã hội" là đã không muốn đọc tiếp, đừng
nói đến chuyện góp ý.

Nhưng công bằng mà nói, cũng có một số sửa đổi - tuy nhỏ
nhưng phản ảnh và tiếp thu phần nào những ý kiến tiến bộ
của giới trí thức trong thời gian qua: thêm từ "kiểm soát"
vào điều 2 - tuy vẫn khẳng định quyền lực nhà nước là
"thống nhất" (tức từ chối khái niệm phân quyền); thêm hội
đồng bảo hiến - dù đó chỉ là bảo hiến "cấp thấp" do
Quốc hội thành lập (chương X); bỏ các điều khoản về "Toà
án địa phương" - có lẽ để làm tiền đề cho cải cách hệ
thống toà án theo cấp xét xử chứ không theo cấp chính quyền
địa phương (Chương VIII); thêm điều khoản về quyền "được
sống trong môi trường trong lành" (điều 46 mới) và trách
nhiệm bảo vệ môi trường (điều 68 mới) ; sửa điều 63 (cũ)
về bình đẳng giới, bỏ đi những điều khoản gia trưởng,
thêm điều khoản "nghiêm cấm mọi hành vi phân biệt đối xử
về giới."

Tóm lại, nhìn vào bản dự thảo, người bi quan thấy dòng sông
vẫn còn đỏ - chủ nghĩa Mác-Lênin, sự độc quyền lãnh đạo
của Đảng Cộng sản dường như vẫn là nền tảng.

Người lạc quan nghĩ dòng sông bắt đầu pha màu xanh từ những
tư tưởng cấp tiến được tiếp thu một cách manh mún.

Những cải cách pháp luật hỗn dung, tư tưởng mới pha trộn
những tư tưởng cũ, kể cả khi chúng chẳng ăn nhập với nhau,
lâu nay vẫn diễn ra ở Việt Nam.

Chúng phản ảnh những thay đổi trong môi trường tri thức và
xã hội, và thái độ miễn cưỡng cải cách của đảng cầm
quyền để đối phó với những đòi hỏi chính đáng trong xã
hội.

Vấn đề của việc sửa đổi Hiến pháp ở Việt Nam không
phải là do giới tinh hoa không nhận thức được thế nào là
một bản Hiến pháp dân chủ. Trong thời gian qua, quan niệm về
Hiến pháp ở Việt Nam đã thay đổi nhiều: từ quan niệm Hiến
pháp như một văn bản chính sách của đảng cầm quyền áp
đặt, đến việc nhìn nhận Hiến pháp một cách thông thoáng
theo kiểu dân chủ tự do phương Tây - Hiến pháp là khế ước
xã hội do nhân dân đồng thuận thông qua, bảo đảm quyền tự
do của nhân dân và hạn chế quyền lực nhà nước.

Việt Nam không nhiều, nhưng cũng không thiếu những luật gia,
trí thức được đào tạo bài bản ở các nước dân chủ,
những người đã mang những tư tưởng cấp tiến vào môi
trường tri thức trong nước.

Cái Việt Nam thiếu là một không gian chính trị tự do để
những luồng tư tưởng hợp thời đại có cơ hội phát triển
sâu rộng và nhận được sự ủng hộ đông đảo của quần
chúng.

Từ vài năm trở lại đây, một số quyền trong Hiến pháp
được người dân viện dẫn để làm cơ sở pháp lý cho các
hoạt động chính trị, xã hội, từ việc gửi kiến nghị,
đòi sở hữu đất, sở hữu xe máy, nhập cư vào thành phố,
cho đến việc biểu tình, ra báo mạng, lập tổ chức chính
trị.

Nhưng ngay cả việc viện dẫn Hiến pháp không giúp họ lấy
lại đất đai, biến những kiến nghị thành chính sách và
luật pháp, hay bảo vệ họ khỏi trấn áp và tù tội khi biểu
tình hay lập tổ chức chính trị.

Cái Việt Nam thiếu không phải chỉ là một bản Hiến pháp dân
chủ chuẩn mực, mà chính là một cơ chế chính trị dân chủ
biết đáp ứng nguyện vọng của đa số nhân dân.

Giả sử nhà cầm quyền buộc phải nhượng bộ, ghi vào Hiến
pháp những điều khoản dân quyền tiến bộ, <span
class="underlined-text">lấy gì đảm bảo những điều khoản đó
sẽ được thi hành</span>, khi trong thực tế cạnh tranh chính
trị không bình đẳng, các quyền tự do chính trị cơ bản bị
hạn chế và xã hội dân sự bị kiểm soát chặt chẽ?

Nhìn vào lịch sử hiến pháp của các nước, người ta thấy
những thay đổi Hiến pháp quan trọng không phải là tiền đề,
mà là hệ quả của những phong trào cấp tiến của xã hội
dân sự.

Ở Mỹ, phải trải qua cả trăm năm, qua chia rẽ, thậm chí nội
chiến, chế độ nô lệ mới được bãi bỏ. Phải thêm trăm
năm nữa, người Mỹ gốc châu Phi và phụ nữ mới được
quyền bỏ phiếu. Các tu chính quan trọng trong Hiến pháp Hoa kỳ
hay trong án lệ của Tòa án Tối cao Mỹ ở thế kỷ 20 là hệ
quả của phong trào Dân quyền và nữ quyền qua nhiều thế hệ.

Ngay cả khi Hiến pháp không được tu chính, Tòa án tối cao Mỹ
cũng đã nhiều lần tự thay đổi án lệ của chính mình để
đáp ứng đòi hỏi mới của xã hội. Chẳng hạn, Tòa án Tối
cao Mỹ đóng vai trò quyết định trong việc bãi bỏ phân biệt
chủng tộc trong trường học.

Ở Pháp, dù nổi tiếng với <em>Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân
quyền 1789</em>, phải đến năm 1958, một Hội đồng Hiến pháp
mới được lập ra, với thẩm quyền hạn chế - xem xét tính
hợp hiến về mặt thủ tục lập pháp của các dự án luật
sau khi chúng được Quốc hội Pháp thông qua và trước khi Tổng
thống ký ban hành dự luật đó. Phải đến những năm 1970,
Hội đồng Hiến pháp Pháp bắt đầu xem xét tính hợp hiến
của các dự luật căn cứ vào các điều khoản nhân quyền và
tự do cá nhân trong Hiến pháp. Và gần đây, năm 2008, một tu
chính Hiến pháp cho phép các tòa án tối cao yêu cầu Hội
đồng Hiến pháp xem xét tính hợp hiến của các văn bản luật
khi chúng được áp dụng vào cuộc sống. Tức là vấn đề
bảo hiến không chỉ còn là đặc quyền của các chính trị gia
trước khi văn bản luật được thông qua, mà người dân bình
thường có thể đưa các vấn đề hiến pháp ra trước Hội
đồng Hiến pháp.

Những phát triển đó, theo giáo sư Martin Rogoff, là kết quả
của nhu cầu cần có một cơ chế làm mới Hiến pháp qua các
giải thích Hiến pháp, thay vì liên tục tu chính Hiến pháp,
để đáp ứng các nhu cầu chính trị và xã hội mới, như ảnh
hưởng của luật pháp của Liên minh châu Âu, các đòi hỏi
bình đẳng của một xã hội Pháp ngày càng đa dạng về sắc
tộc và tôn giáo, hay sự xuất hiện của các hệ giá trị mới
về dân chủ, bình đẳng giới, tự do kinh tế, bảo vệ môi
trường.

Những phát triển Hiến pháp ở các nước dân chủ phương Tây
đi theo chiều hướng ngày càng mở rộng quyền bình đẳng và
tự do đến nhiều giai tầng trong xã hội hơn.

Ở Việt Nam, phát triển Hiến pháp có vẻ đi theo xu hướng
ngược lại: từ bản Hiến pháp tương đối dân chủ năm 1946,
đến những bản Hiến pháp xã hội chủ nghĩa áp đặt, thiếu
chính danh năm 1959, 1980 - thay đổi chế độ chính trị, thay
đổi tên nước mà không được nhân dân phúc quyết.

Nhưng trên thực tế, cho dù Hiến pháp 1959 hay Hiến pháp 1980 có
quy định kinh tế tập trung, chuyện nhân dân xé rào làm kinh
tế tư nhân dẫn đến đổi mới kinh tế năm 1986 đã là điều
bây giờ ở Việt Nam ai cũng biết. Xã hội luôn có không gian
tự do của chính nó, dù hạn hẹp, mà chính trị trước sau gì
cũng phải thừa nhận.

Hiến pháp 1992 và bản Hiến pháp sửa đổi năm 2001 đã bắt
đầu có tín hiệu cởi mở hơn, vì những biến chuyển trong
kinh tế và bang giao quốc tế khiến nhà cầm quyền không có
lựa chọn nào khác.

Ở Việt Nam, cái vỏ bọc chủ nghĩa xã hội và cơ chế dân
chủ tập trung không ngăn cản được sự trỗi dậy của một
xã hội dân sự đang đòi hỏi những tự do thực tại của họ
được công nhận trong Hiến pháp và pháp luật.

Những thay đổi tiến bộ đã nêu ở trên - thêm quy định
kiểm soát quyền lực, Hội đồng bảo hiến, quyền môi
trường, quyền bình đẳng giới - không phải tự nhiên xuất
hiện trong bản dự thảo.

Dự án Bô-xít Việt Nam từ năm 2008 đã làm dấy lên trong dư
luận những đòi hỏi mạnh mẽ về quyền sống trong một môi
trường trong lành.

Các nhóm cổ vũ nữ quyền và các nhà tài trợ quốc tế từ
hơn một thập kỷ trở lại đây đã vận động để khái
niệm bình đẳng giới được chấp nhận trong đời sống chính
trị xã hội, phần nào thay thế quan niệm "giải phóng phụ
nữ" kiểu gia trưởng xã hội chủ nghĩa.

Hội đồng bảo hiến, dù có vẻ hình thức, có mặt trong bản
dự thảo Hiến pháp lần này, cũng là vì giới trí thức và dư
luận biết việc thực thi và bảo vệ các quyền Hiến định
quan trọng hơn việc các quyền này chỉ được ghi trên giấy.
Các cuộc biểu tình chống Trung Quốc bị đàn áp, những kiến
nghị không được lắng nghe, những bắt bớ nhà bất đồng
chính kiến bất kể quyền tự do ngôn luận, tự do lập hội
được ghi trong Hiến pháp, khiến người ta hiểu rằng một cơ
chế bảo hiến là cần thiết (cơ chế bảo hiến đó có hiệu
quả không trong chế độ chính trị một đảng, lại là chuyện
khác).

Các sửa đổi về ngành Toà án cũng phản ánh đòi hỏi của
giới luật gia về việc tăng cường tính độc lập của các
Toà án khỏi sự chi phối của chính quyền địa phương và
trung ương trong quá trình xét xử.

Thay đổi trong chính trị và pháp luật theo sau những thay đổi
không đảo ngược được của đời sống xã hội, khi đời
sống kinh tế thay đổi, khi tri thức phát triển phóng khoáng
hơn, khi những bất công xã hội càng ngày càng lộ rõ đến
mức không thể chấp nhận được nữa.

Những gì đang diễn ra trong lần sửa đổi Hiến pháp lần này
nên được đánh giá trong bối cảnh của sự chuyển mình không
ngăn cản được của xã hội, của sự bối rối của nhà cầm
quyền - đáp ứng cải cách cũng dở, mà cố chấp bảo vệ
độc quyền và đặc quyền cũng chẳng xong.

Hiến pháp là nơi giao thoa giữa chính trị và pháp luật. Sửa
Hiến pháp không chỉ phụ thuộc vào lý trí, mà còn phụ thuộc
vào tương quan lực lượng chính trị.

Chỉ khi nhân dân ý thức được các quyền chính trị của họ,
được vai trò quyền làm chủ của họ, và cứ thực thi vai trò
ấy, quyền lợi ấy, thì giới lãnh đạo chẳng có lựa chọn
nào khác ngoài việc thừa nhận và cam kết tôn trọng các
quyền ấy qua Hiến pháp và pháp luật.

Ý nghĩa của việc góp ý Hiến pháp cũng là ở chỗ đó. Góp ý
Hiến pháp không phải là thừa nhận quyền lực của đảng
độc quyền lãnh đạo và bản dự thảo Hiến pháp giới lãnh
đạo đề ra.

Qua góp ý Hiến pháp và phúc quyết Hiến pháp, nhân dân thực
thi và khẳng định quyền làm chủ.

Trong lần sửa đổi Hiến pháp này, nếu giới cầm quyền không
lắng nghe các góp ý, không tổ chức trưng cầu dân ý để nhân
dân phê chuẩn Hiến pháp, thì chính họ - đảng cầm quyền,
sẽ bỏ lỡ cơ hội thiết lập tính chính danh cho quyền lực
chính trị của họ và cho bản Hiến pháp được sửa đổi.

Bên cạnh đó, điều mấu chốt không phải bản dự thảo Hiến
pháp nói gì, mà là nhân dân và giới tinh hoa đang lên tiếng
đòi hỏi những gì để khẳng định quyền làm chủ của chính
họ, để Hiến pháp thực sự trở thành một khế ước xã
hội, một Hiến pháp dân chủ do nhân dân bàn thảo và phúc
quyết thông qua để đáp ứng nhu cầu của xã hội.

<em> Nguyễn Thị Hường, Nghiên cứu sinh khoa luật Đại học
Indiana, Bloomington, Hoa Kỳ, với sự cộng tác của Luật sư
Trần Minh Quốc, Boston, Hoa Kỳ và Luật sư Vũ Đức Khanh, Ottawa,
Canada.</em>

***********************************

Entry này được tự động gửi lên từ trang Dân Luận
(https://danluan.org/tin-tuc/20130117/nguyen-thi-huong-thay-doi-hien-phap-va-nhu-cau-cua-xa-hoi),
một số đường liên kết và hình ảnh có thể sai lệch. Mời
độc giả ghé thăm Dân Luận để xem bài viết hoàn chỉnh. Dân
Luận có thể bị chặn tường lửa ở Việt Nam, xin đọc
hướng dẫn cách vượt tường lửa tại đây
(http://kom.aau.dk/~hcn/vuot_tuong_lua.htm) hoặc ở đây
(http://docs.google.com/fileview?id=0B_SKdt9lFNAxZGJhYThiZDEtNGI4NC00Njk3LTllN2EtNGI4MGZhYmRkYjIx&hl=en)
hoặc ở đây (http://danluan.org/node/244).

Dân Luận có các blog dự phòng trên WordPress
(http://danluan.wordpress.com) và Blogspot (http://danluanvn.blogspot.com),
mời độc giả truy cập trong trường hợp trang Danluan.org gặp
trục trặc... Xin liên lạc với banbientap(a-còng)danluan.org để
gửi bài viết cho Dân Luận!